VYOMBO VYA HABARI NA MATUMIZI YASIYO SAHIHI YA LUGHA NA ATHARI ZAKE KWA WASIKILIZAJI WAKE
UTANGULIZI
Andiko hili ni maalumu kwa watu wa habari hapa nchini pamoja na watanzania wote na watumiaji wa lugha ya Kiswahili kama lugha muhimu ya mawasiliano Tanzania. Lengo la andiko hili ni kujaribu kuonesha jinsi gani kupitia habari, upo ukiukwaji mkubwa wa matumizi sahihi ya lugha ya Kiswahili, na jinsi ambavyo makosa kama hayo yanavyorudisha nyuma maendeleo na ukuaji wa lugha yetu adhimu ya Kiswahili ambayo ni hazina kubwa kwa urithi na utajiri wa nchi hii.
1.1 LUGHA
Kabla ya kuzama ndani ya kiini cha andiko hili, ni vema tukapata fasili ya lugha. Wataalamu wengi wa sayansi ya lugha(isimu ya lugha) wanakubaliana kuwa lugha ni, “mfumo wa sauti nasibu ambazo hutumiwa na jamii kwa madhumuni ya mawasiliano kati yao (Massamba et al,2012:1 na Malenya, 2012:14). Aidha, dhumuni kubwa la lugha chombo muhimu cha mawasiliano na kiashirio kiashirio kikuu cha uhimara wa kisaikolojia na afya ya mihimili ya kijamii kama vile familia, makundi ya watu katika jamii au mahala pa kazi. . . Hivyo basi, lugha ni utaratibu halisi kwa kila maelewano kwa kuzingatia maana na matumizi ya wanajamii na utamaduni wao. Lugha inapokosa kueleweka ndipo mawasiliano huzua utata na makusudiao mengi kwenda mrama kwa kukosa mwelekeo maalum. Ni muhimu kwa mwanajamii yeyote anayetoa ujumbe kuzingatia lugha mwafaka inayoeleweka ili kuondoa mapungufu ya kutoelewana na kupotosha ujumbe uliolengwa (Malenya, 2012:14).
Kwa matiki hii tunaweza kung’amua kuwa dhumuni kubwa la lugha ni kurahisisha mawasiliano miongoni mwa wanajamii wanaotumia lugha hiyo. Na urahisi huo wa mawasiliano, ni kupitia matumizi mema ya lugha fasaha na lugha sanifu. Waaidha, matumizi mabaya ya lugha yoyote ile husababisha ugumu wa mawasiliano na kutoelewana miongoni mwa wahusika wa lugha maalumu. Kupuuzia kanuni za lugha ama kwa kutojua au kwa makusudi, ni nyenzo rahisi ya kuelekea kuiharibu lugha na kuleta mikanganyiko miongoni mwa wanajamii hasa kwa kukosa kupata ujumbe mahususi uliolengwa na kufanya hivyo ni kuharibu mawasiliano kwa kutokuelewana.
1.2 LUGHA YA KISWAHILI
Katika jamii zetu za Tanzania, lugha inayotumika kwa kiasi kikubwa ili kurahisisha mawasiliano kwa taifa ni lugha ya Kiswahili, ambayo ndio lugha mama au lugha ya taifa kwa Tanzania. Lugha ya Kiswahili, ni lugha inayoongelewa zaidi afrika mashariki; yaani, kwa maneno mengine tunasema kuwa lugha ya Kiswahili ndio lugha ya afrika mashariki, ikizungumzwa katika nchi zote za ukanda wa afrika mashariki zote. Aidha, kwa mujibu wa utafiti juu ya lugha hii, inasadikika kuwa idadi ya waongeaji wa lugha hii inakadiriwa kufika zaidi ya milioni 60.[1] Lugha hii ndiyo itumikayo katika shughuli zote za mawasiliano, ikiwa ni lugha ya taifa nchini Tanzania na Kenya, na lugha rasmi itumikayo katika shughuli za kiserikali maofisini. Kwa hiyo, unapoongea Kiswahili, hakika unaonge utamaduni wa mtu wa afrika mashariki, kwani lugha ndio kiashiria kikubwa cha utamaduni husika. Lugha ya Kiswahili inazo sifa zote za lugha kama zilivyo lugha zingine ulimwenguni. Hivyo basi, kutokana na dhumuni la makala hii, lugha ya Kiswahili imekuwa ikikumbana na vizingiti mbalimbali vinavyoirudisha nyuma katika maendeleo. Na watanzania wenyewe ndio hao hao wanaochangia katika kuiharibu lugha hiii.
1.2.1 MAKOSA YANAYOFANYWA KATIKA TAALUMA YA HABARI
YENYE KUTATIZA MAENDEEO YA KISWAHILI.
