| Welcome, Guest |
You have to register before you can post on our site.
|
| Online Users |
There are currently 217 online users.
» 0 Member(s) | 216 Guest(s)
Bing
|
| Latest Threads |
Buy Vilitra 60 Mg |【Get E...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-24-2023, 11:45 AM
» Replies: 0
» Views: 0
|
How to take Cenforce50?
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-19-2023, 12:59 PM
» Replies: 0
» Views: 0
|
About the Vidalista 60 Mg...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-04-2023, 04:07 PM
» Replies: 0
» Views: 0
|
What Is Vidalista 60?
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-03-2023, 10:49 AM
» Replies: 0
» Views: 0
|
How to take Cenforce 100 ...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
03-29-2023, 02:37 PM
» Replies: 0
» Views: 66
|
How is Vidalista 10 Mg us...
Forum: Watunzi wa Kiswahili
Last Post: Kieth_winsett
03-27-2023, 01:26 PM
» Replies: 0
» Views: 117
|
Obtain Thesis Paper Assis...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Minny02
03-24-2023, 03:01 PM
» Replies: 0
» Views: 200
|
SEO services for sports f...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Maria Poland
03-17-2023, 01:51 PM
» Replies: 1
» Views: 223
|
NUKUU ZA KISWAHILI DARASA...
Forum: Nukuu
Last Post: MwlMaeda
01-15-2023, 05:31 PM
» Replies: 0
» Views: 788
|
NECTA K4 2022
Forum: Mitihani
Last Post: MwlMaeda
01-15-2023, 05:25 PM
» Replies: 0
» Views: 403
|
|
|
| Mambo yanayoweza kuathiri mazungumzo ya watu katika jamii |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-22-2021, 06:59 AM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
 |
Jamii-lugha yoyote, yaani kundi la watu linalotumia au kuzungumza lugha ya aina moja, limekubaliana kuwa lugha haitumiki kiholela bali matumizi ya lugha hudhibitiwa na mambo fulani. Haya ndiyo tunayoita kaida za matumizi ya lugha. Kaida ni kanuni au sheria ambazo hazikuandikwa. Hii ni kumaanisha kuwa jamii-lugha zimekubaliana kuwa matumizi ya lugha hudhibitiwa na kanuni hizi. Kaida zenyewe ni zifuatazo:
Umri
Jamii-lugha zote zimekubaliana kuwa matumizi ya lugha huimarika kutegemea ongezeko la umri wa watu. Hii ndiyo sababu matumizi ya lugha ya mzee yanatarajiwa kusheheni tamathali nyingi za semi katika lugha. Wazee wanatarajiwa kuwa wanapozungumza, hawabwagi mambo kama vile vijana wafanyavyo bali huyagubika kwa mafumbo na tauria. Vijana kwa kawaida hawajali uteuzi wa maneno wanayotumia na zaidi hupenda kutumia lugha isiyo sanifu.
Wahusika na uhusiano wao
Matumizi ya lugha pia hutawaliwa na wahusika wanaoshiriki mazungumzo pamoja na uhusiano wao. Bila shaka, tukisikiliza mazungumzo yoyote yale, tunaweza kung’amua wahusika wana uhusiano gani. Mathalani, mazungumzo ya mahirimu yatasheheni matumizi ya lugha yenye utani, mzaha au maneno yenye ukali ilhali wahusika hawatiani magumi bali ni kuchangamka. Hiki ni kinyume cha matumizi ya lugha baina ya mzazi na mwanawe, au mtu na mkubwa wake kazini, ambapo matumizi ya lugha yatadhihirisha unyenyekevu na heshima.Maungumzo kati ya watu ambao wana uhusiano rasmi, kwa mfano, daktari na mgonjwa au hakimu na mshukiwa watatumia lugha yenye heshima na urasmi mwingi.Watu ambao hawafahamiani pia watatumia lugha kwa njia ya kipekee wakilinganishwa na wale ambao wanafahamiana. Kwa ujumla, sifa za matumizi ya lugha kati ya watumiaji tofauti vile vile ni tofauti.
Muktadha wa kihali
Matumizi ya lugha vilevili hutegemea hali ambamo mtu anajipata. Je, hali iliyoko ni ya furaha au majonzi? Je, watu wanasherehekea ama wana matanga? Je, ni hafla ya aina gani na ni msamiati wa aina gani ambao utafaa kutumiwa katika muktadha huo? Kufahamu hali iliyoko inasaidia kuteua msamiati wa kutumia.
Madhumuni au lengo
Lugha inapotumiwa huwa inalenga jambo fulani. Haya ndiyo madhumuni ambayo hudhibiti namna tunavyotumia lugha. Mazungumzo yanaweza kulenga kushutumu, kukashifu, kushauri, kunasihi na kadhalika. Malengo haya huhitaji lugha itumike kwa namna ambavyo lengo litaafikiwa. Nayo huhitaji wahusika katika mazungumzo kuteua msamiati unaochukuana na madhumuni ya mazungumzo hayo. Mathalani, iwapo anataka kuvutia msikilizaji, kama vile kasisi anapohubiri, lugha yake itakuwa na unyenyekevu na ushawishi kwa mpokezi.
Hadhi au cheo cha mtu
Cheo au madaraka hutarajiwa kuathiri matumizi ya lugha ya anayehusika. Hakimu mahakamani, mwalimu shuleni, kasisi kanisani, imamu msikitini na kadhalika sharti wateue maneno kulingana na mamlaka au vyeo vyao. Aidha, tofauti katika vyeo pia huathiri matumizi ya lugha. Watu ambao wana cheo kimoja hutumia lugha bila urasmi mkubwa huku watu walio katika vyeo tofauti wakitumia urasmi mwingi. Kwa mfano, mfanyikazi ambaye atazungumza na meneja ama msimamizi wake huenda atumie lugha ambayo ni rasmi maana atakuwa anazungumza na mkubwa wake na shughuli zitakuwa rasmi. Hata hivyo, mfanyikazi akikutana na mwenzake ambaye wanafanya naye kazi afisi moja na cheo chao ni sawa, watatumia lugha ya utambulisho Fulani.
Jinsi/ uana
Takriban katika jamii-lugha zote, pana tofauti kubwa za matumizi ya lugha ya kawaida baina ya jinsia ya kike na ya kiume. Mathalani, tutapata kuwa matumizi ya lugha ya jinsia ya kike husheheni vihisishi vingi kuliko jinsia ya kiume. Aidha, matumizi ya lugha ya jinsia ya kike hudhihirisha kuwa na tauria au tasfida Zaidi kuliko yale ya jinsia ya kiume. Aghalabu wanapoongea, wanawake hufunikafunika mambo ya siri au yenye ukali mwingi kuliko wanaume. Wanaume mara nyingi huyabwaga mambo bila ya kuyatafutia tafsida. Aidha, wanaume hutumia lugha tofauti na wanawake wanapozungumza kati yao au kati ya mwanamke na mwanamume.
Aina ya tungo
Tungo mbalimbali hujibainisha kwa matumizi mahsusi ya lugha. Kwa mfano: - Mazungumzo – yatatumia kauli fupifupi kati ya wahusuka.
- Barua rasmi – lugha rasmi ambayo haina ufafanuzi ama maelezo mengi.
Malezi
Malezi ya mtu nayo yana nafasi kubwa katika kudhibiti matumizi yake ya lugha. Haya hutegemea Zaidi mtu amezalika katika familia ya aina gani. Kuna familia ambapo mtoto hana uhuru wa kunena kwa namna yoyote mbele ya watu wazima. Endapo mtoto atasema chochote, ni pale tu ambapo ameulizwa swali na anatarajiwa kulijibu. Anapojibu, anatakiwa kutoa jibu fupi sana. Hali hii humwathiri mtoto kama huyu kwani hukosa kuingiliana na kustawisha stadi zote za lugha kikamilifu. Aghalabu watu kama hawa watatambulikana katika utu uzima wao kwa haiba ya undani (introvert). Malezi waliyoyapata yaliwaathiri katika matumizi ya lugha. Hawa ndio watu ambao hawachangii lolote katika tukio ambapo watu wanazungumza. Endapo watasema jambo, ni pale ambapo swali limewalenga wao wenyewe na hawawezi kuepuka. Hata hivyo, watalijibu kwa ufupi na kunyamaza.
Tabaka
Mara nyingi jamii-lugha inaweza kugawika katika matabaka kutegemea uwezo wa kiuchumi. Mgawiko huu hufanya tabaka fulani kujitengea eneo fulani kama makaazi yake. Tukichunguza matumizi ya lugha katika eneo linamoishi kila tabaka, tutatambua kuwa kuna tofauti kubwa sana. Tofauti hizi zinatokana na mgawiko huu. Mathalani, katika matabaka ya chini ambayo ni ya wachochole, aghalabu hali hii ya maisha huwafanya wanatabaka hawa kukosa vidhibiti ulimi wanapotumia lugha. Katika makaazi yao, si ajabu kusikia maneno mazito kama vile shetani, mbwa, nugu, malaya na kadhalika yakitumika kila dakika kwa kurejelea mtu. Hali hii haipatikani kwa wepesi katika maeneo ya mabwanyenye. Endapo shetani atatajwa katika sehemu hii, ni pale maabadini au wakati wa kumrejelea ibilisi wala si mtu. Vivyo hivyo, mbwa atatajwa kwa kumrejelea mnyama mwenyewe wala si mtu. Hata hivyo, lugha ya hawa ‘waliostaarabika’ huweza kuashiria kiburi kiasi Fulani maana inakuwa na kujivuna kutokana na uwezo wa jamii waliomo – labda gari la kifahari, jumba mithili ya kasri, biashara kubwa na kadhalika.
Idadi ya lugha azijuazo mtu
Idadi ya lugha katika jamii na uwezo wa wahusika katika kutumia lugha hizo ni jambo jingine linalodhibiti matumizi ya lugha. Iwapo lugha zinazotumika ni zaidi ya moja na wahusika wana uwezo wa kuzitumia, moja kwa moja patatokea hali ya kuchanganya ndimi au msimbo, na vilevile kubadilisha ndimi au msimbo. Ujuzi wa lugha azijuazo mzungumzaji huzusha kuchanganya ndimi iwapo mzungumzaji hana ufasaha wa kutosha katika lugha anayoitumia.
Hali ya mtu
Hii ni kaida nyingine ambayo hudhibiti matumizi ya lugha. Hali inayoibusha hisia kama za hamaki humfanya mtu kusema jambo ambalo atakuja kujijutia baadaye. Hii ndiyo sababu methali zimezuliwa kuelezea matokeo ya hasira na kuwatahadharisha wanajamii dhidi ya kuzungumza au kufanya jambo katika hali ya hasira. Methali Hasira hasara au Hasira za mkizi, tijana ya mvuvi hutumika kuelezea hali hii.
Matumizi ya lugha pia yatategemea iwapo mzungumzaji yu mgonjwa, mlevi, mchangamfu, mwenye furaha, mwenye huzuni. Kwa mgonjwa hutumiwa lugha ya kuliwaza na yenye huruma. Mlevi naye hutumia lugha ovyo bila kuzingatia matumizi ya lugha ya adabu.
Muktadha au mazingira
Muktadha au mazingira ambamo mazungumzo hutokea huwa na nafasi kubwa sana katika kudhibiti matumizi ya lugha. Watu hutumia lugha kulingana na muktadha au mazigira waliyomo. Iwapo mazungumzo yanatokea ofisini au mazingira mengine rasmi, basi lugha itakayotumika ni ya heshima na pia yenye urasmi. Iwapo mazungumzo yanatokea mitaani au nyumbani, basi kiwango cha urasmi kitapungua.Aghalabu mazungumzo ya mtaani au nyumbani hutumia lugha isiyo rasmi. Katika kiwango cha msamiati, mabadiliko hutokea kutoka mahali pamoja hadi pengine.Kwa mfano, msamiati wa hospitali ni tofauti na ule wa mahakamani au maabadini.
Mada au yaliyomo katika mazungumzo
Mada ni muhimu sana katika uamuzi wa namna ya kutumia lugha. Kwa mfano, ikiwa mada inayozungumziwa inahusu siasa, basi msamiati na hata namna ya kuzungumza itakuwa ya kisiasa. Aidha, iwapo mada inayozungumziwa ni ya huzuni, au ya kuliwaza, lugha itakuwa ni ya kuliwaza na iliyojaa msamiati wa kutia moyo au kuhimiza.Mathalani, iwapo mazungumzo yanahusu mada ya kutawala, istilahi na msamiati unaoafiki mada ya utawala utateuliwa na kutamalaki katika mazungumzo. Lugha ya kisheria hutumia sentensi ndefu ndefu, marudio na istilahi maalumu za kisheria.
Njia za mawasiliano
Matumizi ya lugha yanaweza kuchukua njia ya mazungumzo rasmi, mazungumzo ya kawaida, mazungumzo kwa njia ya simu au maandishi.
Mawasiliano kwa njia kama hizi huweza kutofautiana. Kwa mfano, mawasiliano ya maandishi huhitaji matayarisho kabambe kuliko yale ya mazungumzo. Maandishi huhitaji muda wa kupanga mawazo, kuteua msamiati, miundo ya sentensi na kuakifishwa. Iwapo haya hayatazingatiwa, huenda mawasiliano yasitokezee barabara. Mazungumzo ya mdomo, hasa yasiyo rasmi, hayatilii maanani mambo haya sana na wakati mwingine huenda yakapuuzwa na mawasiliano yakatokea. Hii ni kwa kuwa kinyume na maandishi, mazungumzo ya mdomo yanaruhusu matumizi ya viziada lugha, kama vile kukonyeza jicho, kukunja au kukunjua uso, kutabasamu na kadhalika. Haya ni mambo yasiyowezekana katika maandishi.
Taaluma/ kazi
Tukichunguza matumizi ya lugha miongoni mwa wanataaluma, tutabaini upekee wake kutokana na sifa za matumizi yake. Matumizi ya lugha yatategemea taaluma husika. Istilahi hizi zinaeleweka na wale wanaoshirikiana ama wanaofanya kazi katika taaluma hizi. Kwa hivyo, kila mara wanataaluma wanapowasiliana, watatumia msamiati katika taaluma hiyo bila kutatiza mawasiliano yoyote. Ndivyo ilivyo katika fasihi ambapo istilahi fulani zinatumiwa na kueleweka katika muktadha wa taaluma hiyo. Hata hivyo, matumizi ya lugha kulingana na taaluma huwa na sifa zifuatazo:
Kuepuka matumizi ya msamiati au lugha inayoweza kuwa na fasiri nyingi na endapo litafanyika, mzungumzaji hulazimika kutoa ufafanuzi wa kounyesha maana mahsusi inayolengwa katika mazungumzo.
Matumizi ya lugha ya kitaaluma huzingatia ukweli wa mambo bila kuzua porojo, uzushi au uongo.
Aidha, hueleza mambo kimantiki, yaani kuelezea yanayozungumziwa kwa mtiririko maalumu unaoeleweka.
Katika matumizi ya lugha ya kitaaluma, kuna matumizi makubwa ya istilahi au msamiati wa taaluma husika.
Lugha hii huendesha maelezo kwa njia isioonyesha mapendeleo au hisia za mzungumzaji wake.
Kiwango cha elimu
Watu hutofautiana kulingana na jinsi wanavyotumia lugha kutegemea kiwango cha elimu walichonacho wahusika. Kwa mfano, wanafunzi wa shule za upili watazungumza kwa nji Fulani na kutumia msamiati ulio sawa ikilinganishwa na watakapowasiliana na wale wenzao wa shule ya msingi.Vilevile, mtaalamu wa chuo kikuu akianza kuwasiliana na mwanafunzi wa shule ya msingi atakuwa na wakati mgumu kufikiria na kuteua msamiati ambao utafaa kumweleza mwanafunzi huyo chochote atakacho kufahamu.
Wakati
Hii ni kaida nyingine inayodhibiti matumizi ya lugha katika jamii. Lugha ni chombo kinachotegemea mapito ya wakati. Kuna kipindi cha wakati ambapo msamiati au istilahi fulani itakuwa maarufu na itakuwa kinywani mwa kila mtu. Baadaye, matumizi ya istilahi hiyo hufifia na istilahi nyingine kuchipuka. Mathalani, katika uwanja wa kisiasa, misimu kama vile fuata nyayo, ruksa na kadhalika ilikuwa ikitumika pakubwa. Leo hii haitumiki sana kutokana na mpito wa wakati na kipindi kingine cha kisiasa. Kuna wakati noti ya shilingi mia tano ilikuwa imepewa jina Jirongo, hasa wakati wa kura za 1992. Hata hivyo, matumizi hayo nayo yalififia baada ya muda.
Imani za jamii
Jamii-lugha ni kundi la watu ambao huzungumza aina moja ya lugha. Kuna baadhi ya jamii ambazo huchukulia matumizi ya maneno mengine kuwa miiko ikilinganishwa na nyingine. Kwa hivyo, maneno haya huepukwa, na badala yake maneno ambayo ni safi ama msamiati usio na makali hutumiwa.
|
|
|
| REJESTA YA SIMU |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 06:38 PM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
Rejesta ya Simu
Hii ni lugha inayotumiwa katika mazungumzo ya simu.
Sifa za lugha ya simu
- Mazungumzo ya simu ni mafupi, hutumia sentensi fupi zenye muundo rahisi.
- Hoja hutajwa moja kwa moja bila maneno mengi kwani ili kudhibiti gharama ya simu
- Huwa na kukatizana kwa maneno kati ya wazugumzaji.
- Huwa ni mazungumzo baina ya watu wawili pekee; anayepiga na anayepokea.
- Hutumia istilahi maalum za lugha ya simu kama neno ‘hello’
- Huchanganya ndimi (kutumia maneno yasiyo ya lugha nyinginezo) ili kuwasilisha ujumbe kwa upesi.
- Ni lugha ya kujibizana.
Mfano wa rejesta ya Simu
Sera: Hello. Ningependa kuongea na Mika.
Sauti: Subiri kidogo nimpatie simu.
Sera: Hello
Mika: Hello. Sema Sera. Niko kwenye mkutano…
Sera: Pole kwa kukusumbua. Unakumbuka safari yetu ya kesho?
Mika: Siwezi kusahau. Tunakutana saa ngapi?
Sera: napendekeza saa sita machana…
Mika: Katika Hoteli ya Kata tamaa
Sera: enhe. Hapo kwa heri
Mika: Haya. Bye!
|
|
|
|
| Dhima ya Lugha ya Mawasiliano katika Jamii: Kiswahili na Mkakati wa Usomaji kuelekea |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 06:27 PM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
Dhima ya Lugha ya Mawasiliano katika Jamii: Kiswahili na Mkakati wa Usomaji kuelekea Umajumui wa Kiafrika
Aldin K. Mutembei
Ikisiri
Dhima ya lugha ya mawasiliano imejadiliwa na wanazuoni kadhaa. Wengi wameiangalia kama yenye kuongelea masuala ya jamii inamochipuka wakiihusisha na fasihi, au ile yenye kutumia lugha za picha au kitaswira katika kuumba maana iliyokusudiwa. Makala hii inalenga mambo mawili ya msingi. Mosi, ni kuangalia dhima ya lugha ya mawasiliano katika baadhi ya kazi za kifasihi zinazovuka mipaka ya jamii zinamochipuka na pili, ni kuiangalia ikiwa lugha hii inao uwezo wa kutabiri yale yatakayokuja. Katika lengo la pili, makala inakwenda hatua moja zaidi na kuangalia ikiwa suala la Umajumui wa Kiafrika linaweza kujengwa na namna ya usomaji chanya wa kazi za kifasihi. Kwa hiyo, makala inajadili dhana ya “usomaji” kwa maana pana zaidi ya kuangalia maandishi na kupata maana. Katika mjadala wa vipengele hivyo, makala hii itatumia nadharia ya Thieta ya Walalahoi (Theatre of the Oppressed) kwa mujibu wa mawazo ya Boal (2008). Mawazo ya Boal, ndiyo yatakayotuongoza kufafanua maana ya “usomaji” kwa mujibu wa makala hii. Makala inaonesha kuwa Umajumui wa Kiafrika unaweza kujengwa na kuimarishwa kupitia katika usomaji wa kazi za kifasihi wenye kulenga ukombozi. Mawasiliano katika lugha ya Kiswahili na baadhi ya kazi za Kifasihi za Kiswahili yanatolewa kama mfano wenye kuweza kutumika katika kujenga Umajumui wa Kiafrika.