Lugha ya Kiswahili imekumbwa na misukosuko mingi, na baadhi ya misukosuko hiyo ni ile ambayo inajaribu kurudisha nyuma maendeleo yake. Sehemu moja wapo ambayo kwa kiasi kikubwa inachangia kurudisha nyuma maendeleo ya Kiswahili ni katika tasnia ya habari au taaluma ya habari, kupitia vyombo vyake, waandishi na watangazaji wa habari. Makosa hayo ya lugha yanayofanyika katika uga wa habari, yanaathiri kwa kiasi kikubwa utaratibu mzima wa lugha, kwani wasilikizaji wa vyombo vya habari wanaathirika na makosa hayo kwa kuyaendeleza katika matumizi ya mawasiliano, wakijua ni sahihi kwa kuwa neno au jambo lolote linalotolewa kupitia vyombo vya habari huwa ni sahihi. Kwa hiyo, wananchi wana imani sana na vyombo vya habari na hivyo makosa yoyote yale yanayofanywa katika tasnia ya habari ni rahisi kuenea na kuathiri ukweli au utaratibu wa jambo husika kama lugha ya Kiswahili. Yafuatayo ni baadhi ya makosa yanayofanyika mara kwa mara katika taaluma ya habari hapa Tanzania yanayoharibu lugha ya Kiswahili:
Makosa ya kisarufi
Sarufi ni utaratibu maalumu wa lugha husika. Utaratibu huu ni kanuni, sheria au kaida nyingine zinazotawala mfumo mzima wa lugha ili iweze kukubalika na kueleweka katika matumizi ya lugha hiyo kwa wanajamii. Hivyo tunapoongea sarufi ya lugha moja kwa moja tunalenga utaratibu maalumu wa lugha Fulani. Kama zilivyo lugha nyingine, Kiswahili kina utaratibu wake pia, yaani sarufi ya Kiswahili, ambayo inafanya lugha hii kuwa katika utaarabu wake.
Katika matumizi ya lugha, wadau wengi wa habari hasa waandishi, wa habari, watangazajia, na wahariri wa habari, wamekuwa wakifanya makosa ya kisarufi ya mara kwa mara katika habari wanazoandika na kuzichapisha kama zilivyo. Habari za magazetini, kwenye mitandao, runinga, hata zile zinazosikika redioni, hujaaa makosa mengi ya kisarufi. Makosa hayo ni kama kuchanganya au kuhazima sarufi ya lugha za kigeni kama kiingereza na kuitumia katika Kiswahili; mathali, mtangazajia katika kujitambulisha anaweza kusema “yangu majina” badala ya jina langu; “yangu matumaini” badala ya matumaini yangu. “Yangu Majina” ni sarufi ya Kiingereza sio ya Kiswahili, halafu katika Kiswahili hatuna dhana ya majina; majina’ kwa mtu mmoja, bali tuna jina. Katika utaratibu sahihi wa Kiswahili, jina/nomino hutangulia kivumishi na kivumishi hufuata kwani kivumishi hufanya kazi ya kutoa sifa kwa jina, ila kwa kiingerza utaratibu ni tofauti kwani kivumishi huweza kutangulia nomimo – mfano: my name (jina langu), beautiful lady( binti mrembo), strong man (mtu shupavu) n.k. Katika mifano hii, tungo za Kiswahili kwenye mabano ndio muundo sahihi kisarufi wa Kiswahili lakini kiingereza ni tofauti kwani katika kiingerza kivumishi hutangulia nomino katika mazungumzo au maandishi. Vilevile kutofuata kanuni za lugha ya Kiswahili imekuwa ni jambo la kawaida kwa wanahabari. Imekuwepo kasumba kwa baadhi ya watangazaji na waandishi wa habari hapa nchini kusema au kuandika neno “jumbe” wakiwa na dhana ya wingi wa ‘ujumbe’. Hakika katika taaluma ya sarufi ya Kiswahili hatuna wingi “jumbe” kwa maana ya ujumbe.
Kubuni maneno ambayo hayana ithibati ya matumizi na kuyatumia katika lugha pamoja na matumizi yasiyo sahihi ya maneno katika kugha.
Kosa hili limeshika kasi sana katika maisha ya sasa ya vijana na uga mzima wa habari. Katika mitandao ya kijamii, redio, runinga na magazetini yamekuwepo matumizi ya maneno ya kubuni na yamezoeleka ni ya kawaida kumbe sio. Pamoja na hayo yapo matumizi ya maneno ambayo sio sahihi kwa maana yake halisi. Mfano kuna maneno kama “tiririka au funguka” – hutumika kumaanisha mtu kujieleza au kutoa ya moyoni( kwa matumizi ya sasa); matumizi ya maneno hayo sio sahihi katika mantiki yake ya msingi maneno haya kwa Kiswahili. Pia kuna “ngoma” kwa maana ya wimbo/muziki n.k.
Kosa la kuchanganya lugha mbili au zaidi (Kiswahili na Kiingereza).
Lugha yetu ya Kiswahili imekumbwa na wimbi hili zito la baadhi ya watu wengi kuchanganya lugha ya Kiswahili na lugha za kigeni. Katika uga wa habari jambo hili siku hizi ni la kawaida. Ipo misemo, maneno ya kiingereza na lugha nyingine, ambayo hutumika kama maneno ya Kiswahili. Magazeti mengi na makala huandika habari kwa kuchanganya maneno ya lugha mbili tofauti. Mfano, “wikiendi/wikendi (mwisho wa wiki); wachezaji walikuwa kambini wakifanya training ya viungo; habari zilizotufikia katika newsroom (chumba cha habari), reporter wetu(mtoa habari wetu); time imekata(muda umeisha) n.k”. Katika gazeti la mwana sporti namba 1217 la tarehe 3 hadi 6, mwaka 2012, ukurasa wa 18, kuna kichwa cha habari kimeandikwa hivi, ‘First Eleven ya waliofunga mabao mengi’. Hivyo basi kuchanganya lugha sio taratibu sahihi katika kuhimarisha lugha.
Kosa la kudharau lugha ya Kiswahili.
Baada ya vijana wengi kwenda shule na kusoma elimu ya magharibi, hasa pale wanapopata kujifunza lugha mbili zaidi wamejengewa na kujijengea dhana potofu kuwa Kiswahili ni lugha changa; si lugha ya maendeleo; haina msamiati wa kutosha; si lugha ya kimataifa, wala sio lugha ya kisomi nakadhalika. Dhana hii mbovu imeenea sana kwa kizazi cha sasa hadi kuwaadhiri wadau wa habari na wasilikizaji wake. Ukosefu huu wa fikra unadidimiza kabisa juhudi za kukuza lugha yetu adhimu.
Ni kupitia makosa haya madogo madogo lugha yetu ya Kiswahili inakumbana na vizingiti vya kuiendeleza na kupoteza fursa murua za kulitangaza taifa letu na utamaduni wetu kama kitambulisho chetu ulimwenguni.
1.2.2 SABABU ZINAZOLETA MAKOSA HAYA
Baada ya kutalii baadhi ya makosa machache ambayo yanafanywa kupitia uga wa habari katika juhudi za kuikuza lugha yetu, sasa makosa haya yanasababishwa na baadhi ya sababu zifuatazo:
Kutokuwa na elimu juu ya taaluma ya lugha
Lugha yoyote ile ikifanyiwa utafiti na wataalamu wa isimu na historia kisayansi huweza kuwa taaluma kama taaluma nyigine, na taaluma hiyo ni kama fasihi ya lugha; sarufi/isimu ya lugha. Lugha ya Kiswahili ni taaluma kama taaluma zingine ulimwenguni hasa kupitia fasihi ya Kiswahili au isimu/sarufi ya Kiswahili. Taaluma hii hufundishwa shuleni na vyuoni. Lakini wasomi wengi wamekuwa na dhana mbovu ya kudharau kuisoma lugha hii ajwadi ya Kiswahili, jambo ambalo linasababisha watu wengi kutojua utaratibu na kanuni zake hadi kupelekea kufanya makosa ya hapa na pale. Hii ni pamoja na wahusika wa habari kuwa miongoni mwa watu wanaoharibu Kiswahili kwa kutokuwa na uweredi katika lugha hii.
Ukosefu wa elimu ya ukombozi wa fikra
Katika vichwa vya watanzania wengi, bado kuna chembechembe za fikra za kikoloni hasa pale ifikapo katika kuthamini mambo yaliyo yetu. Kumekuwepo kasumba ya kudharau asili yetu na kukuza ya wazungu. Hivyo fikra hizo za kikoloni bado hajizamkomboa mtanzania, na kuharibu au kufifisha lugha hasa kupitia vyombo vya habari.
Ulimbukeni wa utandawazi
Baada ya utandawazi kushika hatamu karne ya 21, watanzania tumekuwa waathirika wakubwa wa utandawazi hasa pale tunapodhani kuwa mambo yetu ni ya kale na hayana nafasi tena katika maisha ya sasa. Athari hii imepelekea watu kuwa kuchanganya lugha ndio utandawazi au kusoma lugha za watu na kuzitumia katika utamaduni wetu ndio utandawazi. Suala hili linadidimiza zaidi lugha ya Kiswahili hasa pale tunapokosa kuelewa uhasili wa baadhi ya maeno yatu hasa kwa kukuza na kutukuza maneno ya lugha zingine. Vyombo vya habari hasa kupitia mawakala wake wamekuwa waathirika wakubwa wa jambo hili.
Uzembe wa kusoma msamiati katika kamusi na kuutumia katika mazungumzo ya kila siku
Kutotumia msamiati au kutokusoma kamusi za Kiswahili, limekuwa jambo linalodidimiza Kiswahili has pale ambapo mzungumzaji anapungukiwa msamiati wa Kiswahili na kuamua kutumia au kuchanganya au kuhazima maneno kutoka lugha za kigeni. Kuchanganya lugha ni ukosefu wa utajiri wa msamiati. Vyombo vya habari na wanahabari, hakika hili hawalikwepi kwani wao wamekuwa mstari wa mbele kuchanganya lugha mbili au tofauti kwa wakati mmoja; zaidi wanachanganya lugha za kigeni kuliko Kiswahili na lugha zetu mama. Na hii ni kwa kuwa wanahabari wengi hawana tabia ya kusoma kamusi za Kiswahili na kufanyia utafiti maneno ya Kiswahili na kuwa na uhaba wa msamiati wa Kiswahili.
Ukaidi wa kanuni za lugha ya Kiswahili pamoja na dharau kwa baadhi ya wanahabari
Waandishi wengi wa habari wa Tanzania hasa vijana wanao ukaidi mkubwa na dharau kuhusu kufuata kanuni na taratibu za lugha ya Kiswahili. Mfano, mimi nimekuwa miongoni mwa watu wanaochukiwa na pengine kudharauliwa hasa pale ninapojaribu kuwakosoa baadhi ya watu wa habari kupitia mitandaoni kuhusu kuharibu taratibu za lugha. Mwandishi au mtangazajia anayeambiwa hivyo huchukulia kuwa yule anayemrekebisha hana hadhi yoyote ya kumrekebisha yeye na pengine huona kuwa kutofuata taratibu za lugha ya Kiswahili haina maana yoyote kwake.
Kukosa umakini katika kuandika na kuhariri matini za lugha ya Kiswahili kwa watu wa habari
Makala nyingi katika habari au mitandaoni zina makosa mengi ya uandishi na matini nyingi zina makosa mengi ya kisarufi na makosa ya kimantiki; kukosea herufi na uchaguzi usio sahihi wa maneno. Hii huchangia sana wasomaji kuchukulia kuwa makosa yale ni sahihi na hivyo wao kuendeleza makosa hao katika mawasiliano. Kinyume na taratibu.