1.0Utangulizi
Makala hii inajadili suala la uwezekano wa Umajumui wa Kiafrika kupitia katika usomaji hasa wa kazi za Kifasihi ya Kiswahili. Ziko sehemu tano zinazokamilisha mjadala huu kwa mawanda tofauti. Sehemu hizi tano zinaanza na utangulizi unaoangalia suala la usomaji wa miaka ya 1970 kwa kulinganisha na usomaji wa miaka ya 2007. Jambo linalosisitizwa hapa ni ile ari ya usomaji na mwamko uliokuwamo katika vichwa vya waasisi wa hatua hizo. Sehemu ya Utangulizi inaendelezwa chini ya kipengele cha ‘usomaji baada ya mwamko wa uhuru’. Makala inaongozwa na Nadharia ya Thieta ya Walalahoi ya Augusto Boal inayojadili suala la dhima ya mawasiliano ndani ya kazi za kifasihi katika sehemu ya pili. Sehemu ya tatu inafafanua maana ya dhana ya “usomaji” kwa mujibu wa makala hii. Katika sehemu hii, dhana za ‘elimu’ na ‘usomaji’ zinajadiliwa kwa mifano. Sehemu ya nne ina vipengele vingine vidogo ndani yake. Kwa ujumla inajadili dhana ya Umajumui wa Kiafrika kupitia katika lugha. Kipengele chini ya sehemu hii kinajadili kwa undani lugha ya Kiswahili ambayo ndiyo inayolengwa katika mjadala wa Umajumui wa Kiafrika. Katika mjadala huu pia, swali linaloibuka ni usomaji katika Kiswahili uwe wa namna gani. Hiki ni kipengele kimojawapo katika sehemu ya nne. Kwa kuwa kuna dhana potofu kuhusu usomaji, kipengele kingine kinachogusiwa ni dhana ya “Afrika kusini mwa jangwa la Sahara”. Huu ni mfano mmojawapo katika mingi ambao unafafanua wazi kuhusu namna ya usomaji unaopotosha. Mifano mingine inayolenga kuonesha usomaji wa kudharaulisha Waafrika inachukuliwa kutoka katika baadhi ya kazi za kifasihi hasa zilizotafsiriwa kutoka jamii za nje ya Afrika na kuingizwa katika Kiswahili. Mjadala huu ndio unaojenga kipengele kingine chini ya sehemu hii ya nne. Sehemu ya mwisho ni hitimisho. Hii ni sehemu ya tano inayozungumzia usomaji wa sasa ikilenga si kutoa muhtasari wa yaliyojadiliwa, bali kuacha mapendekezo ambayo yanaweza kuwa mwanzo wa ujenzi wa Umajumui wa Kiafrika kupitia katika lugha ya Kiswahili.
1.1 Usomaji baada ya Mwamko wa Uhuru Kipindi cha kuanzia mwanzoni mwa mwaka 1971 hadi mwanzoni kabisa mwa miaka ya 1980 kiliifanya Tanzania ijulikane katika dunia ya wasomaji kupitia mpango wa usomaji kwa wote wa “Elimu ya Watu Wazima”.1 Zaidi ya watu milioni tatu walitathminiwa, wakati kampeni ya kupigana na adui ujinga ilipoanzishwa rasmi mwaka 1971. Matokeo ya tathmini ya hali ya usomaji iliyofanyika mwaka 1981 yalithibitisha kuwa ahadi na mpango wa Serikali ya Tanzania ya wakati huo, kuhusiana na usomaji kwa faida ya wananchi wake wote, ulikuwa umetekelezwa kwa mafanikio. Kwa mujibu wa Boal (2008:97), wananchi hao waliojua kusoma walithibitisha kuwa, kutokujua kusoma, sio kutokujua kujieleza, bali hawakufahamu kujieleza katika lugha fulani. Elimu ya Watu Wazima ni mpango uliopitia katika lugha ya Kiswahili na kuwa na mafanikio makubwa hata kuifanya Tanzania kupewa Tuzo ya juu kabisa ya UNESCO ya Nadezhda K. Krupskaya (Bhola na Gomez, 2008). Ni mpango uliowezekana chini ya mfumo wa Ujamaa na Kujitegemea ambapo watu wa umri mbalimbali, hususani wale ambao wakati wa ukoloni na mfumo kandamizi hawakuwa na bahati ya kusoma, walianza kusoma na kujua kuandika, wakifurahia elimu iliyopatikana vitabuni.
Moto na ari ya usomaji pamoja na kutaka kujua kuandika vilivishinda vizingiti vya ujinsia, umri, na hata usehemu – maana wazee wa vijijini na wa mijini walipata fursa sawa ya kujifunza kusoma kupitia katika programu ya Kisomo chenye Manufaa. Asilimia ya wale ambao hawakujua kusoma na kuandika katika sehemu kulikofanyika utafiti ilikuwa 27 mwaka 1977 na ikashuka hadi 21 mwaka 1981 (Bhola na Gomez, 2008:32). Kwa kiasi fulani, tunaweza kuyalinganisha mafanikio hayo ya miaka ya sabini na mafanikio yaliyopatikana katika Mradi wa Vitabu vya Watoto (miaka thelathini baadaye). Kwa mujibu wa Nadharia ya Thieta ya Walalahoi, madhumuni ya elimu hii yalikuwa ni kuwabadili watu, kutoka kuwa watazamaji tu wa usomaji, na kuwa watendaji. Mipango yote miwili, ule wa Elimu ya Watu Wazima, na ule wa Mradi wa Vitabu vya Watoto ililenga kuleta mabadiliko miongoni mwa watu.
Mwaka 2007 Mradi wa Vitabu vya Watoto Tanzania (CBP2 ) ulipata Tuzo ya UNESCO ya Usomaji, ijulikanayo kama “King Sejong Literacy Award” kutokana na mafanikio yake ya usomaji kwa watoto (taz. www.cbp.or.tz). Pamoja na mafanikio haya hata hivyo, leo hii Tanzania kwa ujumla wake, imerudi nyuma na kuwa na idadi kubwa ya watu wasiojua kusoma na kuandika ikilinganishwa na kipindi hicho cha miaka ya sabini (UNESCO, 2015). Je, ni kitu gani kilichotokea hadi mpango huu na programu ya Kisomo chenye Manufaa ukafa? Je, tunawezaje kuunganisha mafanikio ya Elimu ya Watu Wazima ya miaka ya 70 (wazee) ambayo akina Bhola na Gomezi (wameshatajwa) wameieleza Tanzania kama mama wa uanzilishi wa shughuli zote za kusoma na kuandika katika Afrika (2008: 31); na mafanikio ya CBP ya mwaka 2007 (watoto); ili kuwa na maendeleo ya usomaji unaovuka kizingiti cha umri, jinsia na usehemu? Ikiwa maendeleo ya miaka ya 70 na yale ya 2007 yalipitia katika Kiswahili, tunawezaje kutumia maendeleo ya sasa ya teknolojia na vipengele mbalimbali vya utandawazi kukifanya Kiswahili kuwa lugha ya kimajumui itakayoleta mabadiliko ya kijamii na kiuchumi si kwa Tanzania tu, bali barani Afrika? Sasa Kiswahili si cha nchi moja tu, bali ni lugha pekee inayosimama na kuwa kielelezo cha Mwafrika kwa ujumla, ndani ya Afrika na hata nje ya Afrika. Tunawezaje kuufanya usomaji3 kupitia katika lugha ya Kiswahili uwe ni wenye kumkomboa Mwafrika kifikra na kiuchumi? Au kwa mujibu wa Boal, uwe usomaji wenye kuwaletea wasomaji mabadiliko, kutoka kuwa wapokeaji, hadi kuwa watendaji? Boal alitumia thieta ili kuwaonesha watu, jinsi ya kuamka na kujiletea mabadiliko. Mawazo yake aliyapitisha katika thieta ya umma ili kuleta maendeleo ya watu. Katika makala hii, tunachukua mawazo yake katika kuiangalia fasihi ya Kiswahili inavyoweza kuleta mabadiliko kwa Afrika nzima kwa kuzingatia mawasiliano yaliyomo ndani ya kazi za kifasihi.
2.0 Dhima ya Mawasiliano katika Kazi za Kifasihi Njia mojawapo ya usomaji wenye kulenga mabadiliko ni ile ya kusoma kupitia katika kazi bunifu za kifasihi. Kazi hizi zinaangaliwa kama miongoni mwa njia za mawasiliano katika jamii. Ni kupitia katika kazi kama hizi ambapo wanajamii “husomeshwa” ili wawe na mawazo fulani ama kuwahusu wao wenyewe, jamii zao au taifa lao na mataifa mengine. Kama tutakavyoona, “kusomeshwa” kunaangaliwa kama njia ya kumtazamisha mtu jambo au dhana fulani, kwa makusudi fulani yaliyo chanya.
Nadharia ya Thieta ya Walalahoi ya Boal (2008) inaonesha hatua nne zinazoelezeka kupitia katika thieta. Hatua ya kwanza ni ya kuujua mwili na uwezo wake, hatua ya pili ni kuufanya mwili ujieleze kwa kutenda matendo mbalimbali, hatua ya tatu ni kuifanya thieta iwe ni lugha yenye uhai au kitu kilicho hai wakati huo, na mwisho ni hatua ya thieta kama sehemu ya maongezi ambapo wahusika huongea ili kukamilisha wayatendayo (2008:102). Kiasi kikubwa cha mawasiliano ya kifasihi yatakayotumiwa katika makala hii ni yale yenye dhamira za ukombozi. Ni mawasiliano yaliyo katika kazi zilizolenga wasomaji wakomboke kifikra ili wao wenyewe waamue kwa hiari yao kupiga hatua na kujiletea maendeleo. Mawasiliano hayo yana hatua tatu: kujitambua, kufanya uamuzi na kujikomboa. Kwa mujibu wa Boal (2008) kazi kama hizi za fasihi ni silaha ya ukombozi; silaha inayowalenga walalahoi ili wajikomboe kifikra.
Nguvu ya ushindi katika harakati za miaka ya 70 kuhusu usomaji kwa watu wazima, iliungwa mkono na mawasiliano ya kifasihi yaliyowasilishwa yakiwa na dhamira ya kuwakomboa wasomaji. Katika mawasiliano hayo wajinga wasiojua kusoma walichekwa. Kuchekwa huko kulikuwa ni hatua muhimu ya kuwafanya wajitambue. Jamii ikajitahidi kuanza kusoma na “kufuta ujinga” ili jamii hiyo isiendelee kuchekwa. Hiyo ilikuwa ni hatua ya kufanya uamuzi. Kwa kuwa wanajamii walichukua uamuzi, hatua ya tatu ilifanya mawasiliano ya kifasihi yaliyojenga dhana ya kujikomboa kifikra. Akizindua suala la ukombozi wa kifikra kupitia usomaji, Mwalimu Nyerere alisema hivi kuhusiana na Elimu ya watu wazima:
Kwanza, ni lazima tuwaelimishe watu wazima. Watoto wetu hawatakuwa na athari katika maendeleo yetu kiuchumi kwa miaka mitano, kumi au hata ishirini ijayo. Fikra ya watu wazima kwa upande mwingine inazo athari sasa (Bhola, 1984:138).
Athari hiyo katika uchumi, ilimaanisha kuwa ni matokeo chanya ya watu waliojikomboa namna walivyotarajiwa kutenda katika kujiletea maendeleo. Dhamira nyingine ambayo ilichangia katika mafanikio hayo, ukiachilia mbali itikadi ya Ujamaa, ni ile ya kuukuza uzalendo – jambo ambalo liliwafanya waliokuwa wanajua kusoma na kuandika, kujitolea kusaidia wenzao ambao hawakubahatika kujua kusoma na kuandika. Licha ya uzalendo, wako waandishi kadhaa wa fasihi ya Kiswahili walioandika kazi za ukombozi kwa Mwafrika. Mawasiliano yenye dhamira hizo yanaweza kuonekana kwa mfano, katika kazi za tamthilia kama vile Tambueni Haki zetu (P. Muhando, 1973), Jogoo Kijijini na Ngao ya Jadi (E. Hussein, 1976), na Ngoma ya Ng’wanamalundi (E. Mbogo, 1988) yakilenga kumkomboa Mwafrika kutoka katika makucha ya kiukandamizaji, yakisisitiza kuwa ukombozi wa kweli huanzia katika fikra. Fikra inayosababisha mtu kujitambua na kisha kufanya uamuzi wenye urazini. Mawazo ya kujisaka na kujikomboa yamo pia katika kazi ya Pambo (P. Muhando,1975) na ile ya Amezidi (S.A. Mohammed,1995). Wahusika katika kazi hizo wanajenga maongezi na matendo ambayo yanamfanya msomaji afikirie mara kadhaa maana ya kuwa huru, kujitawala, vizingiti vinavyoletwa na ukoloni mamboleo, na vizingiti vinavyoletwa na watu binafsi au jamii katika nchi huru. Ukombozi mwingine ulioongelewa, ni ule wa kujikomboa kutoka kwenye minyororo ya mila na tamaduni kandamizi. Ukombozi dhidi ya manyanyaso na makandamizo ya kijinsia. Tamthilia za Wakati Ukuta (E. Hussein, 1970) na ile ya Kwenye Ukingo wa Thim (E. Hussein, 1988) ni miongoni mwa vielelezo vizuri dhidi ya mila potofu na kandamizi.
Sawa na tamthilia, kazi mbalimbali za riwaya ziliandikwa ili kumkomboa msomaji. Tukiziangalia riwaya za miaka iliyokaribia kupata uhuru, kwa mfano zile za Shabaan Robert zilizoukemea uovu katika jamii na kuutetea wema dhidi ya ubaya kama katika Kusadikika, Adili na Nduguze na hata riwaya za miaka ya tisini kama ile ya Ken Walibora ya Siku Njema, tunaona kuwa mawasiliano katika riwaya hizi yanalenga kumkomboa mtu kutoka katika mawazo ya uovu na kujenga jamii yenye wema na utengamano. Mawazo kama haya yamo pia katika kazi ya Mhina ya Mtu ni Utu. Kwa upande mwingine, riwaya za Kezilahabi kama vile Dunia Uwanja wa Fujo na Kichwamaji zilijenga dhana ya ukombozi katika ncha zake mbalimbali zikiendeleza pale alipoachia Shabaan Robert. Hizi ziliangalia kwa kina hali ya Tanzania na Mwafrika kwa ujumla baada ya kujitawala. Usomaji wa kazi kama hizi unamjengea msomaji na jamii kwa ujumla, fikra za kujielewa na kutaka kujikomboa. Katika riwaya pia, kulikuwa na harakati za kuhimiza ukombozi dhidi ya mila, desturi na tamaduni kandamizi na manyanyaso ya kijinsia. Riwaya ya Rosa Mistika (E. Kezilahabi, 1971) na ile ya Haki Haizami (A. H. Njama, 1995) zinasimamia vema mkabala huu.
Kazi za mashairi, sawa na tanzu za tamthilia na riwaya, zilijenga usomaji wenye kuhimiza ukombozi kwa Mwafrika. Ni kwa jinsi gani kwa mfano, tunaweza kuzitumia kazi za washairi kama za Kahigi na Mulokozi katika Malenga wa Bara (1995), na ile ya Kezilahabi ya Kichomi (1974) ili kuwafanya wasomaji wa leo wa Kiswahili kuwa na usomaji unaolenga kuwakomboa? Nchini Kenya mawazo ya Abdilatif Abdalla katika ushairi wake wa Sauti ya Dhiki (1973), ni kielelezo cha dhana ya ukombozi dhidi ya ubeberu na matawi yake katika nchi huru za Kiafrika.
Kwa hakika kujitokeza kwa fasihi ya Kiswahili barani Afrika kunaonekana pia katika baadhi ya kazi za tafsiri. Kwa mfano, kazi za fasihi za mwandishi maarufu wa Nigeria Wole Soyinka zimetafsiriwa kwa Kiswahili. Soyinka ni mmoja wa Wanafasihi maarufu aliyewahi kupendekeza kuwa lugha ya Kiswahili iwe lugha ya Umajumui ili iweze kuwaunganisha Waafrika, na itumike barani Afrika (Waliaula, 2013). Tamthilia yake ya Trials of Brother Jero iliyotafsiriwa kwa Kiswahili ikaitwa Masahibu ya Ndugu Jero (A.S. Yahya, 1981) ni ushahidi wa kutosha kuwa kupitia katika Kiswahili Waafrika wanaweza kujieleza kifasihi. Yale yanayozungumzwa katika masahibu yaliyomkuta Jero, ni mojawapo ya mambo yaliyozikumba nchi nyingi za Kiafrika baada ya kupata uhuru wa bendera. Masuala ya kukumbatia dini za kigeni, utapeli unaotolewa na baadhi ya viongozi wa kidini, uaminifu dhidi ya uwongo ni masuala jumuishi yanayojitokeza katika nchi nyingi za Kiafrika.
Mwandishi mwingine maarufu ambaye kazi zake za kifasihi zimetafsiriwa kwa Kiswahili ni Chinua Achebe. Baadhi ya kazi hizo ni kama vile No Longer at ease, iliyotafsiriwa na Adam, M.M. kuwa Hamkani si Shwari tena; Things fall Apart, iliyotafsiriwa na Clement Ndulute kuwa Shujaa Okonkwo; na A Man of the People, iliyotafsiriwa na Douglas F. Kavugha kuwa Mwakilishi wa Watu, kutaja tu kwa uchache. Katika kazi hizo, dhamira mbalimbali zinazozungumziwa zinaakisi yale yaliyotokea na yanayotokea katika nchi za Kiafrika kwa ujumla wake na wala si katika Nigeria pekee. Umajumui huu wa lugha ya Kiswahili haupo katika tafsiri za fasihi kutoka Nigeria tu, bali pia kutoka nchini Ghana kazi ya fasihi ya Ayi Kwei Armah ya The Beautful Ones Are Not Yet Born, ilitafsiriwa na Abdilatif Abdalla kuwa Wema Hawajazaliwa ikiongezea kuonesha ukuaji wa Kiswahili katika kuzieleza fasihi za Kiafrika, na yale yanayowasibu Waafrika.
Kutoka Afrika ya Kusini, mwangwi wa fasihi ya Alan Paton aliyeandika Cry the Beloved Country mwaka 1948 unajitokeza katika Ushairi wa Kezilahabi kupitia shairi lake la Namagondo II anapojiuliza maana ya uhuru:
“Watoto sasa wazee, mabinti mama wazima, Vichochoro nilivyovijua, vimekwishazibwa. Nimekuwa mgeni kijiji nilikozaliwa. Miaka yote ya uhuru imeleta nini Namagondo!” ( Karibu Ndani, 1988:39).
Kwa Kezilahabi, kuikumbuka Namagondo kijiji alichozaliwa na kupitia kwacho kutunga ushairi unaoeleza maana pana ya uhuru, kwa mtu, kijiji hata nchi, anaweza kulinganishwa na Nyerere alipoandika Tanzania, Tanzania! (1993) akiikumbuka nchi aliyoijenga na umoja wake alioupigania. Usomaji wa aina hii unakumbusha dhima pana ya fasihi kuwa, sio tu suala la kisanaa, lakini zaidi ukombozi wa binadamu katika mawanda yake yote.
Kwa ujumla, usomaji kupitia lugha na fasihi ya Kiswahili unaweza kuwaunganisha Waafrika, kuwafanya wajitambue, wachukue hatua na kujikomboa. Baada ya kuangalia dhima ya mawasiliano katika kazi za kifasihi, makala inajadili dhana ya elimu na usomaji. Kwa kufuata mawazo ya Boal, thieta haikuwa tu ni suala la elimu, bali elimu iliyomlenga mlalahoi na kumzindua aweze yeye mwenyewe kujiletea mabadiliko. Ndani ya kazi za kifasihi, kinachozingatiwa kwa nadharia hii, sio tu yale yaliyoandikwa au yanayosimuliwa, bali matokeo yake. Ni muhimu kusisitiza kuwa katika fasihi simulizi au andishi, wasikilizaji au wasomaji hawazingatii tu maneno na mapambo ya lugha, bali elimu iliyomo ndani yake na ambayo inalenga ukombozi. Kwa hiyo, katika kusoma kazi za kifasihi, lililo la muhimu ni kuunganisha elimu na usomaji ili kujiletea ukombozi. Sehemu inayofuata inajadili mawazo hayo.