Hivyo basi, ni kwa sababu hizi baadhi ambazo zimebainika ambapo Kiswahili kinashindwa kushamiri kwa kasi kama yalivyo matarajio yetu.
1.2.3 HITIMISHO NA MAPENDEKEZO
Lugha ya Kiswahili ni lugha yenye sifa zote na inayokidhi mawasiliano miongoni mwa watumiaji wake kama zilivyo lugha nyinginezao hapa ulimwenguni, hivyo inapaswa iheshimike na ithaminiwe sawa kama lugha nyingine. Na kufanya hivyo, upendo katika lugha hii utakuwepo na kuitangaza lugha hii kimataifa. Sanjali na hili, ni jukumu letu sisi sote watanzania kuifuatilia na kuisoma lugha hii kwa undani ili tuweze kuwa wamaizi kwa undani wake na kupunguza makosa madogo madogo yanayosababisha lugha hii kutoendelea.
Tasnia ya habari, ni sehemu muhimu katika kuleta mchango na maendeleo makubwa katika jamii, na hivyo basi kupitia dhamana hii, vilevile wanahabari wanayo nafasi kubwa kuithamini, kuipenda, kuisoma na kuiendeleza lugha ya Kiswahili katika kutoa taarifa na babari katika jamii husika. Hii itaenda sambamba endapo wanahabari watafunguka macho na kuona umuhimu wa kusoma Kiswahili kama taaluma ya kumwezesha mtu kupata cheti kama mwanatabari. Makosa ya kisarufi, kuchanganya lugha, na mengineneyo hayataonekana katika matini mbalimbali za habari huku wahariri wakitakiwa kuwa ni wenye ujuzi wa lugha hii.
Kupitia juhudi hizi, hakika, watanzania wote tukishirikiana tunaweza kuiendeleza lugha yetu murua ya Kiswahili na kuitangaza kimataifa.
Na: Mushumbwa Alcheraus
Mdau wa lugha ya Kiswahili.
Tazama kitabu cha Massamba na wenzake, SAMIKISA, (2012:2-3).
Zifuatazo ndizo tabia zinazojitokeza kwa kila lugha; tabia ambazo zinaihalalisha
lugha yo yote kuwa lugha na si vinginevyo.
(i) Lugha Ina Tabia ya Kukua
Lugha hukua kadri inavyoendelea kutumiwa na jamii. Maneno ya zamani
yanabadilika, yote haya ni kutokana na mahitaji ya umma au jamii katika harakati za wana-jamii wake kujiboresha kimaendeleo ambako wakati mwingine si rahisi kutokana na misukosuko duniani. Kwa hiyo, kama lugha itakosa watumiaji.
(ii) Lugha Ina Tabia ya Kuathiriwa
Lugha inaweza kuathiriwa na lugha nyingine au inaweza kuathiri lugha nyingine.
Mfano lugha ya Kiswahili imeathiriwa sana na lugha ya Kiarabu, Kibantu na Kiingereza. Vile vile Kiswahili kimeathiri lugha hizo.
(iii) Hakuna Lugha Bora
Lugha zote ni bora. Ubora wa lugha upo kwa wale wanaotumia. Lakini pia kuna
lugha bora na bora lugha. Bora lugha hujitokeza kwenye misimbo na/au rejesta.
(iv) Kujitosheleza
Kila lugha inajitosheleza kulingana na mahitaji ya jamii ambayo inatumia lugha
yenyewe katika kipindi husika cha maisha yake hiyo jamii.
Sifa za Lugha
Zifuatazo ndizo sifa zinazojitokeza kwa kila lugha; sifa ambazo zinaihalalisha
(v) Lugha Hufuata Mpangilio wa Vipashio Unaoleta Maana
Muundo wa Lugha inayohusika kwa mujibu wa mpangilio wa vipashio vyake lazima ufahamike. Mpangilio huo huanza na fonimu, neno, kirai, kishazi, sentensi.
(vi) Lugha Inajizalisha
Vipashio vinavyoiunda lugha husika huwa na sifa ya kuweza kunyumbulishwa ili kupata maneno mapya. Kwa mfano, vitenzi hunyumbulishwa kwa
kuongezewa viambishi na kwa hiyo, lugha hujiongezea maneno mapya. Ona:
(ii) chez-e-a=>chez-esh—a=> chez-esh-an-a => chez-esh-an-ik-a.
(iii) chez-e-a =>chez-ek-a.
(vii) Lugha Husharabu
Lugha husharabu kwa maana ya kwamba lugha huchukua maneno kutoka
lugha nyingine ili kujiongezea msamiati wake. Tabia hii inazisaidia sana lugha zinazokua. Lugha husharabu kwa namna mbili ambazo ni kuchukua na kutohoa
(i) Kuchukua hutokea pale lugha inapojiongezea maneno toka lugha nyingine
na kuyatumia kama yalivyo. Uchukuaji hutokea kwa lugha zinazoendana kisarufi
kama Kiswahili na lugha za Kibantu.
(ii) Kutohoa hutokea pale lugha inapoyachukua maneno toka lugha nyingine
na kuyarekebisha kimaandishi na kimatamshi ili yaendane na sarufi ya lugha
Tangazo la kwanza ni lile la Wizara ya Mambo ya Ndani ambayo ilitangaza nafasi sabini (70) za ajira za maofisa uhamiaji. Katika nafasi hii, waliomba jumla ya vijana wasomi wa Kitanzania wapatao zaidi ya 10,000. Si hivyo tu, lakini pia kulikuwa na tangazo la ajira la TBS ambalo walitangaza nafasi 47 lakini walioomba nafasi hiyo ni vijana wapatao 6,700.
Tukumbuke kwamba, kila mwaka vyuo vikuu vya umma na vile vya binafsi vinaendelea kutoa wahitimu ambao wanahitaji ajira. Lakini kwa kutumia Kiswahili, baadhi ya wasomi hawa wataweza kujiajiri au kutengeneza ajira ili wawaajiri Watanzania wenzao na hivyo tatizo la ajira litapungua makali kuliko ilivyo hivi sasa.
Kiswahili ni lugha ya Kibantu ambayo inazungumzwa katika nchi mbalimbali duniani. Kiswahili ni lugha ya taifa katika mataifa ya Tanzania, Kenya na Uganda kinazungumzwa japo si kama mataifa hayo mengine. Vile vile Kiswahili ni lugha ya mawasiliano mapana (lingua franca) ya Jumuiya ya Afrika ya Mashariki.
Kiswahili kinazungumzwa katika nchi za Rwanda, Burundi, Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo, Sudani Kusini, Somalia na visiwa vya Comoro. Pia kuna baadhi ya nchi zimeanzisha programu za kufundisha Kiswahili nchini mwao kama vile Afrika Kusini katika Chuo Kikuu cha KwaZulu Natal, Botswana katika Chuo Kikuu cha Botswana, Zimbabwe katika Chuo Kikuu cha Zimbabwe kwa kutaja kwa uchache.
Nje ya Bara la Afrika, Kiswahili kinafundishwa kwenye vyuo vikuu katika sehemu mbalimbali kama vile Marekani, Ujerumani, Korea Kusini na Japan. Kuna uhitaji mkubwa sana wa watu kujua namna ya kuwasiliana kwa Kiswahili katika nchi mbalimbali za Bara letu la Afrika. Jambo hili nilielezwa na mdau mmoja wa Kiswahili anayeitwa Leonard Maganja.
Leonard Maganja ni Mtanzania ambaye amekulia na kusomea elimu ya msingi na sekondari huko nchini Uganda. Katika kutembelea mataifa mbalimbali ya kusini mwa Afrika, amekutana na watu kadha wa kadha wenye kiu ya kutaka kukijua Kiswahili. Watu hawa wanatambua thamani ambayo Kiswahili inacho na hivyo wanataka kupata umilisi (ujuzi) wa lugha hii.
Ni kwa vipi Kiswahili kinaweza kupunguza tatizo la ukosefu wa ajira hapa nchini? Ili kulijibu swali hili, inabidi Kiswahili kitazamwe kama bidhaa. Ni bidhaa ambayo inapelekwa sokoni ili kuuzwa na kununuliwa. Kiswahili ni sawasawa na nyanya au vitunguu au madini. Jambo hili analielezea Mahenge katika kitabu chake cha ‘Kiswahili Bidhaa Adimu: Jiajiri’ (Mahenge, 2012).
Mwandishi anadadavua namna mbalimbali zinazoweza kutumika ili kukiuza Kiswahili. Kwanza, kwa Mtanzania ambaye anakijua vizuri Kiswahili katika stadi zote nne, yaani kuzungumza, kusikia, kuandika na kusoma, anaweza kuwa mwalimu wa ‘Kiswahili kwa wageni’.
Mtu akishakuwa na umilisi wa lugha, yaani ni mzawa wa lugha hiyo (kwa maneno mengine, ni mtu ambaye ameijua lugha hii ya Kiswahili bila ya kukaa darasani na kufundishwa), basi huyo ni mwalimu, ila anachokihitaji ni mbinu za kufundishia.
Anahitaji kufundishwa mbinu za ufundishaji wa ‘lugha ya pili’ yaani ufundishwaji wa lugha ya Kiswahili kwa wageni. Baada ya walimu hawa kupata mafunzo hayo, wanachohitaji ni kuchangamka ili kuyatafuta ‘mavuno’ huko yaliko. Mavuno ninayoyarejelea hapa ni wanafunzi wanaotaka kujifunza lugha hii ya Kiswahili.
Ninamaanisha kuwa, baada ya kujua namna ya kumfundisha mgeni lugha ya Kiswahili kama lugha ya pili, anachotakiwa kukifanya mtaalamu huyu ni kutoa matangazo kupitia njia mbalimbali. Kuna njia nyingi ambazo ‘mvunaji’ anaweza kuzitumia ili kuwajulisha wateja wanaotaka kujifunza Kiswahili.
Njia kama ujumbe mfupi wa simu, kupitia vyombo vya habari kama vile: magazeti, redio, kwenye televisheni, wavuti na mabango. Mbali na kutumia njia hizo, njia ya mdomo pia inaweza kutumika. Njia ya mdomo inaweza kufanywa kwa kutembelea sehemu ambazo zinajulikana kuwa zina watalii au wageni mbalimbali (yaani unakwenda huko waliko kama ni hotelini na unajitangaza kuwa unafundisha Kiswahili kwa wageni).