3.0 Elimu na Usomaji Nchi au taifa lolote lile halijawahi kuendelea bila kuwa na maendeleo katika elimu. Hata hivyo, elimu sio lazima ipatikane vitabuni tu kama ambavyo wakoloni walipenda waliotawaliwa waamini. Ukweli huu ni mojawapo ya dhana muhimu zinazoangaliwa na makala hii wakati wa kujadili kuhusu ni kitu gani kinachosomwa. Kwa kusisitiza kuwa elimu hupatikana vitabuni tu, na humo ndimo muna maendeleo, wakoloni na mabeberu kutoka nje ya utamaduni wa lugha-simulizi waliliangalia bara la Afrika kama bara lisilokuwa na maendeleo yoyote kabla ya majilio na uvamizi wao. Kutokana na kudharau kwa makusudi na kuyabeza maendeleo yote yaliyokuwa yamefikiwa na Waafrika katika sekta mbalimbali, na labda kutokana na woga dhidi ya uwezo wa Waafrika, watawala wa kibeberu walifanya kila njia kuyafifisha maendeleo ya Afrika kabla ya usomaji kupitia vitabuni. Bila shaka, wakoloni na mabeberu hawa, hawakuweza kuufuta ukweli wa “wasomaji bingwa” kama mwanafalsafa Ogotommeli wa Mali ambaye hakujua maandishi, lakini kupitia katika masimulizi yake majuzuu kadhaa yaliandikwa kuhusu falsafa ya Kiafrika.4 Kwa mujibu wa makala hii, Ogotommeli alikuwa msomi na mwenye elimu. Hawakuweza mabeberu kuufuta ukweli wa elimu ya mzee Ogotommeli na ya Wadogoni wa Mali ambao bila ya kutumia vyombo vya kimagharibi kuhusu utafiti wa anga, walikwishakujua tangu zamani za kale, kuhusu mfumo wa sayari na nyota. Waliweza kujua hata mizunguko ya sayari na hata uzito wa baadhi ya sayari hizo miaka elfu nyingi kabla ya Masihi.5 Usomaji wa Wadogoni hao, ulikuwa usomaji uliowakomboa wao, kijamii na kielimu – nje ya ukuta wa maandishi; na kuyafanya maisha yao kuwa ni maisha yaliyojitosheleza kwa wakati wao na kwa kiwango chao. Ingawa, bado mabeberu hawakupenda kukubaliana na ukweli wa ujuzi huu.
Mabeberu hawakuweza kuufuta ukweli wa maendeleo katika teknolojia na sayansi ya ufuaji chuma hapa Watanzania katika miaka kabla ya Masihi (Chami, 1994; Schmidt, 1997). Au, ukweli kuwa hata leo wanasayansi mbalimbali bado wanastaajabia ujenzi wa piramidi za Misri. Haya yote yaliletwa na elimu ambayo sio lazima kwamba ilipatikana katika maandishi; na usomaji ulioletwa na wakoloni na wavamizi waliokuja kututawala kutokea nje ya Afrika. Kwa maneno haya ya utangulizi chini ya sehemu hii, makala inalenga kusisitiza kuwa elimu na usomaji ni zaidi ya yale yapatikanayo katika maandishi. Hata hivyo, makala hii itazungumzia elimu inayopatikana kupitia katika kusoma maandishi – maandishi ya kifasihi. Iwe katika vichwa na usimulizi, au katika maandishi, maendeleo ya kweli huja ikiwa nchi au taifa litawekeza katika elimu.
Ukipita katika shule za msingi mijini, na hata vijijini nchini Tanzania, utakuta vibao vinavyoitambulisha shule fulani vikiwa vimeandikwa kauli mbiu ya shule hiyo: kwa mfano “Elimu ni uhai”, “Elimu ni ngao”, “Elimu ni Maendeleo” n.k. Katika Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, nembo yake inasema: Hekima ni Uhuru. Hekima inayozungumzwa hapa inatokana na elimu inayopatikana Chuoni hapo. Katika Chuo Kikuu cha Kenyatta kauli mbiu yao ni Elimu ni Nguvu (uwezo). Mifano hii michache inatueleza kuwa ili elimu ilete maendeleo, taifa husika halina budi kuwekeza sio katika kusoma kunakojali maandishi tu, bali usomaji wenye elimu itakayompa msomaji hekima, uwezo na nguvu ya kupiga hatua kifikra na kimwili; elimu itakayokuwa ni ngao ya jamii, elimu ambayo hatimaye italinda uhai na kuwapo kwa jamii; elimu ya ukombozi wa kifikra, kimwili na kimazingira. Usomaji huu wenye elimu hauna budi kuanza kabla ya shule ya awali – nyumbani katika familia, hadi ngazi ya Chuo Kikuu na kuvuka mipaka hiyo ukawa na maana katika maisha ya kila siku ya wanajamii. Kwa hiyo, swali hapa sio tu usomaji bali zaidi msomaji anasoma nini, na matokeo ya kusoma kwake ni nini.
Hebu tujiulize kwa pamoja maswali haya: masomo yanayotolewa katika ngazi mbalimbali yanasisitiza elimu ipi? Ndani ya usomaji unaoutarajiwa mna elimu gani? Ndani ya lugha itumiwayo kila siku katika maisha ya kawaida na katika kisomo mashuleni, mna elimu gani? Na je, elimu hiyo inamlenga nani na kwa nini? Maswali haya ni ya msingi ikiwa mtu anahitaji usomaji wenye kulenga ukombozi; na ukombozi ulio mkuu kwanza ni ukombozi wa kifikra. Fikra inayojadiliwa katika makala hii ni ile inayosisitiza kuhusu Umajumui wa Kiafrika.
Ikiwa mtu atajiuliza maswali haya leo, majibu yake yatatarajiwa kujenga wananchi wenye nguvu watakaojitegemea kesho. Mtu asipojiuliza maswali haya na kuyapatia majibu, itakuwa ni kama kuandaa mataifa yatakayokuwa na “utapiamlo wa kielimu” kesho. Leo haijapita. Bado upo muda wa kujenga, na mjengo huo kwa mujibu wa makala hii ni ule utakaoelekeza kupitia katika lugha ya Kiswahili kuelekea katika Umajumui wa Kiafrika.
4.0 Umajumui wa Kiafrika na Suala la Lugha Dhana ya Umajumui wa Kiafrika imefafanuliwa na watu wengi, ikiangaliwa kwa namna mbalimbali. Dhana hii inahusishwa na watu kama vile Kwame Nkrumah, Leopold Sedar Senghor, Julius Nyerere na Ahmed Sekou Toure. Hawa ni baadhi tu na huu ni mkondo mmoja tu wa mawazo kuhusu Umajumui wa Kiafrika. Mkondo huu uliangalia uwezo wa kipekee wa Waafrika na kupitia humo kuwa na azma ya kutaka kujitegemea. Ipo mikondo mingine inayouona Umajumui wa Kiafrika kama harakati za kupinga utumwa na kujitangazia utu wa Kiafrika; kwamba ni kupinga kutawaliwa na kubaguliwa kama Mwafrika; kwamba Umajumui hulenga kumaanisha umoja wa Kiafrika, n.k. (Adogamhe, 2008). Si lengo la makala hii kuingia kwa undani katika uwanja huu wa mjadala. Itoshe tu kusema kuwa Mazrui (1995) anauangalia Umajumui wa Kiafrika kama harakati zinazochochewa na sababu mbili. Kwa upande mmoja, anasema kuna Umajumui wa Kiafrika uliochochewa kwa kupinga ubeberu na kutaka kujikomboa, na kwa upande wa pili ni Umajumui uliolenga kuwa na muungano. Anasema kuwa, kwa Afrika, ule Umajumui uliolenga ukombozi ulifanikiwa ilihali ule wa muungano umeshindwa. Mazrui anaangalia kiini cha Umajumui duniani kuwa ni muunganiko wa hali ya ujinamizi na ndoto, raghba na idhilali. Kwa upande wa Ulaya, mafanikio ya Umajumui wake yaliletwa na vita kwa upande mmoja na ushairi kwa upande wa pili (Mazrui, 1995).
Kama Ulaya, Afrika pia kulikuwa na ushairi kama kichocheo kimoja cha Umajumui, na cha pili kikawa kupinga ubeberu. Hata hivyo, Mazrui anasema, Umajumui wa kweli kwa Afrika hauna budi kuachana na ulimbwende wa ushairi na wa kupinga ubeberu ili upige hatua kuelekea Umajumui wa kiuchumi utakaoongozwa na nchi za kusini mwa Afrika (ambapo anaelekeza mawazo yake katika SADC6 na nguvu inayoingizwa humo na Taifa la Afrika ya Kusini). Aidha anaona Umajumui wa kiutamaduni utakaoongozwa na nchi za Afrika ya Mashariki (ambapo anaiangalia lugha ya Kiswahili kama kiunganishi cha nchi za Tanzania, Kenya, Uganda, Somalia, Rwanda, Burundi, DRC, Msumbiji na Malawi). Anaangalia pia Umajumui wa kisiasa kupitia katika nchi za Afrika kaskazini na Umajumui wa kijeshi kupitia katika muungano wa ECOMOG7 wa nchi za Afrika magharibi. Ingawa hatukubaliani na mawazo ya Mazrui katika kuacha vita dhidi ya ubeberu, lakini tunayapanua mawazo yake katika kuangalia Umajumui wa Kiafrika kupitia katika lugha ya Kiswahili tukishadidia kipengele cha usomaji.
4.1 Lugha ya Kiswahili Wapo wataalamu kadhaa walioandika kuhusu umuhimu wa umoja wa lugha katika kujenga utaifa, au kinyume chake kuwa, kuyumbayumba kwa umoja wa lugha kunaweza kutoa mwanya wa kujipenyeza kwa watawala wa nje kupitia katika lugha zao. Mazrui (1998) anasema kuwa, kwa kuwa lugha za Kiafrika zilikuwa hazijaandikwa wakati wa uvamizi wa ukoloni, hazikutiliwa mkazo wa kuzihifadhi wakati ukoloni ulipoingia. Suala hili pia linagusa isimu ya lugha kwa ujumla likihusianishwa na utaifa. Simala (2003) anaona kuwa maingiliano ya wakoloni yalilenga kuvuruga mustakabali wa Afrika. Kwamba, walitaka Waafrika wajione kuwa masuala yao yalikuwa ni ya kishenzi, yasiyo na mbele wala nyuma, na kwamba walikuwa wanajichelewesha kwa kutokumbatia kwao haraka maendeleo yaliyokuja na ujuzi wa kusoma kupitia lugha za KiUlaya.
Simala (2003) anaangalia utaifa wa kiisimu kama itikadi muhimu ya Umajumui wa Kiafrika. Yeye anaangalia dhima ya wasomi na mchango wao katika kuufikia Umajumui wa Kiafrika. Anaona kuwa lugha ndiyo njia pekee ya kuwaunganisha wanajamii. Anamnukuu Cheikh Anta Diop8 , akisema kuwa ilikuwa ni muhimu kuwa na umoja wa kisarufi kupitia katika lugha tuliyoichagua ambayo itateuliwa kuwakilisha utamaduni, mila na jadi za Waafrika na ambayo itaweza kupambana na mila za kiulimwengu. Bila ya lugha kama hii, umoja na Umajumui wa Kiafrika utakuwa ni ndoto tu. Kwamba, lugha za Ulaya hazipaswi kuonwa kama almasi ambazo zinatuvutia kama nondo motoni. Ni lazima tuyaelekeze mawazo na mustakabali wetu katika maendeleo ya historia yetu. Simala anaendelea kusema kuwa lugha ya Kiswahili ndiyo inayobeba sifa za kuwa lugha wakilishi na ambayo inabeba dhana ya Umajumui wa Kiafrika. Ikiambaa kutoka katika pwani ya kusini mashariki mwa Somalia, inazungumzwa hadi kaskazini mashariki mwa pwani ya Msumbiji ikishabikiwa na watu wa Malawi, Zambia, kusini mwa Sudani, na Ethiopia (Simala, 2003). Lakini swali kuu hapa ni je, hawa wote wasomapo, husoma kuhusu nini? Ni maneno gani au lugha gani ambayo wananchi kutoka katika nchi zinazozungumza Kiswahili na hasa vijana ambao wana wajibu wa kuendeleza umuhimu wa Umajumui wa Kiafrika husikia kupitia katika lugha hii? Kipengele hiki cha lugha na jinsi inavyozungumzwa na yale inayoyawakilisha ndicho mjadala unaofuata.
4.1.1 Usomaji upi kupitia katika Lugha? Ili mtoto akue akipenda na kufurahia kusoma, hana budi kuanzia nyumbani. Yale mazingira ya hadithi simulizi yaliyokuwa yanamkuza tangu kale sasa yanachukuliwa na maandishi na vifaa vya kielektroniki. Ila je, ni maandishi au simulizi zinazomjenga kwa fikra gani? Kwa vyovyote vile usomaji wa miaka ya sitini na sabini haitakuwa sawa na usomaji wa miaka ya hivi karibuni ambapo teknolojia imeingiza katika jamii mapinduzi makubwa ya vifaa vya mawasiliano. Maendeleo ya teknolojia kwa sasa yanawafanya watoto na vijana kupenda kusikiliza zaidi elimu na usomaji kupitia katika vyombo vya teknolojia ya kisasa. Leo hii wanafunzi wengi wanavutiwa zaidi na vifaa vya usomaji kama vile Kindle, iPod, iTeacher, YouTube, n.k. Humo ndimo munamopatikana maarifa yanayowavutia watoto na vijana wa kizazi hiki. Je, ni jinsi gani Waswahili – wanaweza kutumia teknolojia hii ili kuhimiza usomaji unaoelekeza Umajumui wa Kiafrika? Labda suala la teknolojia lingekuja katika hatua ya pili. Katika hatua ya kwanza ni vema kujiuliza maswali haya: Ni mambo gani yawemo katika usomaji wa watoto ili kuwafanya waweze kuutetea na kuukamilisha Umajumui wa Kiafrika? Kwa ngazi ya taifa, ni jinsi gani wananchi wanaweza kuurudisha utaifa na uzalendo uliokuwapo miaka ya 1970? Maana ni ndani ya uwelewa huo, wananchi wa nyakati hizo walifanikiwa hata kuendesha Kisomo Chenye Manufaa. Uzalendo huo kwa sasa umo mashakani. Ikiwa watu si wazalendo, – wakalipenda taifa lao – hawawezi kutarajiwa kuwa watetezi wa Umajumui, wakalipenda bara la Afrika.
Kulipenda bara la Afrika na kuutetea Umajumui wa Kiafrika, kunaanzia nyumbani au taifani katika vitu vya kawaida katika usomaji. Kwa mfano, leo hii kupitia katika simu za viganjani, wananchi wengi wanapokea ujumbe kuhusu “namna ya kupata na kufuatilia ligi ya Uingereza au Ujerumani au Italia.” Tena ujumbe hausemi ligi ya Uingereza. Unasema ligi ya United Kingdom. Ni hali ile ile ya kasumba, na kujidharau, sasa inapitishwa katika usomaji wa ujumbe mfupi mfupi. Mpokeaji wa ujumbe kama huu, hatarajiwi apende na kufuatilia ligi za Kiafrika, achilia mbali ligi za hapa nyumbani Tanzania. Anahamasishwa kumwabudu, kumpenda na kumtukuza mkoloni: Mwingereza, Mjerumani, Mfaransa n.k. Ni kama alivyoandika Ebrahim Hussein katika tamthilia ya Mashetani. Shetani anamwuliza, – au katika muktadha huu, anamsomesha binadamu: “Je, unanicha? Unaniogopa? Unanisujudia? Unaniabudu? Mbona sioni kunicha kwako, kuniogopa, … kunisujudia, kuniabudu? Nionyeshe jinsi unavyoniabudu…” (Mashetani, 1971:4-5). Hayo ndiyo tunayowasomesha wananchi wetu. Labda haitakuwa haki tusipojihakiki sisi wenyewe. Wasomi katika maeneo mbalimbali nao pia wamejikuta wanaingia katika kumwabudu beberu kupitia katika usomaji. Maneno tunayotumia, majina na misemo ni ya kujidhalilisha, kujifanya tu wadogo mbele ya “wakubwa wazungu”, “Wakubwa” hawa walikuja na majina na dhana mbalimbali za kishenzi kuhusu bara la Afrika.
Zamani, Afrika liliitwa “bara la giza”, “bara la washenzi”. Vitabu vilivyoandikwa Ulaya na Amerika viwe vya kifasihi, kihistoria au kianthropolojia– vikiandaa ujio wa wakoloni, vilisomwa vikiwa na lugha hiyo. Hii ilikuwa katika karne za kumi na nane na kumi na tisa. Ni kwa jinsi gani huu “ugiza” umepungua au kwisha kabisa? Na kuitwa “bara la giza” ilimaanisha nini kwa msomaji kutoka ndani ya Afrika? Ni giza lipi? Katika mikutano ya dini, wahubiri waliokuja kwa minajili ya kuandaa ukoloni, walitafsiri walivyotaka wao na kusisitiza yale yaliyoandikwa katika Biblia wakisema: “Watu wale waliokaa katika giza wameona mwanga mkuu; nao waliokaa katika nchi ya uvuli wa mauti, nuru imewazukia (Mathayo 4:16). Tafsiri potofu ya wahubiri hawa, iliwaingia na kuwapumbaza baadhi ya Waafrika, wakajiona wamo gizani na wanahitaji kupewa au kusomeshwa ili wapate nuru kuu. Pamoja na usomaji wa aina hiyo uliopumbaza, maneno yaliyotumika kwa kuliita bara la Afrika, miongoni mwake kama tulivyoonesha, yalikuwa: Afrika ni “Bara la washenzi”. Ushenzi ni nini, na kwa nini kuitwa washenzi? Ni kwa jinsi gani huo “ushenzi” uliopachikwa umeondoshwa? Baadaye kidogo, yale yaliyoandikwa na kusomwa kuhusu bara hili, yalisema kuhusu “bara la magonjwa”; Bara la vifo visivyo vya lazima – vifo vya kishenzi; Bara la uchafu, n.k. Kutokana na kuandikwa na kusomwa hivi, Waafrika waliokuwa wakisoma walifanywa kujiona “wachafu”, wajinga, wenye magonjwa na walio katika giza kuu. Giza lenye kuleta ushenzi. Na hapo wakajitahidi kujitoa katika alama hizo bila kujua kuwa waliingizwa humo kwa makusudi na kwa nia maalumu. Katika Ensaiklopedia ya Mtandaoni iitwayo: Wikipedia, inaandikwa kwamba, liliitwa ‘bara la giza’ kwa vile kwanza yale yaliyokuwa yakitendeka ndani ya bara hilo, hayakujulikana nje ya bara lenyewe, na hasa kujulikana kwa watu wa Magharibi, lakini pia wengi wa wenyeji wa eneo lililosemwa kuhusu ugiza huo, walikuwa na ngozi nyeusi. Anaongeza kusema, kwa sasa, jina hilo (au usomaji wa aina hiyo) limeachwa na kwa hakika linaposemwa huchukuliwa kuwa ni kashfa au tusi. Aidha, inaendelea kuandika kuwa jina hilo lilikuwa halisemi ukweli wote, maana Waafrika wenye ngozi nyeusi ni wenyeji pia wa Afrika kaskazini, sehemu ambayo haihusiki linapozungumziwa eneo hili la bara la giza. Hata leo inawezekana kuna Waafrika ambao bado wanajiona kama waliomo katika ugiza huo, au ushenzi huo. Mojawapo ya jambo linaloshadidiwa hapa na ambalo linashikiliwa hata na wasomi leo hii, ama kwa kujua, lakini nadhani zaidi, kwa kutojua, ni dhana ya, au jina la “Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara.” Haikutosha kuiona Afrika, kuisoma kupitia katika magonjwa, leo hii tunashawishika tuione kupitia katika jangwa.
4.1.2 Dhana Potofu ya Usomaji wa “Afrika, Kusini mwa Jangwa la Sahara” Lililoandikwa hudumu. Yako mataifa na jamii nyingi ambazo huwa na mapungufu kadhaa na udhaifu wenye kuleta changamoto kwa maendeleo ya mwanadamu. Hata hivyo, udhaifu wao, hausomwi na kusemwa hadharani kuwakilisha utambulisho na utaifa wao, au Umajumui wao. Nchi ambazo huongoza kwa vifo na magonjwa ya moyo, haziitwi nchi za “magonjwa ya moyo.” Nchi ambazo zinaongoza kwa magonjwa na taabu ya unene au kansa, haziitwi nchi zilizogubikwa na magonjwa ya unene au kansa. Binadamu wa kawaida, hamwoni binadamu mwenzake kupitia katika udhaifu au tabu yake, achilia mbali tabu au udhaifu wa kulazimisha. Kwanini iwe kwa Afrika? Leo hii watu wengi wanaitumia dhana ya Afrika, Kusini mwa Jangwa la Sahara, bila ya kujali na kujua maana yake, kashfa na dharau yake. Iliposemwa “Afrika ni bara la giza” ilichukua muda mrefu Waafrika kulikataa jina hilo. Ilipokubalika kuwa yalikuwa makosa kuwasomesha watu kwa kuwaonesha dharau, kashfa na kuwatukana, jina lilibadilika. Utambulisho huo wa ugiza ukafutika. Ubatizo mpya ukafanywa, na kukuzwa sana hasa katika kazi za kifasihi kuanzia miaka ya sabini. Si zamani sana ambapo jina la “Afrika, Kusini mwa Jangwa la Sahara” lilianza kutumika kumaanisha eneo lile lile lililoitwa wakati wa majilio ya wakoloni: “Bara la giza.” Kabla ya wakati huo, eneo hili lilikuwa na majina mengine mojawapo likiwa ni “Afrika isiyo ya Waarabu” au “Afrika kusini mwa Arabia” (Allen, 1959:5). Je, jina la Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara linaleta dhana gani katika usomaji?
Mwandishi wa masuala ya utamaduni na mtengenezaji wa filamu, Owen Alik Shahadah anasema kuwa jina hili la “Afrika kusini mwa jangwa la Sahara” lina mizizi yake ndani ya ubaguzi wa rangi. Hakuna mipaka ya kijiografia au ya kisiasa au hata ya kihistoria inayoweza kuoneshwa kumaanisha eneo hili. Anasema: “Istilahi: ‘Afrika kusini mwa Jangwa la Sahara’ ni zao la ubeberu wa Ulaya, ni neno linalomaanisha Waafrika wasioendelea, eneo ambalo hakuna maendeleo na ndio maana tunasikia wakisema: hakuna lugha iliyoandikwa iliyochipuka Afrika kusini mwa Jangwa la Sahara, Misri sio sehemu ya Ustaarabu wa Afrika kusini mwa Jangwa la Sahara….” (Shahadah, 2005:Sura 5). Maneno kama hayo anayasema pia mwanazuoni Chika Onyeani (2009). Lakini ni nini hasa kiini cha haya? Ilioneshwa pale mwanzoni kuwa, usomaji unahusisha usimulizi na maandishi katika kuleta elimu. Ilijadiliwa kuwa, usomaji wa usimulizi wenye elimu ulikuwapo Afrika hata kabla ya usomaji wa maandishi uliokuzwa hasa baada ya mapinduzi ya viwanda na kuvumbuliwa kwa mashine za maandishi kama sehemu ya kutanuka kwa ubeberu. Mashine – kwa muktadha huu, ziliyaboresha tu maandishi na kuyafanya kuenea kwa kasi. Kwa kuwa eneo la Mesopotamia na Misri kulikuwa na maandishi ya kale, basi eneo la Misri linasemwa kuwa sio la Afrika. Maana “ustaarabu wa maendeleo haya ya mashine haukuwapo sawa na ule wa mapinduzi ya viwanda. Au hata ikionekana kuwa suala la muhimu ni kuwapo kwa maandishi, ukweli ambao unafafanuliwa na tafiti za kisayansi kuwa Misri kulikuwa na maandishi, basi inasemwa, Misri si Afrika; walau sio “Afrika kusini mwa jangwa la Sahara.” Na jambo hili linasomeshwa kwa mkabala huo. Hatimaye, ndani ya kusomeshwa huku leo, hata nchi ya Afrika ya Kusini inasemwa kuwa haiko ndani ya “Afrika kusini mwa jangwa la Sahara.” Basi, eneo hili linalolengwa, sasa linabakia kuitwa “Afrika kusini mwa jangwa la Sahara lakini kaskazini mwa Limpopo” ili kuiondoa Afrika ya kusini katika eneo linalozungumzwa.
Lakini, kwa ‘bahati mbaya’ nchi za Lesotho na Swaziland “zinaharibu” maana ya majina kama haya kwa mtazamo huo wa kibeberu. Kwa kifupi, majina ya kijiografia yaliyokuwa yakitumika kama vile Afrika ya Kitropiki, au Afrika ya Kiikweta, yaliachwa kwa makusudi ili Waafrika waendelee kusomwa na kujulikana kupitia katika dhana hasi: dhana za magonjwa, vita, njaa; na ikishindikana kabisa, basi dhana za jangwa na ukame zitumike: kusini mwa jangwa. Na baadhi ya wasomi wa leo wanajikuta wakitumia dhana hii katika maandishi yao na kudidimiza kabisa ukombozi wa kifikra. Baadhi wanaisomesha dhana hii na kuzidisha ufukara wa fikra. Wanasaliti hatua za kishujaa za usomaji wa usimulizi uliofanywa na bibi na babu zetu wakilenga kuinua maendeleo katika jamii mbalimbali za Kiafrika. Usomeshwaji huu na upotofu mwingine unaolenga kumdidimiza Mwafrika unapatikana pia kupitia katika fasihi na maandishi bunifu mengine.
4.1.3 Dhana Potofu kupitia katika Usomaji wa Fasihi Mara baada ya wakoloni (Waingereza) kuona kuwa hawana budi kuondoka katika makoloni yao, juhudi kubwa ilifanywa ya kusambaza kasumba ya kuendelea kumwabudu Mwingereza kupitia katika lugha ya Kiingereza. Juhudi hizi zilikwenda sambamba na kupiga vita kwa njia mbalimbali lugha za Kiafrika. Lugha ya Kiswahili ilikumbana na dhoruba ya kipigo hiki katika Afrika Mashariki. Mtafiti wa lugha na utamaduni wa Kiswahili bwana Allen (1959:5) anaandika hivi kuhusu hali ilivyokuwa: “Kwa muda wa miongo miwili iliyopita, mwelekeo rasmi na fikra kuhusu Kiswahili imeendelea kuwa ni ya kuidharau na kuipuuza lugha hii, na kuishusha hadhi ionekane kama mojawapo ya vilugha vya kienyeji ambavyo matumizi yake ilifikiriwa kuwa yatapotea kutokana na kuenea kwa ufahamu wa lugha ya Kiingereza” (Tafsiri ya Mwandishi). Fikra kama hizi zilionekana pia katika maandishi ya kifasihi:
Mojawapo ya vitabu vya zamani kuwa na lugha na usomaji wenye kujenga fikra hasi ni kile cha Henry Rider Haggard: Mashimo ya Mfalme Suleiman (Mtafsiri Frederick Johnson, 1948). Tafsiri ya kitabu hiki inatokana na kitabu cha mwanzo kilichoandikwa kwa Kiingereza kikiitwa” King Solomon’s Mines (1885). Mwaka huo ni muhimu kwa Waafrika maana ndipo bara la Afrika lilipogawanywa vipande vipande na wakoloni wakajitwalia kila mtu eneo apendalo katika Mkutano wa Berlin wa Novemba 1884 hadi Februari 1885. Maelezo yaliyomo yanaendana sana na kitabu cha pili kilichofuatia kilichojulikana kama Allan Quatermain (1887), vyote vya mwandishi yule yule. Tunasomeshwa kupitia katika utanzu huu wa fasihi kuwa Mwafrika ni kiumbe mshenzi, asiyestaarabika ilihali mtu wa Magharibi, Mzungu, ni mtu mstaarabu. Kwamba; Mwafrika ni mtu wa uchawi na Mzungu mtu wa sayansi. Kwamba; Mwafrika ni mtu wa kushindwa na Mzungu ni mtu wa kufaulu kila wakati. Katika safari za Quatermain katika maeneo ya Afrika ya kusini kupitia nchi za Swaziland na Lesotho hadi Zimbabwe ya leo, tunasomeshwa kwa njia ya fasihi hizi “ushenzi” na “uchawi” huo na udhaifu unaoambatana nao kwa upande mmoja, na “ustaarabu”, sayansi na “utu” wa wazungu na nguvu zao kwa upande mwingine. Katika mwangwi wa dhamira kama ya Mashimo ya Mfalme Sulemani, tunaoneshwa miaka ya karibu na uhuru hadi kupata uhuru, jinsi Waafrika walioanza kuandika vitabu walivyofuata mkondo huo bila kujijua. Katika nchi za Afrika Mashariki zilizotawaliwa na Mwingereza, kazi za miaka ya mwishoni mwa 1950 tunasomeshwa kuhusu Waafrika wasiojua Kiingereza na wanaoonekana kuwa “washamba” wakichekwa. Tamthilia za mwanzo ziliwacheka watu wa aina hiyo, na baadhi ya riwaya zikawajenga kwa kuonesha udhaifu na kushindwa kwao, kwa vile hawakufanana na Wazungu. Uzungu ukawa unatukuzwa ilihali Uafrika, ukionekana ni ushenzi, ukidhalilishwa. Likapatikana kundi la Wazungu weusi kama Martin Kayamba ambaye alijibadili jina na kujiita Kayambason ili lifanane angalau kama la Waingereza. Katika tamthiliya ya Martin Kayamba (Uhinga, G. 1968) mhusika anajipambanua na uzungu, lakini kutokana na mwamko wa miaka ya mwishoni mwa sitini, anachekwa kwa kuukana Uafrika wake.
Majina ya kuongeza “son” mwishoni mwa majina ya Kiafrika ni kasumba ile ile iliyoletwa na wakoloni kupitia katika maandishi yao. Ni kasumba ile ile inayojitokeza leo katika maandishi ya “Afrika kusini mwa jangwa la Sahara”, Afrika ya bara la giza, na Afrika ya magonjwa. Taratibu umma wa Waafrika unasomeshwa bila kujua kujitambua kupitia katika majanga, magonjwa na mambo yaliyo hasi; na baadhi yao, kama Martin Kayamba, wanaongeza “son” ili kuonekana wazungu, waliostaarabika. Jambo hili halina budi kukataliwa kabisa. Usomeshwaji wa aina hii na maandishi ya aina hii yanayofukarisha fikra za Waafrika hayana budi kupingwa kwa nguvu zote. Lakini je, sasa kifanyike nini ili usomaji uwe wenye kuleta manufaa na kujenga Umajumui wa Kiafrika? Ifanyike nini leo, ili kuyaweka pamoja mafanikio ya miaka ya 70 ya mpango wa Kisomo Chenye Manufaa yaliyopitia katika Kiswahili; na yale ya majuzi ya Mradi wa Vitabu vya Watoto (kwa ajili ya kuinua usomaji) ambayo nayo yaliwezeshwa na Kiswahili, ili wasomaji wa leo waweze kufaidika na kuwa na usomaji wenye kuleta maendeleo?
5.0 Hitimisho: Usomaji wa Sasa Makala hii, haikutoa majibu kwa maswali yote yaliyoibuliwa. Maswali hayo yanabaki kuwa kichocheo cha fikra na mijadala ya baadaye. Hata hivyo, kizazi cha sasa hakina budi kuamka, kujitambua na kubadilika ili kuwezesha Umajumui wa Kiafrika kufanikiwa na Waafrika kujiletea maendeleo yao wenyewe. Ikumbukwe kuwa, mojawapo ya dhima za mawasiliano kupitia katika tanzu za fasihi miaka ya 70, hapa Tanzania ilikuwa ni kuhamasisha Kisomo cha Watu Wazima. Kupitia katika Kiswahili, tanzu za fasihi kama vile nyimbo zilitungwa, mashairi yakaimbwa, tamthilia zikaandikwa na sanaa za uigizaji zikaigizwa majukwaani – miongoni mwa mambo mengine, ilikuwa ni kwa ajili ya kuhamasisha watu kusoma na kuandika. Leo hii, na kwa mujibu wa nadharia ya Boal ya thieta ya walalahoi, kunaweza kufanyika mashindano ya tanzu kama hizi na watunzi wakapewa suala moja tu kuliandikia: usomaji kwa maendeleo ya Afrika. Tanzu mbalimbali zikashindana kwa kutunga na kuonesha ubunifu wa wasanii, zikilenga dhamira moja tu-Usomaji.
Kisha, kazi hizo zikatumika kuhamasisha watu wengi katika jamii mbalimbali kupenda kusoma kwa ajili ya kujiletea maendeleo. Lakini, ili jambo hilo lionekane lenye kuwa na tija, halina budi kutumia yale yaliyomo katika jamii husika na hasa kwa kutumia lugha yenye uasili wa kijamii au inayokaribiana nayo.
Katika jamii nyingi zenye asili ya Kibantu, Kiswahili kiko karibu nazo zaidi kuliko Kijerumani, Kifaransa au Kiingereza. Katika jamii za Kiafrika, Kiswahili na mizizi yake katika asili, kiko karibu nazo zaidi kuliko lugha za Magharibi. Haina maana hata kidogo leo, kuandika hadithi kuhusu utamaduni wa Uingereza au Ujerumani au Marekani na kumsomesha mtoto wa Kiafrika. Haiyumkiniki kuwa na usomaji wenye kulenga maendeleo na hasa ukombozi kwa mtoto wa Kitanzania kumjengea fikra za hadithi za Kiingereza ilihali yeye analala na kuamka akiwa Afrika, Tanzania. Hili linafanana na mfano kuhusu lugha na ujumbe katika simu za kiganjani. Linalofanyika kwa taratibu ni kuing’oa mizizi ya utu wa mtu. Kumtoa mtu kwao, na kumpeleka pasipo na makao. Hatimaye hatajua au kuona atokako, wala hataona aendako. Kitakachobaki hapo, ni kushikwa mkono ili apelekwe mahali asikojua, maana yeye haoni tena. Yako mambo mengi katika jamii zetu yenye maana kubwa kwa wanajamii na ambayo ikiwa kupitia katika Kiswahili, yataandikwa kisanii yatavuta macho, usikivu na hamu ya kusoma kwa wanajamii. Usomaji wa fasihi kama huo ni usomaji wenye maana na wenye kulenga maendeleo.
Kutoka katika hadithi za kale na masimulizi ya wahenga zinaweza kutungwa hadithi za Kiswahili zikitumia mbinu za kisasa. Zinaweza kutungwa nyimbo, mashairi, tamthilia n.k zenye kuwa na maana na zinazohusiana na jamii zetu. Kutoka katika usimulizi, mashairi na nyimbo za Wafulani, Wayoruba au Wahausa wa Afrika Magharibi, hadi tanzu kama hizo za fasihi kutoka Wahabeshi wa Ethiopia, Wasomali au Wasudani hadi tanzu za kifasihi za Afrika ya kati na kusini katika nchi za Malawi, Zimbabwe, Namibia, Swazilandi, Botswana tukitaja kwa uchache tu. Afrika imejaa utajiri wa kifasihi ambao unaweza kulikomboa bara hili. Utajiri wa kifasihi ambao ukisomeshwa na wasomeshaji wazalendo, watoto wa bara hili wataunganishwa kwa pamoja na kuwa na nguvu na sauti moja kupitia katika lugha ya Kiswahili.
Tamthilia na hadithi kama hizi zinaweza kuwekwa katika redio na runinga na zikasimuliwa katika mashule katika nchi mbalimbali. Zinaweza kuwekwa katika maandishi ili zisomwe miaka na miaka kwa vizazi vingi vijavyo. Katika Tanzania, miaka ya 70 kulikuwa na redio moja tu iliyosikika mahali pote (Radio Tanzania Dar es Salaam – RTD), iliyokuwa na vipindi vya mashuleni, ikihamasisha wanajamii. Leo hii kuna redio nyingi zinazoweza kuchukua jukumu hili, na kwa wale ambao wanaweza kupata televisheni, wanaweza kusikia na kuona hadithi, masimulizi na tamthilia zinazobeba yale wanayoyajua na kuyafahamu, kwa lugha wanayoijua na inayokaribiana na wanayoijua kwa uasili. Yanayosimuliwa, watayaona kwa njia ya kisanii, wakiyafurahia na yakiwajenga kifikra na kuwaletea maendeleo au yakitoa changamoto kifikra. Kwa wale wakaao mijini na wanaokwenda na usasa-magharibi, nyimbo na tanzu nyingine za kifasihi zinaweza kuwekwa katika vifaa vya kisasamagharibi vinavyopendwa siku hizi kama vile iPod, iPad, Kindle na aina zote za MP. Hii itawafanya vijana kuzipenda maana wanakwenda na muktadha wa wakati wao. Elimu kupitia katika lugha ya Kiswahili itakuwamo ndani ya vifaa vya kisasa ambavyo wanavipenda na kuvitumia. Kanda za kunasia picha zikisambazwa mashuleni na vyuoni zikiwa na dhamira na ujumbe maalumu, wanafunzi wataangalia na kuhamasishwa. Kupitia katika mtandao: kuna YouTube, na iTeacher ili walio na uwezo kuingia katika mkondo huo wafaidike na kuhamasishwa kwa njia hiyo.
Uhamasishaji utandae na kuelekea vyuoni na mashuleni ambapo mashindano ya usomaji wenye mwelekeo huu yanaweza kufanyika. Kwa mfano, leo hii kuna vipindi vya mashindano baina ya vyuo ambapo wanafunzi hushindanishwa kupima ujuzi wao wa mambo mbalimbali. Kipindi hiki kinaweza kupanua wigo na kulenga katika kukuza usomaji, msisitizo ukiwa uzalendo na Umajumui wa Kiafrika utakaopitia katika lugha ya Kiswahili. Maswali yanaweza kulenga waandishi na kazi zao, kuhusu maisha ya waandishi hao, na yale waliyoyatetea katika jamii; kuhusu namna mbalimbali za kujenga na kukuza Umajumui. Hapo jamii zitakuwa zinapiga hatua kuelekea katika kurudisha na kujenga uzalendo, ambayo ni hatua moja kubwa kabla ya kufikia Umajumui wa Kiafrika. Haya yanaweza kufanyika katika mpango wa majimbo ya lugha za Kiswahili.
Majimbo ya lugha za Kiswahili ni dhana inayolenga kuhamasisha ukuzwaji wa Kiswahili katika nchi mbalimbali. Kuna Kiswahili sanifu ambacho kinaweza kukutwa katika maandishi rasmi. Lakini pia tutambue kuwa kuna Kiswahili tofauti tofauti katika nchi zetu. Massamba anasema: “…kabla ya kuanzishwa kwa Kiswahili sanifu na wakoloni, jina la lugha ya Kiswahili lilikuwa likitumika tu kama jina jumuishi likiwa na maana ya lugha mbalimbali za pwani zilizokuwa na uhusiano wa karibu sana…” (2002: 257). Hapa ndipo dhana ya umajimbo inapoibuka. Kwa mfano wale wanaokaa katika DRC wana Kiswahili ambacho kinachimbuka kutoka lahaja mojawapo ya Kiswahili. Inawezekana hawa na wale ambao wanazunguka eneo hili kama vile Zambia na magharibi mwa Burundi na Rwanda wakashadidia Kiswahili hicho na kukikuza kimsamiati na kimatumizi, na hivyo kukafanyika kuwa hilo ni jimbo moja la lugha ya Kiswahili. Kiswahili kama hicho kwao, kitakuwa na maana na kitakuwa karibu zaidi na lugha za Kilingala, Kinyanja, Kibemba Tshiluba, Kirundi, Kinyarwanda, n.k. Katika maeneo ya kusini mwa Afrika kutokana na sababu za vita vya ukombozi kuna wasemaji wa Kiswahili ambao wametawanyika katika nchi za Namibia, Angola, Zimbabwe, Msumbiji na Afrika ya Kusini yenyewe. Hawa wakiungana na wale wa Botswana na Malawi wanaweza kuwa na jimbo jingine la lugha ya Kiswahili. Kiswahili chao kitakuwa na ukaribu na lugha zao kama Kitswana, Kimbundu, Kikongo, Cichewa, Kishona, Sizulu, n.k. Kutokea kusini mwa Somalia na Ethiopia litaibuka jimbo la lugha ya Kiswahili litakaloungana kukiimarisha Kiswahili cha eneo hilo, hicho kikawa na maana, kwa kuwa ki karibu na Kijareer au Kigosha. Hatimaye eneo lote la Afrika ya kati kuanzia kusini mwa Sudani, Afrika ya Kati yenyewe, hadi kusini mwa Afrika kukawa na majimbo ya lugha ya Kiswahili ambayo yatajipambanua kwa tofauti chache za misamiati. Kazi ya kutafuta usanifu wa lugha hizi inaweza kufanyika baadaye ikiwa ni lazima.
Viko vyuo na shule zinazofundisha Kiswahili kule Afrika Magharibi na Afrika Kaskazini. Watumiaji wa lugha hii huko, wanaweza kufanya umoja wa kijimbo na kuendeleza lugha hii wakitumia mbinu zilezile hamasishi ili kukikuza Kiswahili kama lugha ya Umoja wa Kiafrika. Jambo hili likishadidiwa na hasa kuwa na utashi wa kisiasa wa viongozi mbalimbali wa Kiafrika, linaweza kuwa ni mwanzo wa safari inayowezekana ya usomaji wenye manufaa, na unaolenga maendeleo kwa bara la Afrika kupitia katika lugha moja- Kiswahili. Jambo la muhimu na la kusisitiza ni yale yanayokuwamo katika lugha hii jumuishi; yale yanayosomeshwa ni lazima yawe ya kuleta ukombozi kifikra.