Unaweza kutengeneza vipeperushi vinavyotoa maelezo ya wapi darasa lako lipo, ada ya mafunzo, viwango vya mafunzo na mambo mengine. Kwa kufanya hivyo, utakuwa umefikisha ujumbe kwa mteja na yeye ni uamuzi wake kuchukua hatua stahiki ili apate elimu hiyo ya lugha ya Kiswahili.
Kama mwalimu huyu anataka kufundisha nje ya nchi, anahitaji kufuata taratibu zinazohitajika katika nchi husika za kupata vibali vya kazi n.k. Labda huyu ni mwalimu ambaye atakwenda kuomba kazi sehemu rasmi kama vile kwenye shule za msingi, sekondari, au vyuoni na kwenye taasisi rasmi.
Huyu anaweza akawa hana mambo mengi yanayomlazimu kuyatekeleza ili aifanye kazi yake. Kwa mfano, kama umeajiriwa katika shule, tayari kuna nyenzo unazozihitaji ili kuendesha darasa. Kuna majengo na samani. Kwa hiyo, anachohitaji mwalimu huyu ni zana za kufundishia.
Lakini kwa mfundishaji ambaye hatafanikiwa kuingia katika mfumo rasmi, anahitaji kuwa na kampuni itakayomwezesha kufanya kazi kadha wa kadha katika nchi ya kigeni. Mathalani, hapa Tanzania na sehemu zingine duniani tunashuhudia makampuni kama Samsung, LG, Hyundai ambayo ni ya Korea Kusini kwa kutaja kwa uchache, yakiuza bidhaa zao katika nchi yetu.
Ni kwa nini na sisi tusifungue kampuni zetu huko kwao ambazo pamoja na kazi zingine zitakuwa zinaweza kufanya kazi za ufundishaji lugha? Hili linawezekana kwa kuunganisha nguvu. Ninashauri vijana waunganishe nguvu ili kupata mtaji wa kuanzia. Kisha wafungue kampuni zao zitakazowawezesha kuuza Kiswahili ndani na nje ya nchi, kisha wachangamkie fursa hiyo ya ajira.
Kwa hiyo, kwa kufanya mambo haya ya awali, yaani kujifunza namna ya kufundisha Kiswahili kama lugha ya kigeni; pili, kwa kujitangaza na kujiuza kuwa, wewe ni gwiji wa ufundishaji Kiswahili kwa wageni; na tatu, kwa kuzitafuta ajira katika maeneo rasmi nje ya Tanzania au kwa kufungua kampuni zinazohusu kuuza bidhaa ya Kiswahili, vyote hivyo kwa pamoja vitamwezesha kijana Mtanzania kupata ajira.
Katika makala inayofuatia, tutadadavua hatua mbalimbali za ufundishaji wa lugha ya ‘Kiswahili kwa wageni’. Mwandishi wa makala haya ni Mhadhiri wa Kiswahili katika Taasisi ya Taaluma za Kiswahili, Chuo Kikuu cha Dar es Salaam, Kampasi ya Mwalimu J.K. Nyerere.
MWANAFUNZI wa Chuo Kikuu Kishiriki cha Ualimu (DUCE), amejibu maswali ya mtihani kwa kutumia lugha ya Kiswahili licha ya mtihani husika kuelekeza majibu ya Kiingereza, jambo ambalo limewaweka wakufunzi wake njia panda.
Sera ya Elimu na Mafunzo ya 2014 inataja lugha ya Kiswahili na Kiingereza kuwa lugha rasmi za kujifunzia lakini Kiswahili kinatumika kufundishia elimu ya awali na msingi, wakati Kiingereza kinatumika kufundishia katika baadhi ya shule za msingi huku kikiwa ni lazima kwa sekondari, vyuo vya ualimu, vyuo vya ufundi na elimu ya juu.
Ushuhuda huo ulielezwa jana na Mhadhiri wa chuo hicho, Godwin Nko, wakati akichangia mdahalo ulioandaliwa na Shirika la HakiElimu mada ikiwa ni ‘nini mchango wa lugha ya kufundishia na kujifunzia katika kuufikia uchumi wa kati ifikapo mwaka 2025’.
“Wengine wanazungumzia kuchanganya lugha za kufundishia, utakuta mwanafunzi anaelewa lakini je, tunamfanyia tathmini kwa kutumia lugha gani ama tunampimaje?
“Juzi tumekutana na kihoja, kuna mwanafunzi mmoja ambaye maswali yote amejibu kwa Kiswahili na mtihani ni wa Kiingereza, mpaka sasa hivi tunajadiliana kwamba tutafanya vipi maana sera hairuhusu. Hivyo utaona kwamba kuna shida mahala fulani na hata wanafunzi wetu hata ukiangalia insha zao ni tatizo.
“Tunatakiwa tuwe na ‘intensive program’ ya kufundisha Kiingeraza lakini si ufundishe Historia kwa Kiingereza ukidhani kwamba ndio unaokoa Kiingereza,” alisema Nko.
Ushuhuda mwingine ulitolewa na Mwalimu wa Shule ya Sekondari Kondo iliyoko Wilaya ya Kinondoni, Daudi Kuboja, ambaye alisema aliwahi kukuta mwanafunzi wa kidato cha pili ameandika mashairi 20 ya mapenzi kwa lugha ya Kiswahili katika daftari la Kiingereza.
“Hiki ni kisa cha kweli kabisa, nilikuwa napita darasani najaribu kuwaambia wanafunzi waongee Kiingereza lakini nikachungulia dirishani nikamwona mtoto wa kike anasoma daftari.