Marejeleo
Adogamhe, P.G. (2008). Pan-Africanism Revisited: Vision and Reality of African Unity and Development. African Review of Integration, Juz. 2 na. 2, July 2008: 1-34.
Allen, J.W.T. (1959). Editorial in Swahili Bulletin No. 30.
Bhola, H.S na Gomez, S.V. (2008). Signposts to Literacy for Sustainable Develoment:
Complementary Studies. Hamburg: UNESCO Institute for Lifelong Learning.
Bhola, H.S. (1984). “The Tanzania Mass Literacy Campaign 1971 – 1981”. Katika
Campaining for Literacy: Eight National Experiences of the Twentieth Century,
with a Memorandum to Decision Makers. Paris: UNESCO.
Boal, A. (2008). Theatre of the Oppressed. London: Pluto Press.
Chami, F. A. (1994). The Tanzanian coast in the first millennium AD. Archaeology of the
Iron Working, farming communities. Katika Studies in African Archaeology Na. 7.
Uppsala: Societas Archaeological Upsaliensis.
Gérard, A.S na Vajda, G.M. (wahr) (1986). European-language Writing in subSaharan
Africa. Budapest: Akademia Kiado.
Haggard, R. (1948). Mashimo ya Mfalme Suleiman. Nairobi: Longaman Kenya Ltd.
Kezilahabi, E. (1988). Karibu Ndani. Dar es Salaam: Dar es Salaam University Press.
Massamba, D.P.B. (2002). Historia ya Kiswahili: 50 BK hadi 1500 BK. Nairobi: The Jomo
Kenyatta Foundation.
Mazrui, A. A. (1995). “Pan-Africanism: From Poetry to Power” Issue: A Journal of Opinion,
Vol. 23, No. 1, African Studies (Winter – Spring), pp. 35-38. African Studies
Mazrui, A.A na Mazrui, A.M. (1998). The Power of Babel: Language and Governance in
the African Experience. Chicago: University of Chicago Press.
Nyerere, J.K. (1993). Tanzania Tanzania, Dar es Salaam: Tanzania Publishing House.
Onyeani, C. (2009). “Contemptuousness of Sub-Saharan Africa.” Makala ya Mkondoni.
Schmidt, P. R. (1997). Iron Technology in East Africa: Symbolism, Science and
Archaeology. Indiana: Indiana University Press.
Scranton, L. (2006). The Science of the Dogon: Decoding the African Mystery Tradition
Inner Traditions. Vermont: Rochester.
Shahadah, A. O. (2005). “Linguistics For a New African Reality.” Makala ya Mkondoni
mwa Januari 23. 2016.
Simala, K. I. (2003). “Pan-Africanism and the Language Question: Re-Reading African
Cultural and Intellectual History” CODESRIA 30th. Anniversary Conference.
Dakar, Senegal: Swala Publications.
Udobata, R. na Onunwa, U. R. (2010). A Handbook of Methodologies of African Studies.
Pittsburgh: Red Lead Press.
Uhinga, G. (1968). Martin Kayamba. Darlite. Juz 2. na. 2. kur. 133-152.
Waliaula, K W. (2013). The State of Swahili Studies: Remembering the Past, Present and
Future. Katika Studies in Literature and Language. Juz. 6 Na. 2. Kur. 8 – 17.
Kutoka Mitandaoni
Kutoka Mitandaoni
UNESCO(1973).
https://pediaview.com/openpedia/UNESCO_N...teracy_pri
ze Imesomwa Septemba 17. 2016.
UNESCO (2007). UNESCO International Literacy Prize Winners 2007.
http://www.unesco.org/new/en/education/t...7/Imesomwa
Septemba 20. 2016.
UNESCO (2015). http://www.indexmundi.com/facts/tanzania/literacy-rate).
Imesomwa Septemba 17. 2016.
Kazi za Kifasihi ya Kiswahili zilizorejelewa
Abdalla, A. Sauti ya Dhiki, OUP, 1973.
Achebe, C. Hamkani si Shwari Tena, EAPH, 1972 ; Shujaa Okonkwo,
EAPH, 1973; Mshale wa Mungu, EAPH 1974; Mwakilishi
wa Watu, HEB, 1977.
Armah K, A. Wema Hawajazaliwa, HEB,1976.
Hussein, E. Wakati Ukuta,EAPH, 1970; Mashetani, OUP, 1971;
Jogoo Kijijini na Ngao ya Jadi, OUP,1976; Kwenye
Ukingo wa Thim ,OUP, 1988.
Kahigi, K.K na
Mulokozi, M.M.
Malenga wa Bara, EALB, 1976.
Kezilahabi, E. Rosa Mistika, EALB, 1971; Kichomi, HEB,1974;
Kichwamaji, EAPH, 1974; Dunia Uwanja wa Fujo, EAPH
1981; Karibu Ndani, DUP, 1988.
Mbogo, E. Ngoma ya Ng’wanamalundi, TPH, 1988.
Mhina, G.A Mtu ni Utu, TPH, 1980.
Mohammed, S, A. Amezidi, EAEP,1995.
Muhando, P. Tambueni haki zetu, TPH, 1973; Pambo, NFB, 1975.
Njama, A. Haki Haizami, JKF, 1975.
Nyerere, J.K. Tanzania, Tanzania DUP,1993.
Paton, A Cry the Beloved Country, Macmillan, 1948.
Robert, S Kusadikika Nelson, 1970; Adili na Nduguze, Nelson 1967
Walibora, K. Siku Njema Longhorn, 1996.
Yahya, A.S. Masahibu ya Ndugu Jero, OUP, 1981.
|
|
|
|
| AINA MBALIMBALI ZA LUGHA YA MAZUNGUMZO |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 06:10 PM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
AINA MBALIMBALI ZA LUGHA YA MAZUNGUMZO
UTANGULIZI:
Lugha ya mazugumzo ni maongezi ya watu wawili au zaidi bila kutumia maandishi. Lugha ya mazungumzo ambayo ndiyo lugha kongwe zaidi ya lugha ya maandishi ina dhima kubwa ya kufanikisha mawasiliano miongoni mwa watu au kikundi fulani. Lugha hii ya mazungumzo ilianza punde tu binadamu alipoanza kukabiliana na mazingira yake, hivyo kimsingi lugha ya mazungumzo ndiyo nguzo kuu ya kufanikisha shughuli zote za kibinadamu kutokana na nafasi yake kimatumizi.
Lengo la kuandaa makala haya ni kuonesha aina mbalimbali za lugha ya mazungumzo kwa kuzingatia mazingira rasmi na yale yasiyo rasmi, utambulisho wa kijamii kama vile: matabaka, hadhi yake, mshikamano na mwachano. Pia tutatalii jinsi gani utambulisho wa kimuktadha unavyoweza kuzalisha aina tofauti tofauti za lugha ya mazungumzo kwa mfano; lugha ya siri na yenye mipaka, michezo ya vitendo, kucheza na maneno, uganga kama miviga na utani kama miviga.
Hebu sasa tujipe wasaa kwa kutalii kipengele kimoja baada ya kimoja kama vilivyoorodheshwa katika utangulizi wetu.
Aina ya lugha ya mazungumzo kwa kuzingatia mazingira rasmi na yasiyo rasmi:
Mazingira rasmi: kwa mujibu Kihore (2004) haya ni yale mazingira yanayoendana na kaida za kijamii, kisheria na kiutamaduni ambazo huhusisha matumizi ya lugha iliyosanifu. Huu ni muktadha unaohusisha ushirika wa upande mmoja, kama vile msamiati wa kiufundi na adabu maalum. Mfano wa mazingira rasmi ni kama vile ofisini, mahakamani, bungeni, kanisani, msikitini na katika elimu. Katika mazingira rasmi tunapata aina mbili za lugha ya mazungumzo ambazo ni jagoni na rejesta.
Jagoni: ni aina mojawapo ya lugha inayotumika katika taaluma fulani mahususi kama vile fasihi, isimu, sheria, sayansi, uhandisi, biashara nakadhalika. Hii ina maana kwamba, lugha hii itafahamika na wale tu walioko katika taaluma husika au wenye maarifa ya taaluma hiyo. Kwa mfano wanaisimu hutumia maneno kama vimadende, vitambaza, vipasuo kwamizi nk. wakirejelea jinsi ya utamkaji wa aina fulani za sauti katika lugha.
Rejesta: Halliday (1989), anafasili rejesta kama mtindo wa lugha kutegemeana na kazi au shughuli. Vilevile fasili hii inaendana na fasili ya Habwe na Karanja (2007).
Kwa ujumla tunaweza kufasili rejesta kama mtindo wa lugha kutegemeana na kazi fulani, muktadha wa matumizi, lengo na uhusiano wa wanaowasiliana. Katika muktadha rasmi rejesta hurejelea upande mmoja kama vile, msamiati wa kiufundi, adabu maalum na matumizi ya lugha fasaha, mfano katika elimu, mahakamani nakadhalika.
Mazingira yasiyo rasmi: haya ni mazingira ambayo hayafungwi na kaida, sheria na tamaduni za kijamii. Mazingira haya hutumia msamiati ambao si rasmi yaani lugha isiyokuwa sanifu. Katika mazingira haya tunapata aina zifuatazo za lugha ya mazungumzo: misimu, agoti, rejesta na lahaja.
Misimu: Msanjila na wenzake (2009:19) wanafasili dhana ya misimu kuwa ni aina ya misemo katika lugha ambayo huzuka na kutoweka. Sifa kuu ya misimu ni kwamba haidumu muda mrefu na sio lugha sanifu, na watumiaji wa misimu huwa ni kikundi cha wazungumzaji wa lugha katika jamii ambao kimsingi huishi katika eneo moja.
Ngure (2003:147) anaonekana kukubaliana na Msanjila kwa kiasi kikubwa isipokuwa yeye anaweka mkazo zaidi hasa pale anapodai kwamba, uzukaji wa misimu ni wa ghafla na wakati fulani hufuatana na mambo au matukio maalum ya wakati au msimu huo. Anaendelea kufafanua kuwa misimu huzuka/huibuka na kutokeweka kufuatana na hali mbalimbali za kimazingira. Hata hivyo baadhi ya misimu hudumu na kuwa sehemu ya lugha. Kwa mfano neno matatu (Kenya) au daladala (Tanzania) ni neno lililotumika kurejelea nauli iliyolipwa miaka ya sitini. Hivi leo limekuwa neno linalomaanisha aina fulani ya magari ya usafiri. Katika muktadha wa mazungumzo misimu inachukuliwa kama ni aina mojawapo ya lugha ya mazungumzo itumiayo maneno yanayozuka kutokana na matukio mbalimbali ya kijamii, ambayo hiibuliwa na makundi mbalimbali katika jamii, hivyo misimu hutofautiana baina ya kundi moja na jinguine. Kwa mfano, misimu wanayotumia vijana ni tofauti na wanayotumia wazee au yanayotumia wanaume ni tofauti na wanayotumia wanawake.
Vilevile hata mazingira inamotumika misimu si mazingira rasmi kutokana na maneno yake kuzuka na kutoweka na hayatumiwi katika mazingira rasmi.
Agoti: ni lugha itumiwayo na kundi fulani la wahalifu au watu ambao wanaficha uovu wao usifahamike katika jamii wanamoishi. Mara nyingi lugha hii hutumiwa katika mazingira yasorasmi na kikundi kidogo cha watu kama vile, madereva wa magari, watumiaji wa madawa ya kulevya (mateja), majambazi, vibaka na wahuni wa mtaani. Mfano wa agoti inayotumiwa na watumiaji wa madawa ya kulevya ni kama vile, ndumu – bangi, sherehe ilikuwa na waalikwa wengi – soko la madawa ya kulevya lilikuwa na wateja wengi. Rejesta: Katika mazingira yasiyo rasmi, rejesta hutumia msamiati usio rasmi, matumizi ya misimu na ukatizaji wa maneno pamoja na udondoshaji wa baadhi ya vipashio katika maneno. Mfano, rejesta inayotumika katika mazingira yasiyorasmi kama vile mgahawani au hotelini ni kama vile nani wali ng’ombe? Ikiwa na maana kwamba nani aliyeagiza wali na nyama ya ng’ombe.
Utambulisho wa kijamii, Katika kipengele cha utambulisho wa kijamii tunaangalia namna aina ya lugha ya mazungumzo inavyoweza kujidhihirisha miongoni mwa watumiaji wake au kuwatambulisha na kuwatofautisha wanajamii husika. Lugha ya mazungumzo huweza kutambulika kutokana na aina zake, kwani katika jamii kila mtindo wa lugha ya mazungumzo una utambulisho wake katika jamii, kwa mfano agoti katika utambulisho wa kijamii unajulikana kama ni lugha ya wahalifu, jagoni ni lugha ya wanataaluma nakadhalika. Pia katika utambaulisho wa kijamii tunaangalia vile ambavyo mtu hutambulika katika jamii kulingana na namna anavyoongea kulingana na hadhi, tabaka, na jinsi ambavyo mtu huyo anavyoweza kusababisha mshikamano au mwachano katika mazungumzo. Kwa mfano jamii itamtambua mwanajamii kuwa ni msomi kulingana na mtindo wa lugha ya mazungumzo anaoutumia.
Nafasi yake: Katika kipengele hiki tunaangalia nafasi ya aina mbalimbali za lugha ya mazungumzo katika jamii husika. Je aina hizi za lugha ya mazungumzo kama vile agoti, rejesta, jagoni, lahaja na misimu zina nafasi gani katika nyanja mbalimbali za maisha ya mwanadamu? Kwa mfano, kiuchumi, kisiasa, kielimu na kiutamaduni. Tukianza na kiuchumi, kwa mfano rejesta, ina nafasi kubwa sana katika maendeleo ya kiuchumi kwa mtu binafsi na taifa kwa ujumla. Hii ni kutokana na kwamba, kwa mujibu wa King’ei (2010:94) madhumuni makuu ya mawasiliano katika biashara ni kuwavutia wateja na kuwafanya kuamini kuwa bidhaa ama huduma wanazouziwa ni za kiwango cha juu na ni thamani bora kwa pesa zao. Hivyo lugha ya biashara (rejesta), kwa kawaida ni lugha ya kutangaza uzuri wa bidhaa au huduma, huwa na sentensi au vifungu vifupi, mfano “Okoa mapesa chungu mbovu” pia huwa na lugha ya kupumbaza na kuaminisha, mfano “Kunywa XYZ kufumba na kufumbua afya yako itakurudia”.
Pia inasaidia sana kurahisisha mawasiliano miongoni mwa wazungumzaji katika masuala mbalimbali ya kibiashara na hata katika huduma mbalimbali za kijamii. Mfano hospitalini “mbili mara tatu”, hotelini “kuku wali tafadhali”, sokoni “kata nusu” na maeneo mengine. Baadhi ya rejesta na misimu hutumika kupunguza idadi ya maneno hivyo kufanya mazungumzo yawe mafupi na yanayoeleweka kwa urahisi mfano msimu “Daladala” kwa Dar es salaam linaweza kueleweka kwa urahisi zaidi kuliko kusema magari madogo yanayotumika kuchukua abiria chini ya 50 kutokea eneo moja hadi jingine kwa nauli ya shilingi 300.
Pia rejesta za hotelini kama vile:- Muuzaji: wapi ng’ombe? Mteja: hapa Muuzaji: wapi chai chapati? Mteja: hapa. Si katika uchumi tu bali hata katika elimu rejesta ina nafasi muhimu sana, kwani zipo rejesta ambazo zinatumika katika maeneo rasmi kama vile shuleni katika kutolea elimudunia. Hapa rejesta inayotumika huwa rasmi na yenye kudhihirisha nidhamu. Mfano hutumika katika kuwanukuu watu wanaohusika katika maandishi ya kitaaluma, kama vile “kwa mujibu wa Pamphily, A. J. (2012) anafafanua kwamba…”
Pia katika kutolea elimu ya dini kanisani na msikitini rejesta ina nafasi kubwa katika kujenga maadili. Vilevile rejesta na misimu ina nafasi ya kupamba mazungumzo, wazungumzaji wengi wanapozungumza hapa na pale hupenda kutumia maneno tofautitofauti kama vile misimu ili kufanya mazungumzo yawe ya kuvutia. Pia baadhi ya watu wanaona kuwa matumizi ya mitindo ya lugha ndio ujuzi wa lugha, hivyo hupenda sana kutumia mitindo hii ya lugha ili kuweza kurahisisha mawasiliano. Hivyo ina pendezesha lugha wakati wa mazungumzo. Mfano mazungumzo miongoni mwa vijana:
Kijana 1: Jo? vipi tena mbona zii? Kijana 2: Poa Jo. Kama kawa… mambo mwaaa! Si rejesta na misimu tu, hata jagoni ina nafasi kubwa sana katika maendeleo ya kitaaluma, kwani wanataaluma mbalimbali hufanikisha malengo ya taaluma zao kupitia aina hii ya lugha ya mazungumzo. Mfano wahadisi, wahasibu, wanasayansi na washeria kila mmoja ana jagoni yake ambayo humsaidia kurahisisha mawasiliano miongoni mwao. Nafasi ya rejesta haiishii katika elimu au taaluma tu, bali hupea hata kuvuka mipaka ya kielimu na kutamalaki katika uwanja wa kisiasa. Hapa wanasiasa kama vile wanasayansi na wanasheria nao wana namna yao ya kutumia lugha. Mfano hupenda kuteua msamiati wenye kuleta mvuto na ushawishi katika jamii. Mfano maneno ya nasaha, kauli za kifalsafa mfano; “tumethubutu, tumeweza na tunasonga mbele” na uradidi wa vifungu mbalimbali vya maneno, hii yote inalenga katika kumfikirisha au kumpumbaza mtu kisiasa. Mbali na nafasi yake katika siasa, lugha ya mazungumzo kama ilivyo misimu, jagoni na rejesta agoti nayo ina nafasi yake miongoni mwa watumiaji katika jamii. Mfano wa nafasi ya agoti katika jamii ni kama vile: hutumika katika kujihami, kuficha na kuhifadhi siri za kikundi. Pia tusisahau kwamba mitindo mbalimbali ya lugha kama vile misimu inayo nafasi kubwa sana katika kukuza lugha hasa kwa kuongeza msamiati wa lugha husika, hasa misimu. Kwa mfano misimu iliyosanifishwa na kuingizwa katika lugha sanifu ni kama ifuatayo:- Daladala Basi la mtu binafsi linalotumika kusafirisha abiria mjini, linatumika zaidi Tanzania, jina lililotokana na nauli yake hapo mwanzo kuwa sawa na thamani ya shilingi tano ambayo ilikuwa ikijulikana kama dala kama msimu ilioibuka kipindi hicho. Kasheshe Hali ya kutoelewana inayotokana na watu kutokubaliana na jambo fulani.
Kwa kifupi tunaweza kusema kwamba aina zote hizo za lugha ya mazungumzo zilizojadiliwa hapo juu zina nafasi kubwa sana katika kikundi husika kinachotumia mtindo huo na katika jamii nzima kwa ujumla. Mfano wa nafasi yake katika matumizi ni kama vile kujihami, kujitetea, kukosoa, kurekebisha mienendo isiyokubalika, kukejeli, kutoelea maarifa, kurahisisha mawasiliano, kuficha au kuhifadhi siri za kikundi fulani, kupamba lugha na kutambulisha jamii husika au kikundi husika. Mfano wa rejesta zenye uficho ni kama vile:- Maneno ya mitaani maana katika lugha sanifu Demu msichana Kanyoosha goti kafariki. Kula kona ondoka. Mfano wa agoti zenye uficho:
Maneno ya madereva wa daladala maana katika lugha sanifu. Maiti Askari au mwanajeshi. (abiria asiyelipa nauli) Mchawi Gari linalokuja nyuma. Bibi Titi Askari mwanamke.
Matabaka, kwa mujibu wa kamusi ya Oxford (2004) ni kundi la watu wenye hali moja linalotokana na jamii yenye mfumo wa kiuchumi ambao hugawa watu.