“Nikavizia nikamshtua na kumwambia anipe daftari lake. Nilikuta ameandika mashairi ya Kiswahili. Huyu mtoto si mjinga, kuna vitu anavyo kichwani anaelewa.
“Haina maana kwamba kwenye Kiswahili anapata A lakini kuna vitu anavijua, nilimwambia mwalimu wa kike tusaidiane namna ya kuwalea hawa watoto.
“Labda angekuwa anaongea Fizikia au Historia kwa Kiswahili, anafundishwa kwa Kiswahili huyu anayeweza kumudu kutunga mashairi angeweza hata akaambulia vitu fulani ambavyo vingemfanya ubongo wake ukue na awe mtu wa maana katika jamii,” alisema Mwalimu Kuboja.
Alisema wazazi wengi wamechanganyikiwa wanahofia maisha ya watoto wao baada ya kumaliza shule kwa kudhani kwamba Kiingereza ndio msingi.
Naye Profesa Mshiriki wa Chuo Kikuu cha Dar es Salaam (UDSM), Martha Qorro, alisema Kiingereza hakitoshelezi kutumika kufundishia na tafiti zaidi ya 20 zimethibitisha hilo.
“Tangu mwaka 1977 mpaka leo tafiti zinaendelea na jibu ni lile lile, inaelekea kama nchi iliyotawaliwa inaendeleza yaleya waliowatawala na ukiuliza unaonekana kama mwanaharakati fulani,” alisema Profesa Qorro.
Mtaalamu wa Lugha, Dk. Michael Kadeghe, alisema bila kutumia lugha za kigeni kasi ya maendeleo itakuwa ndogo kwani hata watoto wengi wanaofundishwa kwa Kiswahili wamekuwa wakishindwa mitihani tofauti na wale wanaofundishwa kwa Kiingereza.
“Maprofesa wanaotetea matumizi ya Kiswahili wanasomesha watoto wao ‘English Medium’ na wengine shahada zao wamesoma katika nchi zinazotumia Kiingereza.
“Kingereza kimefanyiwa utafiti na kimetumika zaidi ya miaka mingi lakini Kiswahili ni kigumu kwa sababu istilahi zinazotumika darasani zinatofautiana na za mtaani…labda istilahi ziongezeke hadi milioni moja ndio Kiswahili kinaweza kutumika kufundishia,” alisema Dk. Kadege.
Kwa upande wake Mwandishi Mkongwe, Jenerali Ulimwengu, alisema hakuna nchi yoyote iliyoendelea duniani kwa kutumia lugha ya kigeni.
“Tusijifanye kama matahira, nchi nyingi zinatumia lugha zao na hatuwezi kuibadilisha nchi hii ikawa ya Waingereza. Ili uendelee ni lazima uwe na jamii inayosoma vitabu na yenye lugha mama,” alisema Ulimwengu.
Mkurugenzi Mwenza wa Taasisi ya Confucius ya UDSM inayofundisha lugha ya Kichina, Profesa Aladin Mutembei, alisema watu wengi wenye shule binafsi ni wafanyabiashara lakini kama wakigundua Kiingereza hakina biashara wataanza kukipigia debe Kiswahili.
“Mapinduzi ya viwanda popote duniani yalikwenda sambamba na mapinduzi ya utamaduni, lazima serikali iwekeze kwenye Kiswahili ili iubebe uchumi na uchumi ukibebe Kiswahili,” alisema Profesa Mutembei.
HAKIELIMU
Mkurugenzi wa HakiElimu, Dk. John Kalage, alisema wanaamini mjadala huo unaweza kuja na majibu ya mkanganyiko unaoendelea kuhusu lugha ya kufundishia na kujifunzia katika ngazi mbalimbali za elimu hapa nchini.
“Tunaamini mjadala huu ni mwafaka na muhimu ili kutoa nafasi kwa wadau na wananchi kutoa mapendekezo kwa serikali lugha gani inaistahili ya kufundishia na kujifunzia itakayotufikisha katika uchumi wa kati ifikapo mwaka 2025,” alisema Dk. Kalage.