Katika kipengele hiki cha matabaka, tutaangalia lugha kama kitambulisho cha jamii huwa na mitindo mbalimbali ya uzungumzaji ambayo huweza kuitwa aina mbalimbali za lugha ya mazungumzo. Aina hizi yaani rejesta, lahaja, jagoni, misimu na agoti ndizo zitakazo tudhihirishia uwepo wa matabaka mbalimbali miongoni mwa wanajamii. Njia mojawapo ambayo huweza kutumika katika kuonesha matabaka au tofauti za kijamii ni lugha azungumzayo mtu. Hii huweza kumtambaulisha kwamba yeye ni wa tabaka la juu au la chini, tabaka la wasomi au la wasiosoma, tabaka tawala au tawaliwa, tabaka la wenye nacho au la makabwela (wasio na kitu/masikini). Hivyo basi tujipe fursa ya kutalii matabaka haya huku tukihusianisha na aina ya lugha ya mazungumzo.
Tabaka la juu, yaani hili ni tabaka la watu ambao wana hadhi fulani katika jamii kama vile mamlaka au cheo. Tabaka hili katika uzungumzaji wao hutumia lugha rasmi, fasaha na yenye staha, uteuzi mzuri wa msamiati na miundo sahihi ya tungo, kwa lengo la kulinda hadhi na mamlaka yao na kujitofautisha na tabaka la chini. Mfano wa lugha inayotumiwa na kundi hili ni rejesta rasmi. Tabaka la chini, yaani watu wasio na hadhi au mamlaka yoyote katika jamii. Matumizi ya lugha katika tabaka hili si fasaha kutokana na muktadha waliomo. Kwani shughuli zao kwa kiasi kikubwa huzifanya baina ya wao kwa wao pasipo kuchangamana na tabaka la juu.
Hivyo aina ya lugha ya mazungumzo itakayopatikana katika tabaka hili ni rejesta isiyo rasmi pamoja na lahaja. Tabaka la wasomi, hili ni tabaka la watu wenye taaluma fulani, mfano wadaktari, waalimu, wahasibu, wahandisi na wengineo. Aina ya lugha itayotumiwa na tabaka hili kulingana na taaluma zao ni lugha rasmi kama vile jagoni na rejesta rasmi. Tabaka la wasiosoma, hili ni tabaka pana sana ambamo ndani mwake mna makundi mbalimbali ya wazungumzaji kama vile makuli, wamachinga, wapiga debe, vijana wa vijiweni, mfano mateja, vibaka na majambazi. Kundi hili ni kundi ambalo lipo katika mazingira yasiyo rasmi kutokana na shughuli wazifanyazo. Hivyo ni wazi kwamba hata lugha wazungumzayo si rasmi. Mfano wa lugha ipatikanayo katika tabaka hili ni agoti pamoja na misimu.
Ieleweke kwamba, mgawanyo wa matabaka haya haimaanishi kuwa mzungumzaji wa tabaka fulani hataweza kuzungumza aina ya lugha au mtindo wa lugha wa tabaka jingine lahasha! Mzungumzaji wa tabaka lolote anaouwezo wa kuzungumza mtindo wowote wa lugha isipokuwa jagoni, kwani hapa mzungumzaji asiye wa taaluma hiyo hataweza kuzungumza mpaka awe na ujuzi wa taaluma husika. Hivyo mzungumzaji mmoja ataweza kuzungumza aina mbalimbali za lugha ya mazungumzo kwa kuzingatia vigezo vifuatavyo; umri, mada ya mazungumzo, mahusiano baina ya wazungumzaji, muktadha na hadhira. Pia katika mazingira mengine mzungumzaji anaweza kujinasibisha na aina fulani ya lugha ya mazungumzo inayopewa hadhi ya juu kama vile rejesta rasmi, misimu au jagoni kwa lengo la kutaka aonekane kana kwamba naye ni watabaka la juu au la wasomi.
Hadhi; Msanjila na wenzake (wameshatajwa) wanaeleza kuwa lugha yenye hadhi ni lugha iliyosanifishwa na kutumika katika mawasiliano yote rasmi, kwa mfano shuleni, kanisani au shughuli za kiserikali, katika kipengele cha hadhi hapa lugha ya mazungumzo inazingatia nafasi aliyonayo mtu katika jamii yake. Kwa hiyo hadhi ya lugha huendana na hadhi ya wazungumzaji wa lugha husika, kwa mfano mwalimu, askofu, ustadhi au kiongozi wa serikali katika mazungumzo yake hutumia lugha yenye hadhi ambayo ni lugha rasmi ambayo imesanifiwa na kukubalika kutumika katika mawasiliano yaliyo rasmi. Hadhi ya lugha huweza kuibua mitindo mbalimbali ya lugha ambayo ni kama vile rejesta na jagoni. Kwa mfano rejesta za shuleni hutumia msamiati wa lugha yenye hadhi ambayo ina msamiati ulio rasmi, kwa mfano msamiati utakaozungumzwa na mwalimu ni msamiti rasmi kulingana na hadhi yake na hadhi ya lugha inayotumika katika mazingira yote ya shuleni. Vile vile msamiati utakaozungumzwa na Askofu, padre au mchungaji atazingatia hadhi yake na hadhi ya lugha anayoitumia katika mazingira ya kanisani. Msamiati utakaotumika ni msamiati wa lugha yenye hadhi. Vilevile katika mtindo wa jagoni tunaweza kupata msamiati ulio rasmi na unaotumika na watu wenye hadhi fulani katika jamii. Kwa mfano:-
Jagoni za kikemia. Msamiati wa kawaida wa kiswahili. H2O Maji O2 Oksijeni Co Hewa ya ukaa. Jagoni hizo huzungumzwa na watu wenye ujuzi wa kemia.
Jagoni za wanaisimu msamiati wa kawaida wa Kiswahili. Uwandani Mafunzo kwa vitendo Ndaki Vyuo vikuu. Ndiva Bwawa kubwa la kuhifadhi maji. Jagoni hizi huzungumzwa na wasomi. Kwa hiyo hadhi ya wazungumzaji wa lugha hufungamana sana na hadhi ya lugha waitumiayo katika mazungumzo. Kulingana na utofauti wa kihadhi walionao wazungumzaji katika jamii ni wazi kuwa utofauti huu utapelekea kutokea kwa mambo kadhaa, kama vile: • Upekee katika mtindo wa mawasiliano, mfano hotuba, mahubiri, mawaidha nakadhalika. • Adabu katika mazungumzo. • Upekee katika uteuzi wa msamiati kulingana na hadhi. Hivyo aina ya lugha itakayopatikana kulingana na hadhi ya mzungumzaji itakuwa ni rejesta rasmi. Hii ni kutokana na kwamba mazingira ya mchungaji, ustadhi, ofisa na viongozi wa serikali ni mazingira rasmi na ndio maana hata rejesta inayotumika ni rasmi.
Msikamano na mwachano: katika utambaulisho wa kijamii dhana ya mshikamano katika aina mbalimbali za lugha ya mazungumzo, Crastal anfafanua dhana ya mshikamano kuwa inamaanisha mfanano wa uzungumzaji uliopo katika watu, familia, jinsi, tabaka moja, watu wenye hadhi sawa au shughuli sawa au makabila sawa. Kwa hiyo watu hawa watakuwa na mshikamano (mfanano) katika namna ya utamkaji wa vipashio mbalimbali katika maneno na pia watakuwa na mshikamano katika msamiati. Mfano, walimu, madaktari, machinga, wahandisi na kadhalika.
Dhana ya mwachano: katika lugha ya mazungumzo dhana ya mwachano inamaana kwamba ni ile hali ambapo wazungumzaji wa lugha moja hutofautiana katika baadhi ya vitamkwa katika maneno na pia hutofautiana katika baadhi ya msamiati. Mfano, Mhandisi na Daktari huweza kuwa na mwachano katika baadhi ya msamiati, kwa mfano, daktari anaweza kutumia msamiati kama vile “bomba” akimaanisha kifaa kinachotumika kwa ajili ya kudungia sindano wakati huohuo mhandisi atatumia neno hilohilo akimaanisha kifaa kinachotumika kusafirishia maji kutoka chanzo chake hadi kwa watumiaji, hivyo hali kama hii huweza kusababisha mwachano. Mwachano huu uliopo baina ya wazungumzaji huweza kusababishwa na mambo yafuatayo: - Elimu; Yule (1985) anasema kwamba hata wazungumzaji wasomi walio na usuli sawa wa elimu, mfano waliomaliza shule miaka ya hivi karibuni watakuwa na mwachano na wale wanaoendelea kusoma.
- Shughuli/kazi; Yule (ameshatajwa) anasema kwamba shughuli au kazi wanazozifanya watu katika jamii watakuwa na kiasi fulani cha athari kwa kila mzungumzaji, hii ni kwa sababu kila kazi ina kiasi fulani cha jagoni ambacho hakihusiani na shughuli nyingine, hivyo itapelekea kutokea kwa mwachano.
- Matabaka ya kijamii; Labov (1972) katika utafiti wake alioufanya katika jiji la New York aligundua kwamba kunamwachano mkubwa kati ya tabaka la chini na la juu, anasema kwamba sauti /˄/ kama katika neno sun /s˄n/ inatumiwa na tabaka la juu wakati tabaka la chini wanatumia sauti /ʊ/ katika neno hilo hilo, vilevile kiambishi tamati –ing katika neno kama vile coming kinatamkwa na tabaka la juu wakati tabaka la chini wanatamka kwa kuishia na kiambishi –in katika neno hilo hilo.
- Umri;Yule anasema mwachano au mshikamano unaweza kusababishwa na umri wa wazungumzaji. Anasema kuwa hata katika tabaka fulani katika jamii, mwachano huweza kudhihirika kutokana na kigezo cha umri wa wazungumzaji, kwa mfano vijana waishio katika eneo fulani watatofautiana na wazazi wao katika namna yao ya kuzungumza.
- Jinsi; hii pia hupelekea mwachano katika uzungumzaji, Yule anasema wasichana wanapenda kutumia miundo ya lugha ambayo inahadhi ya juu katika jamii, tofauti na wanaume ambao wote wana usuli sawa wa kijamii. Miundo kama I done it na he ain’t hutumiwa sana na jinsi ya kiume katika mazungumzo yao na miundo kama I did it na he isn’t hupatikana sana katika mazungumzo ya jinsi ya kike. Pia tofauti hujitokeza katika namna ya kutamka neno, matamshi hutofautiana namna wanavyotamka jinsi ya kike na jinsi ya kiume.
- Tukio; mwachano mwingine hutokea katika hali ya mzungumzaji kulingana na tukio lililoko mbele yake. Mfano, mzungumzaji anayekwenda kufanya usaili wa kazi atazungumza na katibu mhutasi: “samahani, meneja yumo ofisini? Nina miadi naye”. Mzungumzaji huyo huyo anapomuuliza rafiki yake juu ya rafiki yake mwingine atasema: oya, huyo mjinga bado amelala? Nataka kuonana naye juu ya jambo fulani. Kwa hiyo kutokana na tofauti hizi wazungumzaji wengi wana uamuzi wa kuchagua mwachano upi au mshikamano upi wafuate, mfano anapokuwa na mchumba wake, mpenzi wake, watoto, bosi, daktari, mchungaji, padri, au sheikh.
Kwa ufupi David Crystal anasema kwamba, mwachano na mshikamano huonekana kwa urahisi pale ambapo meneja wa biashara fulani anapotumia lugha rasmi anapokuwa ofisini na kuhamia lugha isiyo rasmi anapokuwa nyumbani. Pia mhadhiri anapotoa mhadhara atatumia lugha rasmi na fasaha lakini anapokuwa na wahadhiri wenzake atajadili hoja hizo hizo katika lugha isiyo rasmi. Kimsingi dhana hizi mbili yaani mwachano na mshikamano ndizo hupelekea kutokea kwa aina za lugha kama lahaja, jagoni, rejesta, agoti na misimu.
Utambulisho wa kimuktadha. Katika kujadili kipengele hiki tutaangalia aina za lugha zinazojitokeza katika lugha ya siri na yenye mipaka, michezo ya matendo, kucheza na maneno, uganga kama miviga na utani kama miviga.
Lugha ya siri na yenye mipaka, ni lugha inayotumiwa na watu wawili au zaidi kwa kuzungumza lugha ambayo hubagua baadhi ya hadhira iliyopo. Lugha itumikayo haitoweza kueleweka kwa wale wasiolewa msamiti unaotumika, madhumuni ya kutumia lugha ya uficho ni kutaka mazungumzo hayo yawe siri baina ya wazungumzaji peke yao. Mara nyingi watu wanapotumia lugha ya uficho aghalabu misimu huzuka.
Mfano katika jamii ya wanafunzi wa Chuo Kikuu cha Dar es salaam kuna baadhi ya maneno yanatumika chuoni peke yake, iwapo maneno hayo yatatumika nje ya mazingira hayo ya chuo hayataeleweka kwa wanajamii wa nje ya chuo.
Hivyo basi suala la mipaka ya kijiografia huingia katika suala hili. Mipaka ya kijiografia hutumika kuangalia jinsi msamiati kadhaa unavyotumika katika jamii bila kuvuka mipaka, kwa maana hiyo tunaweza kusema kuwa katika Chuo Kikuu cha Dar es salaam kuna msamiati ambayo huwa na mipaka, haiwezi kutumika nje ya chuo.Mfano wa masamiati kama vile madesa, neno hili lina maana ya kitini, kitini hiki huweza kuwa na ukubwa wowote. Kwa mwanafunzi yeyote wa Chuo Kikuu cha Dar es salaam msamiati huo wa madesa ni msamiati ulio vichwani mwao na kueleweka. Lakini iwapo msamiati huu utatumika nje ya chuo (nje ya mipaka ya chuo) utakuwa ni msamiati mgumu kueleweka kwa walio nje ya chuo mfano msamiati huu ukizungumzwa maeneo ya Tabata, Mbagala au Tanga wananchi wa maeneo hayo hawataelewa.
Pia katika Chuo Kikuu cha Dar es salaam kuna msamiati mwingine unaotumika ambao ni “darasa la saba” wanachuo waonapo askari huwaita darasa la saba neno hili linaweza kuwa na maana sawa na msimu. Katika mipaka ya ndani ya chuo neno hili lina maana ya askari. Iwapo wanafunzi wawili kutoka chuoni wakiwa katika mazungumzo katika mazingira ya nje ya mipaka ya chuo huku wakiwa katika mazungumzo yao wakiwaona askari basi watasema, “…unawaona darasa la saba?....” wakimaanisha askari. Hivyo kama kuna wanajamii walioko pembeni yao hawatoweza kuelewa chochote kwani hii ni lugha yenye uficho na yenye uwezo wa kuwa na dhima ya misimu. Ruti, neno hili linamaanisha maandamano katika chuo cha Dar es salaam. Neno hili linaweza kuwa sawa na hadhi ya misimu iwapo litatumika nje ya mipaka ya chuo halitaweza kufahamika kwa hadhira hiyo. Wanafunzi wakitoka nje ya mipaka ya chuo na kusema “ ...kesho tunapiga ruti…” Watu hawataelewa neno hilo litakuwa gumu kuelewa kwa wanajamii na litakuwa na uficho kwa wanaomzunguka yule anayeongea. Vilevile kikundi cha wahalifu kama vile wavuta bangi, hawa pia wana lugha siri na mipaka ijulikanayo kama agoti. Kundi hili huitumia lugha ya siri na yenye mipaka pale wanapokuwa katika vitendo vyao vya kihalifu.
Lengo la kutumia lugha hii ni kuficha uhalifu wao kwa watu walionje ya kundi hilo. Kwa mfano wanapomuona askari utasikia wakisema “…soo mwana…” yaani wakimaanisha hali ya hatari. Hivyo basi kwa ujumla tunaweza kuona jinsi gani lugha ya siri na yenye mipaka inavyoweza kuzalisha lugha ya mazungumzo.
Michezo ya matendo: ni michezo ambayo aghalabu huendana na vitendo kutendeka kuendana na mazungumzo yanayozungumziwa. Mtu azungumzapo maneno fulani, basi hufanya vitendo vinavyolandana na maneno anayotamka. Katika jamii yoyote ile hapakosekani michezo, michezo hiyo inaweza kuchezwa na watu wa rika fulani, mfano watoto wadogo hawa wana michezo yao, pia katika umri wa vijana wanaobalehe au kuvunja ungo. Kwa mfano, katika mchezo wa watoto wa kujificha unaoitwa kombolela, katika mchezo huo watoto wengi hutakiwa kujificha sehemu mbalimbali na kumuacha mototo mmoja kulinda kopo moja lisigongwe na watoto wengine waliojificha na kuwakomboa wenzake. Neno “kombolela” limetokana na neno komboa, pindi mtoto mmoja anapojitokeza na kupiga kopo lile husema “kombolela” yaani nimewakomboa wenzangu.
Hivyo katika mchezo huu tutaweza kupata rejesta kama vile kombolela na pia katika mchezo huu mtoto mmoja akionekana na mlinda kopo basi mlinzi huyo hutamka neno moja (jina) la mtoto aliyemuona mfano Juma, Aziza, Salome au Ndege hapa akimaanisha nimemuona Juma, Aziza, Salome au Ndege. Hivyo atamkapo jina moja inamaanisha kuonwa kwa mtoto. Hii ni mojawapo ya lugha ya mazungumzo katika mchezo huu.
Pia katika mchezo mwingine wa vitendo ni mchezo wa karata, mchezo huu huchezwa na watu wenye umri tofauti tofauti, hutumia kadi ndogo ndogo zipatazo 54. Katika mchezo huu aghalabu tunapata lugha ya mazungumzo ambayo ni tofauti na lugha itumikayo katika michezo mingine kama mchezo wa mpira wa miguu, pete au ule wa watoto wa kombolela, hapa tunaweza kupata maneno tofauti tofauti kama vile:- “Lamba” neno hili linamaanisha ongeza karata au muda mwingine wachezaji husema “inama” wakimaanisha chukua karata au kadi ya ziada. “Lasti kadi” mchezaji iwapo amebakiwa na karata ya mwisho basi husema lasti kadi kumaanisha amebakiwa na kadi ya mwisho inayoweza kumaliza mchezo na kuibuka mshindi.
Pia kuna maneno kama vile cheza mavi, kopa au kisu mchezaji mwingine, ataelewa lugha hiyo wakati wa kucheza mchezo. Neno jingine ni “geuza mchezo” mchezaji mmoja akitamka neno hilo basi humaanisha mwelekeo wa mchezo kama ulikuwa uelekee kushoto basi mchezo sasa utaelekea kulia, pia kuna neno stop, mchezaji akimaanisha mtu fulani aliye karibu yake katika mchezo anapaswa kusubiri, yaani asicheze kwanza.
Kwa ujumla mchezo wa vitendo kama huu huwa na lugha yake ya mazungumzo ambayo kwayo tunapata dhana ya misimu na rejesta. Kucheza na maneno, ni mbinu ya kifasihi ambayo kwayo, maneno yanayotumiwa yanakuwa na hoja kuu ya kazi. Kimsingi hutumiwa kwa ajili ya kuleta athari iliyokusudiwa au kuburudisha. Mara nyingi mchezo wa maneno huusisha sifa zifuatazo, kutoa tabia za majina, maneno na maana zake zisizoeleweka kwa urahisi, usemaji wenye ujanja wa kuficha maana ya moja kwa moja na sentensi ambazo zinakiuka miundo ya kawaida ya sentensi. Mifano ya michezo ya maneno inayotoa tabia za majina ni kama ifuatayo:- Dar es Salaam = Lala salama Afrika nzima = Wazimana Tanga = Wanatanga tanga Wakenya = Wanakenyana Tanzania = Wanazamia Naiorobi = Wanaibiana Arusha =Wanarushana rushana Wasukuma = Wanasukumana Uganda = Wanagandana Mfano miundo ya sentensi zisizo na mpangilio maalumu kwa lengo la kuficha maana ya moja kwa moja. Kuzungumza kwa kupindua maneno na kuwa kinyume:- “naku zimwi ndapamea nyekwe riga”. Maana yake ni, kuna mwizi amepanda kwenye gari. Mfano mwingine wa kucheza na maneno, “katibu kata wa kata ya makata alikataza katakata kukata miti iliyo katikati ya kata ya makata”.
Vilevile katika lugha ya kiingereza mchezo wa maneno huweza kujidhihirisha kama ifuatavyo: “Katai is a maasai, Katai can tie and utie a tie, if Katai can tie and untie a tie why can’t I tie and untie a tie like Katai?”
Utani kama miviga, utani kama miviga ni kipengele cha lugha ya mazungumzo kinachoweza kuibua mitindo mbalimbali ya lugha. Oxford, (2004) wanaeleza kuwa utani ni taratibu za kimila ambazo zinawafanya watu kuambiana au kutendeana jambo lolote bila ya chuki, maneno ya kutania, dhihaka na masihara.