1 2O8 ucku >>>>>Tuonane usiku 2 2takuwa pa1 cku ya j3 >>>>>Tutakuwa pamoja cku ya j3 3 6ki kutu100 lg yko >>>>>Sitaki kutumia lugha yako 4 Nitakwenda PBA x1 >>>>Nitakwenda Pemba mara moja 5 Mm + ww 2tapenda+ x+ >>>>>Mimi na wewe tutapendana sana 6 2kutane x 2 ucku >>>>>Tukutane saa mbili usiku 7 2+kula ma2nda >>>>>Tunakula matunda 8 Bb hajmb kdg>>>>> Bibi hajambo kidogo 9 2me6 xx hv >>>>Tumesita sasa hivi 10 Mm cjui 7bu >>>>Mimi sijui sababu 11 2lia ww >>>>Tulia wewe 12 2+ m2 m1 2 >>>>Tuna mtu mmoja tu 13 Ukifika utanicall >>>>Ukifika utanipigia 14 Cc wte ni wageni >>>>>Sisi wote ni wageni 15 Ni2mie sms >>>>>Nitumie ujumbe 16 Bado dkk kdg >>>>Bado dakika kidogo 17 Km co yy ni ww Kama sio yeye ni wewe 18 Nimeckia ku+ mali ye2 >>>>Nimesikia kuna mali yetu 19 Amelala coz a+umwa Amelala sababu anaumwa 20 Km vp ctokuja >>>>>Kama vipi sitokuja 21 Nitapiga mm cm >>>>>Nitapiga mm simu 22 So umelala >>>>Kwahiyo umelala 23 Cpendi kelele zako bac 2 >>>>Sipendi kelele zako basi tu 24 Kdg ki+mtosha >>>>>Kidogo kinamtosha 25 V2 km iv >>>>Vitu kama hivi 26 Vp bro 2tachat leo? >>>>Vipi kaka tutawasiliana leo? 27 Nipo mku5ni >>>>Nipo mkutanoni 28 Umechukua ha2a gn? >>>>Umechukua hatua gani? 29 Nitakuja j5 chuo >>>>Nitakuja jumatano chuoni 30 2naombwa kuja oficn na rict za malipo j5>>>>Tunaombwa kuja ofisini na risiti za malipo Jumatano 31 Tutakwenda x kwa x >>>>Tutakwenda mara kwa mara 32 2po pmj ktk ili >>>>Tupo pamoja katika hili 33 U+taka k2 gn? >>>>Unataka kitu gani? 34 6ki ki2 >>>>Sitaki kitu 35 Nimefika 4ro >>>>Nimefika forodhani 36 Pa 1 + yote >>>>Pamoja na yote 37 1 kwa 1 >>>Moja kwa moja 38 Wkt huu >>>Wakati huu 39 Ww upo sw >>>Wewe upo sawa 40 Sema mpz >>>Sema mpenzi
Kubadili msimbo ni dhana inayomaanisha kuingiza maneno ya lugha tofauti pindi mtumiaji wa lugha atumiapo lugha fulani. Ubadilishaji wa msimbo hufanywa na watumiaji wengi wa lugha katika miktadha mbalimbali ya mtumiaji wa lugha. Malengo ya kubadili msimbo hutofautiana kutoka kwa mtumiaji mmoja wa lugha hadi mwingine.
Ubadilishanaji wa msimbo hutawala katika maeneo mbalimbali kama vile bungeni, kwenye vyombo vya habari katika taasisi za elimu na baadhi ya sehemu za kazi.
Ziko sababu nyingi za kubadili msimbo. Miongoni mwa sababu hizi ni umilisi wa lugha zaidi ya moja dhana ambayo hufanywa na wasomi wanaofikiri kuwa ni kuweka msisitizo katika jambo linaloelezwa .
Dhana hii haiepukiki katika baadhi ya mazingira hasa katika ufundishaji wa lugha za kigeni kwa kuwa kwa namna moja au nyingine lazima ufundishaji wa namna hii uhusishe tafsiri ya lugha inayofundishwa na lugha ya mwanafunzi husika.
Zaidi ya mazingira hayo, na katika utabibu, tafsiri na ukalimani si jambo la kuendelezwa kama wengIne wafanyavyo kwa kuwa lina madhara yake katika lugha.
Kwa baadhi ya watu kubadili msimbo watumiapo Kiswahili limekuwa ni jambo la kawaida mno kwao. Mathalan kwao hao kila baada ya neno moja la Kiswahili linalofuata ni la Kiingereza au kila baada ya sentensi moja inayofuata ni ya Kiingereza.
Sababu kubwa zinazowafanya watu kubadili msimbo ni kudhani kuwa wakitumia lugha mbili tofauti kwa wakati mmoja hasa lugha ya pili ikiwa ni Kiingereza, basi huonekana wasomi mbele ya jamii.
Miongoni mwa madhara ya kubadili msimbo bila sababu za msingi ni pamoja na ujumbe kutowafikia walengwa. Wako baadhi ya watumiaji wa lugha ambao hupenda kubadili msimbo bila ya kuangalia hadhira husika kama inajua lugha ya pili au la. Suala hili huifanya hadhira hiyo isielewe kinachoongelewa na hivyo kushindwa kupata ujumbe unaokusudiwa.
Kubadili msimbo bila sababu za msingi hudunisha lugha. Lugha kuu ya mawasiliano kwa wakati huo ndiyo inayoathirika. Ikiwa lugha kuu ya mawasiliano ni Kiswahili, basi lugha nyingine inayotumika hukifanya Kiswahili kionekane hakijakamilika kimsamiati na kiistilahi jambo ambalo si kweli.
Utumiaji wa lugha kwa mtindo huu ni chanzo cha matumizi mabaya ya lugha na upotoshaji wa ufasaha wa lugha. Pai hupotosha wanaojifunza lugha mathalan wageni na watoto wakadhani kuwa Kiswahili kipo katika hali hiyo ya mseto.
Mara zote mtumiaji wa lugha anapaswa kuwa makini atumiapo lugha ili kuhakikisha kwamba anaitendea haki lugha. Kuchanganya maneno ya lugha zaidi ya moja kwa wakati mmoja bila sababu ya msingi siyo jambo zuri, tena ni fujo zinazosababisha adha masikioni.
Wakati wa vikao vya Bunge, tabia hii imekuwa ni ya kawaida kabisa kwa baadhi ya wabunge wetu. Aghalabu hubadili msimbo bila kujali kuwa Watanzania wengi wanakielewa zaidi Kiswahili kuliko Kiingereza.
Watumiaji wa Kiswahili, tuache mazoea ya kuchanganya lugha bila sababu za msingi. Mazoea hayo mabaya hutufanya tuonekane hatujui Kiswahili wala Kiingereza. Kiswahili kinajitosheleza kimsamiati na kiistilahi hivyo kinaweza kutumika chenyewe bila kuchanganya na lugha nyingine.