Ipara, na Waituru, (2006) Utani ni kufanyiana mzaha au masihara baina ya watu na makundi mbalimbali katika. jamii. Maana ya miviga. Ngure, A. (kashatajwa) nafafanua kwamba miviga, ni sherehe za kijadi ambazo zinajihusisha na kumpa mtoto jina, harusi, mazishi, matambiko, kutawazwa kwa viongozi, unyago, jando na kadhalika. Utani kama miviga una umuhimu wake katika jamii, umuhimu huo ni kama vile kukumbusha mambo muhimu katika jamii, hapa mambo muhimu ni yale ya kihistoria ya jamii husika, pia hufundisha na kuadilisha, mila na desturi, maadili na tamaduni mbalimali katika jamii. Pia utani kama miviga huwa na dhima ya kuburudisha jamii.
Vilevile utani kama miviga husaidia kuonyesha uhusiano iliopo baina ya wanajamii, kujenga na kudumisha mahusiano bora katika jamii, pia hutumika kutoa onyo, kutahadharisha jamii kwa njia ya ucheshi. Utani pia hujumusiha vitendo maalumu kama vile kuimba, kurukaruka na kucheza ngoma. Hivyo basi, kipengele hiki cha lugha ya mazungumzo huweza kuibua mitindo mbalimbali ya lugha isiyo rasmi ambayo ni kama vile rejesta na misimu.
Uganga kama miviga: Oxford wanafasili uganga kuwa ni kazi ya kuponya wagonjwa, utabibu, dawa. Mkwera, (hakuna mwaka) anadadafua dhana ya uganga kwa kuhusianisha na waganga. Anaeleza kwamba kuna waganga wa aina sita, katika makundi mawili. kundi la kwanza ni la matabibu wa kweli, waganga waponyao magonjwa. Hawa ndio waganga wa mitishamba wa dawa ndogo ndogo (waganga wa kienyeji), madaktari na wauguzi (hawa ni watu waliosomea elimu ya magonjwa mbalimbali, aidha teknolojia na njia mbalimbali zilizo safi na halali za uponyaji), waombezi (hawa ni waliokirimiwa na Mwenyezi Mungu karama (uwezo) ya kuponya. Kundi hili halina ushiriki na kusalia miungu. Kundi la pili ni wale naofanya uganga kwa kujishughulisha na kujihusisha sana na majini mizimu, kama vile waganga wa kitamaduni wa maradhi, wajuzi wa mazingira, wataalamu wa kienyeji na kadhalika. Katika kundi hili la pili wamo: wapiga ramli, walozi na wachawi.
Hivyo basi katika kipengele hiki tutaangali kwa jicho pevu uganga kama miviga unaofanywa na waganga walio katika kundi la pili. Uganga kama miviga ni sherehe maalum zinazofanywa kwa lengo la kuponya maradhi, kuagua, kutuliza miungu na mizimu, kuondoa mikosi na kutakasa wanajamii. Mara nyingi uganga kama miviga huambatana na matendo mbalimbali yafanywayo na mganga pamoja na washiriki wake. Matendo hayo ni kama vile kurukaruka, kuimba na kucheza na kububujika vifungu vya maneno visivyo na mantiki wala kueleweka. Kwa mfano, Mganga anamwita mhemba wake, “Msondo”
“Labekha Bwana”, aliitika Msondo.
“Lete lile pembe langu la tunguli, ubani, na kisu cha kuchinjia”
“Ewala Bwana”.
Anaendelea kububujika maneno yeye peke yake;
“Ndiyo, ndiyo, Nieleze Ruhani, yalikuwaje?”… “Kwa nini hunipi mfupa wa taarifa yote; ni wapi yalitokea yote haya?”… “Nani alimtuma? Kwa kisa gani? Ni nini akitakacho?”… “Ahaa! bibi yake alikwenda Bubuye kwa mganga na kuliomba hilo kombe?”… Mfano wa wimbo wakati wa shughuli za uganga, “Ee changu, changu njoo! Ee changu, changu njoo! Ee changu, change njoo!
Mlete babu mwamba, mlete yeye ajue’ Mlete yeye aone, mlete yeye tumchinje, Mlete yeye tumkamate; mlete, mlete, mlete!
Mlete, mlete, mlete! Mlete, mlete, mlete! Eee ee hoo; ee ee hoo; ee ee hoo!
Cheza, soma, toroka, itika, imba! Eee ee hoo; ee ee hoo; ee eehoo!”
Haya ni baadhi ya maneno ambayo pindi yatumikapo mara moja mtu hugundua ni mazingira ya nama gani yanazungumziwa hapa. Katika hali ya kawaida mtu asikiapo maneno kama hayo hawezi kuhusisha na mazingira ya kanisani, bali atahusisha na mazingira ya maeneo ya kiganga na nguvu za giza.
Kwa ujumla kipengele hiki cha uganga kama miviga, tunaona jinsi kinavyoibua mitindo ya lugha ya mazungumzo kama vile rejesta isiyo rasmi, lahaja, misimu ambayo huibuliwa na kutumika na makundi haya ya waganga. Pia agoti hujitokeza kwa lengo la kuficha siri ili mteja (mgonjwa) wake asigundue ujanja wake. Ifahamike kwamba mazingira haya si rasmi kama ilivyo kwa waganga wa kundi la kwanza, hivyo hata aina ya lugha ya mazungumzo itumikayo haitakuwa rasmi.
HITMISHO:
Kwa kuhitimisha tunaweza kusema kuwa katika kukamilisha dhana nzima ya matumizi ya lugha, tumeweza kuona uhusiano mkubwa uliopo kati ya mitindo mbali mbali ya lugha ya mazungumzo na utambulisho wa kijamii na kimuktadha na jinsi mitindo hiyo inavyoweza kutambulisha na kutofautisha makundi mbalimbali ya wazungumzaji katika jamii.
|
|
|
|
| Vitanza Ndimi |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 06:03 PM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
Vitanza Ndimi
- Sentensi zenye mfuatano wa sauti zinazotatanisha kimatamshi zinapotamkwa kwa haraka.
Mifano
- Wataita wataita Wataita wa Taita.
- Waite wale wana wa liwali wale wali wa liwalii
- Kupa mpe akupao kumpa asokupa si kupa ni kutupa.
- Shirika la Reli la Rwanda
- Hilo lililoliwa ndilo nililolitaka.
- Mchuuzi wa mchuzi hana ujuzi wa mjusi wa juzi.
- Cha mkufuu mwanafuu ha akila hu cha mwanafuu mkufuu hu akila ha
- Pema usijapo pema ukipema si pema tena
- Nguo zisizotakikana zitachomwa zote.
Sifa
- Ni kauli fupi.
- Huwa na mchezo wa maneno.
- Huundwa kwa sauti zinazokaribiana kimatamshi.
- Hutumia maneno yenye maana zaidi ya moja au yenye sauti sawa.
- Hutanza/hutatiza ndimi za wengi wakalemewa kutamka.
- Hukanganya kimatamshi.
Umuhimu
- Kukuza matamshi bora mtu anapoendelea kutamka.
- Kukuza uwezo wa kufikiri haraka ili kujua maana za maneno ili kutamka ipasavyo.
- Kupanua ujuzi wa msamiati.
- Kuburudisha kwa kufurahisha na kuchangamsha.
- Husaidia kutofautisha maana za maneno.
- Kujenga stadi ya kusikiliza.
- Kukuza ubunifu kwa kuteua maneno yanayotatanisha kisauti na kimaana.
- Kujenga uhusiano bora kwa ucheshi.
|
|
|
|
| UMUHIMU WA KUTOA ELIMU KWA LUGHA YA KWANZA (KISWAHILI) |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 05:55 PM - Forum: Maendeleo ya Kiswahili
- No Replies
|
|
Soma hii, itakusaidia:
Hivi watanzania wanafikiria nini kujifunza maudhui ya Kiswahili kwa kutumia Kiingereza? Ni kama Mchina kuamua kijifunza maudhui ya Kichina kwa kutumia Kiswahili, sio uchizi huo? Au mwingireza kujifunza maudhui yake ya hukooo ulaya kwa kutumia Kichina, si uchizi huo? Na Mswahili wa bongo kutumia Kiingereza kujifunza uraia!!!!!
Nina maswali machache kwenu mnaoamini Kiingereza ni elimu, na si lugha kama zilivyo lugha zingine!
- China wanatumia Kiingereza kujifunza? Hawana elimu au watu walioelimika?
- Japani wanatumia Kiingereza kufundisha maswala ya kijapani? Hawana elimu au hakuna walioelimika?
- Ufaransa wanatumia Kichina? Hawana elimu au watu walioelimika?
- Korea wanatumia Kiswahili? Hawana elimu au watu waliolimika?
Nchi zote hizo nilizozitaja hapo juu zinatumia lugha zao wenyewe kujielimisha. Lakini nchi hizo zinawazungumzaji wazuri wa Kiingereza kuliko Tanzania.
Ukweli ni kwamba....
Nchi tajwa hapo juu wanajifunza Kiingereza kwa chini ya miaka mitatu nawanakizungumza kwa ufasaha zaidi ya Mtanzania aliyesoma Kiingereza, sekondari hadi chuo kwa miaka zaidi ya kumi!! Umewahi kujiuliza ni kwanini? Kwa ufupi sana nitajaribu kukujibu:
KUNA TOFAUTI KUBWA KATI YA LUGHA YA KUFUNDISHIA NA KUJIFUNZA LUGHA FULANI
Kuna tofauti kubwa kati ya lugha ya kufundishia na kujifunza lugha ya kigeni. Watu wanafikiria kutumia Kiingereza kujifunza vitu kama kilimo cha mbogamboga cha Tanzania ndiyo kujifunza Kiingereza na ndiyo kuelimika. Kumbe Kiingereza kinatakiwa kifundishwe kwa ubora wake, pamoja na mambo yanayohusiana na Kiingereza. Namaanisha ni ujinga kujifunza sheria ya Tanzania ama somo la urai linalohusiana na Tanzania kwa lugha ya Kiingereza wakati kwanza, katiba ya Tanzania imeandikwa kwa Kiswahili, siasa (masuala ya uraia kama vile kampeni) zinafanyika kwa Kiswahili--leo unataka utumie Kiingereza kujifunzia maudhui hayo ya Kiswahili! Kwa nchi zilizoendelea lugha ya kigeni hufunzwa na wazawa (natives) wa lugha hiyo au waliojifunza lugha hiyo kama vile Kiingereza na kuchangamana na wazawa wa lugha, pamoja na kufundisha maudhui yanayohusiana na lugha.
Huoni kama ni upungufu wa akili kama leo Mchina atatumia Kiswahili kujifunza nyimbo za Kichina? Huo ndio huohuo upunguani ambao Mchina hakukubali kutumia Kiingereza kujifunza mapishi ya vyakula vya Kichina. Geuza kwa watanzania, ni upunguani kujifunza mambo ya watanzania, na maisha ya waswahili kwa Kiingereza badala ya kutumia Kiswahili! Kumbuka Kiingereza si lugha yetu, ina wenyewe, kubali ukatae, ina wenyewe wanaozungumza kwa ufasaha wake, na Kiingereza vilevile kina utamaduni! Kama vile Kichina kilivyo na utamaduni!
Maudhui ya Kiingereza yanajumuisha utamaduni wake. Na hapa kwa vile wanasema tunajifunza Kiingereza cha Uingereza (jambo amabalo pia sikubaliani nalo) lugha ya watu wa Uingereza wana utamaduni wao. Huo ndiyo tungetakiwa kujifunza ili kuweza kuwasiliana na watu hao. Hatuna haja ya kujifunza Kiingereza ili tuweze kuwasiliana sisi kwa sisi, yaani watanzania wenyewe, kwani sisi kwa sisi tunamawasiliano tayari. Mawasiliano yetu yapo kwa lugha ya Kiswahili na lugha zingine za nyumbani kama vile Kichaga, Kipare, Kimasai, Kisukuma n.k Mambo yanayohusiana na lugha ya Kiingereza na ambayo yangeleta maana ya kujifunza Kiingereza, ni vitu kama teknolojia ya watu wa Uingereza, Marekani na sehemu zingine ambazo maudhui yao yanapatikana kwa lugha ya Kiingereza. Mazoezi ambayo wanafunzi wangefanya darasani ambayo yangeleta maana ya kujifunza Kiingereza ni kama vile kutafuta tiketi ya ndege (kwa kawaida zipo kwa lugha ya Kiingereza), katiba ya marekani (ipo kwa Kiingereza), n.k. Hivyo ndivyo wenzetu wanavyojifunza lugha za watu, kikiwemo Kiswahili.
Nakumbusha tena, lengo la kujifunza lugha ya kigeni ni kuweza kuwasiliana na mgeni, siyo kuweza kuwasiliana sisi kwa sisi, sisi tayari tuna lugha na hatuna haja ya kutumia lugha za watu kujielimisha kwa mambo yanayotuhusu. Si akili kuchukua lugha ya mgeni kujielimisha kuhusu mambo yanayotuhusu!!!! Ni kama vile tuseme tutumie lugha ya Kiingereza kuwasiliana hapa JF.
Sidhani kama utanielewa sana lakini nitashukuru kama utaelewa kidogo, elimu bora haimaanishi Kiingereza. Elimu bora ni maudhui. Na ili maudhui hayo yawafikie walengwa, ni lazima itolewe kwa lugha inayoeleweka.
Kutumia Kiingereza kunawapa watu majukumu mawili, kujifunza lugha kwanza, halafu kuanza kutafsiri maudhui katika Kiswahili ili kupata ujumbe. Hiyo ni biashara kubwa sana unaipa ubongo, na wachache ndiyo hufanikiwa kufanya biashara hiyo. Wengi wanaishia kukariri na kufaulu mtihani basi.
Kuna uwezekano wa kujifunza lugha ya Kiingereza bila kutoa elimu ya Tanzania inayowahusu watanzania kwa kutumia lugha wanasiyoielewa ya Kiingereza. Lugha inayoeleweka ni Kiswahili, itumike kuelimisha watu.
Faida za kutumia Kiswahili (kufundishia)
- Ni lugha inayoeleweka hivyo kila mtu atapata fursa ya kupata elimu kwa urahisi zaidi kwani hakutakuwa na haja ya kutafsiri ujumbe kwenda Kiswahili ili kuuelewa.
- Mzazi atachangia katika kumuelimisha mtoto. Katika jamii nyingi zilizoendelea, wazazi huanza kuwaelimisha watoto wao wakiwa wachanga kabisa kwa kuwasomea hadithi. Kwa nchi kama Marekani, watoto husomewa hadithi nyingi sana za Kiingereza--lugha wanayoizungumza, vivyo hivyo nchini china, watoto husomewa hadithi nyingi sana za Kichina --lugha wanayoizungumza, Ujerumani vilevile stori za watoto zipo Kijerumani. Hadithi hizi wazazi huwasomea watoto kabla ya kulala, au wawapo katika mapumziko. Hadithi hizi zimejaa elimu. Mbali na kuwa zingine ni stori za maisha tu na kufurahisha, nyingi huwa na masuala yanayohusu tanzu mbalimbali za elimu kama vile sayansi, hesabu, historia, uraia n.k. Mtoto anapoanza kusoma shuleni, elimu ile inakuwa imeunganishwa na hadithi alizozisoma, au waalimu hufundishwa kuunganisha hadithi hizo na masomo ya shuleni. Matokeo yake ni kwamba mzazi anakuwa ameshamjengea mtoto msingi wa elimu na kupenda kusoma na msingi huo huendelezwa na walimu. Kwa Tanzania ni vigumu msingi huo kujengwa, kwani hata mzazi angemwanzishia mawanawe kusoma hadithi za Kiswahili (maana wazazi wengi wanaelewa na kusema vizuri Kiswahili zaidi ya Kiingereza--ni vigumu kumsomea mtoto hadithi kwa lugha asiyoijua--hakutakuwa na matunda bora) elimu inakuja kumtenganisha na ule msingi alioupata kwa wazazi. Na kifupi tu ni kwamba hata wazazi wenyewe hawaoni haja ya kujenga msingi utakaobomolewa hivyo wamewaacha watoto katika mikono ya walimu kwa kusubiri mtoto akue ampeleke 'English Medium". Hilo ni kosa! Si ujanja ni kosa.
- Wazazi wengi wasiojua Kiingereza watakuwa na uwezo wa kufuatilia maendeleo ya watoto wao kwani alama zitaandikwa kwa Kiswahili. Wazazi wengi hawawezi kabisa kutoa maoni yao kwa watoto wao kwa kutoelewa hata ripoti inayotumwa kwa mzazi ambayo ipo kwa Kiingereza au matokeo ambayo yamefafanuliwa kwa Kiingereza.
- Maudhui yatasadifu lugha. Kama nilivyotangulia kusema, haina maana yoyote kujifunza mambo ya wabongo kwa lugha ya kigeni wakati tuna lugha tayari!
Sasa itakuwaje kwa Kiingereza, lugha ambayo ni muhimu kuijua katika dunia ya sasa?
Kama nilivyotangulia kusema, huna haja ya kupata elimu kwa lugha ya Kiingereza ili kukijua Kiingereza. Wachina wanaojifunza Kiingereza kwa muda mfupi na kukizungumza vizuri zaidi yetu hawajakitumia katika elimu, wamejifunza chenyewe kama chenyewe. Hilo ndilo tunalotakiwa tulifanye.
Hatua zifuatazo zichukuliwe:
- Kiingereza kifundishwe na watu wazawa wa lugha hiyo, au watu waliofunzwa vizuri na kufikia kukizungumza katika ubora wake. Mara nyingi watu hawa pia lazima wawe wamepata nafasi ya kukizungumza na wazawa shuleni kwao au kwa kusafiri na kuishi na wazawa wanaotumia lugha ya Kiingereza. Hii itasaidia mtu kusoma Kiingereza sahihi kwa muda mfupi. Kwa sasa Kiingereza ambacho si sahihi kinafundishwa kwa muda mrefu sekondari, vyuoni na mtaani.
- Maudhui yalenge nia na madhumuni ya kusoma Kiingereza. Nchini Tanzania, sababu inayotajwa watu kujifunza Kiingereza ni kuweza kuwasiliana na watu wa nje. Kama hiyo ndiyo sababu, basi maudhui yanayotolewa yawe ya nje. Kwa mfano, kama dhumuni ni kufanya mipango ya biashara na watu wa Marekani au Uingereza, mada ambayo inatakiwa iwe kwenye kitabu cha kufundishia Ni kama vile 'MAZUNGUMZO YA KIBIASHARA". Mifano mbalimbali ya mazungumzo ya kibiashara yachukuliwe kutoka kwa watu wa Marekani au Uingereza wakifanya makubaliano ya kibiashara. Misamiati kama "Dollar, Euro," n.k lazima itaonekana kwenye mifano hiyo. Mifano hii inaweza kupatikana mtandaoni kwa urahisi au katika vitabu vinavyotumiwa kufundishia Kiingereza Marekani ama Ulaya.
Jambo lingine:
Umewahi kujiuliza kwanini wazungu wengi wakizungumza wanasimulia hadithi zao za utoto? Yaani si jambo la kushangaza kumsikia mzungu akisema 'When I was a child....'
Ngoja nikupe siri. Katika elimu kuna kitu kinaitwa 'Connection' (Uunganishaji). Unamfundisha mtoto kuunganisha jambo lolote analojifunza darasani na maisha yake ya kawaida. Kwa mfano, unapomfundisha mtoto sheria ya Newton, na kumtaka aikariri lazima umsaidie kuunganisha sheria hiyo na maisha ya kawaida. Mfano mzuri ni kwamba ni huwa nikiwafundisha wanafunzi wangu wa nje za nchi jambo, huniuliza 'Kwa nini ninatakiwa kujua jambo hili?" Hilo ndilo swali linaloleta 'uunganisho' katika elimu, ama mada, au dhana inayofundishwa. Mwalimu anaposhindwa kujibu swali hilo inaonesha haelewi jambo analolifundisha kwa undani wake. Na si kosa, anaweza kuomba msaada kwa wanafunzi au walimu wenzake.
Elimu ya Tanzania haina UUNGANISHO, imeachana kuanzia suala la lugha mpaka maudhui.
|
|
|
|
| Sajili Katika Isimu Jamii |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 05:12 PM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
Sajili – ni mukhtadha/rejista mbalimbali au mitindo maalum ya lugha katika mazingira/hali mbalimbali.
Kuna sajili anuwai za matumizi ya lugha katika jamii. Hapa tutazingatia mifano michache ya sajili mbali mbali.Kila sajili huwa na sifa mbalimbali zinazoitofautisha sajili hiyo na nyinginezo. Ili kubaini sifa za lugha katika sajili fulani, ni muhimu kuzingatia baadhi ya maswali yafuatayo: - ni mazungumzo baina ya nani na nani?
- kuna uhusiano gani baina ya wanaozungumza?
- yanapatikana wapi?
- yanatumika katika hali gani?
- yana umuhimu ama lengo gani
- ni istilahi zipi istilahi (maneno maalum) zinazopatikana katika mazingira hayo?
- umaizi wa lugha baina ya wazungumzaji ni wa kiwango gani?
- ni mtindo gani wa lugha unaotumika?
|
|
|
|
| MAWASILIANO |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 03:59 PM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
Utangulizi: Katika mada hii unatarajiwa kuelewa maana ya mawasiliano na jinsi mchakato wa mawasiliano unavyofanyika. Utaelewa dhana ya lugha na vipengele muhimu vinavyokamilisha maana ya lugha. Utaelewa dhima kuu za lugha, matumizi na umuhimu wake. Vilevile katika mada hii utajifunza juu ya lafudhi na matamshi mbalimbali ya watumiaji wa lugha ya Kiswahili.
Lugha kama Chombo cha Mawasiliano
Mawasiliano ni mchakato wa kuhawilisha taarifa kwa njia ya ubadilishanaji wa mawazo, hisia, malengo, tabia, matarajio, mitazamo kupitia mazungumzo, ishara na maandishi. Ni ubadilishanaji wa taarifa unaoleta maana baina ya pande mbili au zaidi ambazo zinaweza kuwa viumbe hai au kinyume chake. Sasa hapa sisi tutajikita katika mawasiliano yanayofanywa baina ya viumbe wanaotumia lugha (ambao kimsingi ni binadamu).
Maana ya Mawasiliano
Lugha ni nyenzo muhimu sana katika mawasiliano ya binadamu. Ulishawahi kujiuliza kwamba mwasiliano yangekuwaje pasipokuwepo lugha? Mwalimu angekua anatumia mtindo gani kukufundisha darasani au wewe ungemwombaje kalamu rafiki yako? (Unasema ungewasiliana kama wanavyowsiliana watu wasiosikia au kuzungumza?) Hao pia wanawasiliana hivyo kwa sababu wana maarifa ya lugha.
Mafumbuzi ya kisayansi na teknolojia, yote haya yasingewezekana pasipo kutumia lugha, usingeweza kusogoa (kuchat) na marafiki zako kwenye facebook, usingeweza kumwandikia ujumbe rafiki yako kupitia simu yako na kadhalika.
Umeona sasa jinsi lugha ilivyo muhimu katika mwasiliano? Kabla hatujaona umuhimu huu hebu tuangalie maana/maana ya lugha.
Kuna mitazamo mbalimbali juu ya maana ya lugha lakini kwa ujumla lugha inaweza kumaanawa kama mfumo wa sauti za nasibu zilizokubaliwa na watu au jamii ili zitumike katika mawasiliano yao ya kila siku ili kuelezea hisia, mawazo, matakwa na mahitaji yao.
Kulingana na maana hii tunaweza kubainisha maneno ya msingi yanayojitokeza katika maana ya lugha, maneno hayo ni pamoja na haya yafuatayo:
Lugha ni mfumo
Kila lugha ya mwanadamu imeundwa katika mifumo miwili mikuu; mfumo wa sauti na mfumo wa maana. Lugha huundwa kwa sauti ambazo huunganishwa kuunda neno au sehemu ya neno, maneno nayo huungana kuunda miundo mikubwa zaidi yenye maana kama virai, vishazi, sentensi na aya. Mfano; k+u+k+u – kuku
Mtoto + anatembea – mtoto anatembea.
Katika muunganiko huu wa maneno na miundo mbali mbali, huwa kuna kanuni na sheria zinazodhibiti mfuatano wa kila kipashio. Kuna kanuni zinazodhibiti mfuatano wa sauti, mfuatano wa mofimu, mfuatano wa maneno na hata mfuatano wa sentensi. Kwa maana hiyo, lugha ya mwanadamu ni mfumo wenye kanuni, sheria na taratibu maalumu ambazo zikikiukwa basi kunakuwa hakuna utimilifu wa lugha husika. Sheria hizi zinazotawala mpangilio wa viunzi za lugha hiyo ndizo zinazowawezesha watumiaji wa lugha fulani kuelewana.
Lugha ni mfumo wa sauti nasibu
Lugha ni ya nasibu kwa maana kwamba, hakuna uhusiano wa moja kwa moja kati ya neno (kwa mfano jiwe) na kitu chenyewe tunachotumia katika ujenzi na matumizi mengine (maana na kirejelewa). Hii ina maana kwamba, maumbo ya ishara za kiisimu hayana uhusiano wowote au mfanano wowote na maana ambazo tunayapa. Kwa mfano neno “jiwe” hakuna watu waliokaa na kusema kuanzia leo hili litaitwa jiwe. Vile vile hakuna uhusiano wowote kati ya neno “jiwe” na umbo linalorejelewa. Uhusiano wake ni wa nasibu tu na hutofautiana kutokana na lugha moja na nyingine. Jiwe mnaliitaje katika lugha yenu? Basi huo ndio unasibu wa lugha.
Lugha ni maalumu kwa mwanadamu
Lugha ni chombo cha mawasiliano ambacho amejaliwa binadamu tu na kwamba hakuna kiumbe mwingine ambaye si binadamu mwenye uwezo wa kuzungumza na kutumia lugha. Hii ina maana kuwa kuna sifa fulani za lugha za binadamu ambazo hazipatikani kwa kiumbe mwingine yeyote yule isipokuwa mwanadamu. Ingawa ndege, mbwa, nyuki, tumbili wanaweza kuwasiliana, mawasiliano yao huwa ni ya sauti au ishara ambazo kimsingi siyo lugha, pia huwa yanadhibitiwa na hisia tu kama hofu, njaa, na ishara za kutoa taarifa. Binadamu ana uwezo wa kujifunza lugha mbalimbali na kuitumia katika mazingira yake na kitu ambacho wanyama hawawezi. Kwa mfano, ukimchukua paka wa china na kumleta Tanzania atatoa sauti ile ile sawa na paka wa Tanzania kwa kueleza shida ile ile au kutoa ishara ile ile.
Lugha ni mfumo wa ishara
Uishara wa lugha unamaanisha kuwa maneno huambatanishwa/huhusishwa na vitu, matendo,mawazo au hisia kwa makubaliano ya unasibu tu. Vile vile, yale tunayoyasoma katika maandishi ni ishara tu, maana zake lazima zipatikane katika muktadha wa mawasiliano. Hivyo basi, tunapojifunza lugha lazima tufahamu mfumo wa alama za lugha hiyo na kuelewa uhusiano uliopo kati ya ishara na vitu vinavyowakilishwa.
Lugha hutumia sauti
Sifa kuu ya lugha ni kutumia sauti ambazo hutengenezwa na ala za sauti. Pamoja na maendeleo ambayo mwanadamu ameyafikia kwa sasa katika uandishi na uwasilishaji wa taarifa kwa kutumia lugha sauti ndiyo msingi wa kila kitu. Hii ni kutokana na ukweli kwamba: - Mtoto hujifunza kuzungumza kabla hajajifunza kusoma na kuandika.
- Mtoto hujifunza lugha moja kwa moja bila kufikiri kadiri anavyokuwa
- Maandishi yalikuja baada ya mazungumzo
- Maandishi huwasilisha yale yanayozungumzwa
- Watu kwa kawaida hutumia muda mwingi kuzungumza kuliko kuandika
Kuna mambo mengi ya muhimu katika sauti za lugha ambayo hayawezi kuwasilishwa vema kwa kutumia maandishi. Mambo hayo ni kama, kiimbo, toni, mkazo, kidatu; haya ni muhimu katika mawasiliano lakini hayawezi kuwasilishwa kisawasawa kwa kutumia maandishi.
Lugha ni kwa ajili ya mawasiliano
Kwa kutumia lugha binadamu anaweza kufanya vitu ambavyo viumbe wengine hawawezi kuvifanya. Vile vile lugha hutuwezesha sisi kuzungumzia hisia zetu, matamanio yetu, kucheza, kufanya kazi n.k. Yote haya yanawezekana kwakuwa tunayo lugha ambayo ndiyo nyenzo kuu ya mawasiliano.
Mfumo wa Lugha
Hoja kuwa lugha ni mfumo inamaanisha kuwa lugha ina muundo unaohusisha viambajengo mbalimbali. Viambajengo au vipashio hivi ni sauti, neno na sentensi. Kwa pamoja, vipashio hivi hushirikiana kuunda tungo zenye maana na kama tungo hizo hazina maana au kama haziwasilishi ujumbe wowote basi tunasema haziwi lugha.
Dhima za Lugha katika Mawasiliano
Baadhi ya dhima za lugha ni pamoja na hizi zifuatazo:
Ujumi: ujumi ni hali ya kutumia maneno ya lugha fulani kwa ufundi na ustadi wa hali ya juu kwa lengo la kuburudisha na kuwavutia watu wengine. Baadhi ya watu hutumia lugha kwa dhima hiyo, ili maksudi wasomaji au wasikilizaji wao wavutike na kuburudishwa na Lugha hiyo. Maeneo yatumikamo lugha yenye ujumi wa kiwango cha juu ni kwenye matangazo na kwenye fani ya utunzi wa mashairi.
Utambuzi: Ni hali ya kufikiria kwa makini, kukokotoa na kutoa majibu ya maswali tofauti ndani ya ubongo. Chombo kikuu kitumikacho kutoa majibu hayo ni lugha. Kutokana na muktadha huo tunaweza kusema kwamba lugha hutumika kama chombo cha utambuzi.
Hisia: ni fikra za ndani alizokuwa nazo kiumbe mwanaadamu. Tunapotaka kuonyesha hisia zetu na vilevile kuwavuta wengine kwa maneno mazito yanayoweza kumtoa msikilizaji machozi ya huzuni au ya furaha tunachagua maneno makali yenye hisia.
Kujielezea: Hali ya mtu kudhihirisha mambo mbalimbali aliyokuwa nayo ndani ya moyo wake. Kwa mfano mtu anaposema nina furaha sana. Hapa mtu anatowa msisitizo wa kuonyesha kiwango cha furaha alichonacho, hili linafanyika kwa kutumia lugha. kwa ufupi tunachoweza kusema hapa ni kwamba lugha hutumika kwa ajili ya kujielezea.
Kuamuru: Ni kutoa maelekezo kwa njia ya kuamrisha. Kwa mfano hakimu anamuhukumu mshitakiwa kwa kumuamuru ‘Ninakufunga miaka mitatu jela’. Hapa lugha inatenda kazi ya kuamuru.
Kushirikiana: ni hali ya kutenda kitu kwa pamoja au hali ya kuwa na ubiya kwenye jambo. Lugha huwezesha watu kujenga mahusiano ya siri baina ya watu wawili au zaidi na kuweza kujitengenezea njia zao za kuwasiliana pasipo wengine kuelewa.
Kuonesha: kumuelekeza mtu kitu kwa njia ya kuashiria. Unapotaka kuonesha jambo ni lazima utumiye lugha kwa njia moja au nyengine.
Matumizi na Umuhimu wa Lugha
Lugha hutumika kama chombo, zana, kifaa au njia ya kufikia lengo fulani. Baadhi ya matumizi ya lugha ni pamoja na haya yafuatayo:
Kuwasiliana:- Lugha hutumika kupashana habari
Kuunganisha– Lugha hupatanisha na kuleta uelewano miongoni mwa wanajamii. pia lugha huweza kutofautisha jamii moja na nyengine.
Kujenga jamii- lugha huleta/huhimiza shughuli za maendeleo ya jamii, huleta amani na mshikamano katika jamii.
Kufundishia– Lugha hutumika katika kufundishia elimu.
Kutambulisha- Lugha hutumika kutambulisha jamii ya watu fulani.
Kuhifadhi- Lugha ndicho chombo cha kuhifadhi na kueneza utamaduni
Matamshi na Lafudhi ya Kiswahili
Maana ya Matamshi
Matamshi ni namna ambavyo mtu anatamka neno au jinsi mtu anavyozungumza lugha. Unaposema fulani ana matamshi mazuri ya Kiswahili utakuwa unamaanisha anazungumza Kiswahili fasaha.
Neno moja linaweza kuzungumzwa/kutamkwa kwa namna tofauti na watu mbalimbali kutokana na sababu mbali mbali, sababu hizo ni pamoja na eneo la kijiografia anakotoka huyo mtu, kabila lake, kundi lake la kijamii mfano msanii au mwanasiasa, na elimu aliyonayo. Hizi zote zinaweza zikawa ni sababu za kufanya watu watofautiane katika matamshi.
Dhana ya matamshi huhusisha:
Bainisha sauti za lugha ya Kiswahili
Sauti za lugha ya Kiswahili hujumuisha irabu na konsonanti, ambazo kwa ujumla huunda sauti 24, irabu tano na konsonanti 19 (konsonanti x na q hazipo katika matamshi ya kiswahili). Sauti za Kiswahili hutamkwa kama zilivyoandikwa, kwa mfano maneno “data” au “dengue” wewe unayatamkaje? Wengi huyatamka kama yalivyo hata kama wakiwa wanazungumza kiingereza, hii ni kwa sababu maneno ya
Kiswahili hutamkwa kama yalivyoandikwa.
Kwa hiyo unapotamka maneno ya Kiswahili ni sharti uzingatie sauti asilia za lugha ya Kiswahili. Kuna watu huwa wanaandika hivi “xaxa”, hii huwa unaitamkaje? Au “ucjal” huwa unaitamkaje? Kwa kufuata matamshi asilia ya Kiswahili “ucjal” itatamkwa “uchijal” sijui itakuwa ina maana gani sasa. Na pengine umekuwa ukitumia maandishi ya namna hii hata kwenye insha zako ukidhani upo sahihi au ni kwa mazoea tu, sasa kwa kuwa umejua matamshi sahihi ya Kiswahili ni yapi, utajifunza kuyatumia kwa usahihi katika maandishi rasmi na yasiyo rasmi.
Mkazo
Katika lugha ya Kiswahili kuna namna ya kutamka maneno ili kuleta maana mbali mbali, kwa mfano neno “barabara” litaleta maana husika kulingana na jinsi lilivyotamkwa. Hivyo, mkazo ni pale silabi inapotamkwa kwa kukazwa. Maneno ya Kiswahili huwa na silabi moja ambayo hutamkwa kwa nguvu zaidi kuliko silabi nyingine. Unapotamka silabi iliyotiwa mkazo, sauti hupandishwa juu kiasi.
Maneno mengi ya Kiswahili, hasa yale yenye asili ya Kibantu hutia mkazo katika silabi ya pili kutoka mwisho.
Kwa mfano:ba’bu, maya’i, rama’ni (mimi nilikuwa nikitamka ra’mani), baraba’ra (njia).Baadhi ya maneno yenye asili ya kigeni, huwa na mkazo katika silabi nyingine. Kwa mfano: bara’bara (sawa sawa), Alha’misi
Kiimbo
Ni utaratibu maalum wa upandaji na ushukaji wa mawimbi ya sauti unaojitokeza katika utamkaji wa lugha fulani.
Katika utaratibu wa utamkaji, dhana ya Kiimbo huandamana pia na dhanna ya kidatu ( yaani , kiwango cha juu, cha chini au cha kati cha sauti katika usemaj), Kwa hivyo ni muhimu hapa kueleza tofauti zilizopo baina ya kiimbo na kidatu. Wakati kiimbo kina maana ya kupanda na kushuka kwa mawimbi ya sauti ya lugha, kidatu kina maana ya kiwango cha sauti isikikayo, wakati wa utamkaji ama kuwa juu, kuwa katikati au kuwa chini.
Aina za viimbo
Kiimbo cha maelezo: Kiimbo cha maelezo ni kile ambacho kwa kawaida msemaji wa lugha akiwa kwenye kidatu chochote kile mawimbi sauti ya usemaji wake yanakuwa takriban katika mstari ulionyooka. Mfano, Mwalimu anafundisha.
Kiimbo cha maulizo: Kiimbo cha kuuliza hujitokeza kwa kutumia viwango tofauti za kidatu kutegemeana na aina ya swali linaloulizwa. Mfano, mwalimu anafundisha?
Kiimbo cha amri: kiimbo cha amri hakitofautiani sana na kiimbo cha maulizo. Kiimbo cha amri, mzungumzaji hutumia kidatu cha juu zaidi kuliko ilivyo katika kiimbo cha maelezo. Mfano, njoo hapa!
Lafudhi ya Kiswahili
Lafudhi ni matamshi ya msemaji wa lugha fulani ambayo yanatokana na athari za kimazingira. Mazingira hayo yanaweza kuwa eneo atokalo mtu, mahali alikosomea, kiwango chake cha elimu, tabaka lake la kijamii na kadhalika.
Lugha ya Kiswahili ni lugha ya pili kwa watumiaji wengi wa Afrika Mashariki, kwa hiyo hii inafanya kuwatambua wazungumzaji wa Kiswahili kulingana na makabila yao au maeneo wanakotoka. Kwa mfano, kwa hapa Tanzania tunaweza kuwatambua watu wa Mwanza kwa lafudhi yao, watu wa Mtwara kwa lafudhi yao, watu wa Pemba kwa lafudhi yao au watu wa Musoma kwa lafudhi yao. Mifano:
Usiniretee maswara ya ubaguzi wa kikabira hapa (Wakuria)
Amemupiga mutoto ya watu juu amemuibia mafaranga makumi mawili (Wakongo)
Ukikaa nchale, ukichimama nchale (Wamakonde)
Wewe unakamuaga mang’ombe tu moja kwa moja (Wasukuma)
Mbona unakuwa kinganganizi, nilishakwambia sikupendi lakini wewe bado unaningangania tu! (Wahaya)
MAWASILIANO UWILI
Katika maigizo kwanza waigizaji huongea wao kwa wao lakini pia ujumbe walio naounawasilishwa kwa watazamaji; ni kwa hali hii tunapata double communication katika maigizo.
Mawasiliano kati ya waigizaji
Jukwaani vinashashamiri vitendo mbalimbali kama mahojiano, mafunzo, kongamano, mijadala… vinavyotukia kuhabarisha, kuhamasisha, kuhadithia… Pia muigizaji anaweza kuongea mwenewe katika kumtaarifu mtazamaji hisia, au mtazamo alio nao.
Mawasiliano kati ya jukwaa na watazamaji
Hali si yenye kuonekana sana maana mtazamaji nafanywa kuwa mpokea ujumbe isipokua ndani ya igizo shirikishi ambapo muigizaji anaruhusiwa kuongea na mtazamaji.
|
|
|
|
| SABABU ZA ATHARI ZA KIMATAMSHI |
|
Posted by: MwlMaeda - 06-21-2021, 03:32 PM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
Matamshi ya maneno katika lugha ya Kiswahili huathiriwa au hukosewa kutokana na sababu zifuatazo:
1. Athari za lugha ya kwanza/lugha mama, kwa mfano: - hachezagi badala ya huwa hachezi……………..Msukuma
- karamu badala ya kalamu………………………..Mkurya
- Dhawadi badala ya zawadi………………………Mzaramo/Mgogo
- Ntoto badala ya mtoto……………………………Mmakonde
- Fiatu fyangu badala ya viatu vyangu………..Mnyakyusa
- Thithi thote badala ya sisi sote…………………Mpare
2. Kutokuwa na elimu
Mtu akikosa elimu au ufahamu wa kutosha kuhusu lugha fulani inaweza kusababisha kukosea matamshi ya maneno ya lugha husika.
3. Athari za lugha za kigeni
Mtu anapozungumza lugha za kigeni mara kwa mara katika mawasiliano yake humfanya awe na uzoefu na lugha husika. Hivyo, wakati anapozungumza lugha yake (lugha mama) hujikuta akiathiriwa kimatamshi na kimsamiati.
4. Mazoea
Wakati fulani mazoea ya mtu katika lugha yake humfanya aathiriwe katika vipengele fulani vya lugha anapozungumza lugha nyingine au na mtu mwingine akidhani ataeleweka. kwa mfano, zalau badala ya dharau, na zambi badala ya dhambi.
5. Athari za kimaumbile
Mtu anapokuwa na tatizo kwenye ala za sauti, hususan kuwa na kithembe, huweza kuathiri matamshi ya lugha sanifu. Kwa mfano, thalamu badala ya salamu.
6. Kasumba za wasomi
Mara nyingi wasomi wengi hupenda kuzungumza lugha za kigeni, ikiwemo Kiingereza, wakati wa mazungumzo yao wakiamini kuwa kwa kufanya hivyo kutadhihirisha elimu au usomi wao mbele ya wengine.
|
|
|
|
|
