HII NDIYO ETIMOLOJIA YA MANENO 'ALHAJ', 'HAJI' NA 'HAJATI'
Neno *alhaji* katika lugha ya Kiswahili ni *Nomino [Ngeli: a-/wa-, wingi: ma-alhaj]* yenye maana zifuatazo:
1. Jina la heshima linalotangulia jina halisi la Muislamu aliyekwisha kwenda Makka kuhiji.
2. Mwanamume aliyehiji Makka; *haji.*
Neno *hajati* katika lugha ya Kiswahili ni *Nomino [Ngeli: a-/wa-, wingi: mahajati]* yenye maana ya mwanamke aliyehiji Makka.
Katika lugha ya Kiarabu, neno *alhaji/haji* *(soma: alhaajju/alhaajja/alhaajji, haajjun/haajjan/haajjin)* ni nomino ya Kiarabu yenye maana zifuatazo:
1. Mtu aliyetembelea Al-Kaaba iliyopo Makka kwa nia ya kutekeleza ibada ya Hija. Wingi wa neno hili katika Kiarabu ni *hujjaajun na hajiijun حجاج/حجيج* .
2. Mti wenye miba unaohimili kukosa maji na mizizi yake huenda mbali ardhini. Huitwa *shaukatul Jamaal mwiba wa ngamia (camel thorn)*. Nchini Iraq hujulikana kwa jina la *Al-aaquul العاقول*.
Kinachodhihiri ni kuwa neno la Kiarabu *alhaaj/haajun الحاج/حاج* lilipoingia katika Kiswahili na kutoholewa kuwa neno *alhaji/haji* maana yake katika lugha yake asili Kiarabu haikubadilika na maana ya mti wenye miba haikuzingatiwa.
Kamusi ya Karne ya 21 imesajili neno *hujaji* ( wingi wa neno *haji* katika Kiarabu) kuwa kisawe cha neno *haji* na wingi wake kuwa *mahujaji*.
Ingawa maelezo 'neno alhaji ni jina la heshima linalotangulia jina halisi la Muislamu aliyekwisha kwenda Makka kuhiji' yanaonesha kumuhusu Muislamu yeyote yule mwanamume na mwanamke, Waswahili hawalitumii kwa mwanamke bali humuita *hajati*.
Lugha ni sauti za nasibu zenye kuleta maana ambazo zimekubaliwa na wanajamii kutumika kwa mawailiano miongoni mwao.
Kulingana na tafsiri hii , tunabaini kwamba, sifa mojawapo ya lugha ni kutoa maana ambayo inaeleweka kwa watumiaji wake. Kinyume na hivyo haiwezi kuwa lugha. Ndiyo sababu milio ya viumbe, kama vile wanyama, ndege, na wadudu siyo lugha kwa vile hazitoi maana. Kwa hiyo kama tusingekuwa na lugha wanaadam tusingeweza kuwasiliana kwa maana tunvyofanya sasa. Umuhimu wa kutumia lugha kwa ufasaha katika mawasiliano husaidia yafuatayo;-
1. Hudumisha taratibu za kisarufi za lugha; Lugha ya Kiswahili ina taratibu zake. Mano mtu anapoema “Juma hukuji shuleni leo” anapuuza ufasaha,ingawa maana inaeleweka lakini baadhi ya maneno ya tungo hiyo yana ukakasi kwa yeyote anaejali ufasaha wa lugha.
2. Kuhakikisha kukamilika kwa mawasiliano baina ya watu; Njia moja ya kutekeleza haya ni kukwepa matumizi ya misimu kwa mfano sentensi inayosema “Ukikanyaga miwaya hatima yake ni kifo” sentensi hii itapewa maana tofauti, kama vile kukanyaga waya za umeme au UKIMWI,kwa hiyo sentensi hiyo si fasaha kwa kuwa haitoi maana kwa uwazi.
3. Hudumisha Kaida za lugha kutegemeana na mila na desturi; Lugha ya Kiswahili ina kanuni zake. Mfano mtoto akisema “habari za asubuhi” kwa mtu mzima,anapuuza kaida za Kiswahili. Desturi za Kiswahili zinamtaka mtoto aamkie “shikamoo”
4. Huhakikisha Uwiano; Ufasaha unahakikisha kuwepo kwa uwiano wa maneno kutokana na upatanisho wa kisarufi. Maneno katika sentensi zifuatazo hayana uwiano:
(a) Migonjwa ya UKIMWI imekonda sana
(b) Maradhi ya UKIMWI Unaua
Sentensi fasaha ni:
(a) Mgonjwa wa UKIMWI amekonda sana
(b) Maradhi ya UKIMWI huua
5. Huipa lugha urembo na mvuto: Mfano;Harusi ya dada yangu ilikuwa ya kipekee na sijaona mthili yake mpaka sasa, ilijaa chereko na hoihoi zilizopigiwa mfanokwa muda mrefu. Hoihoi zilifukuza joto na kukaribisha upepo mwanana, nao ndege wa angani waliokuwa karibu waliungana na wale wa mbali wote walijumika kuishangilia nakala hiyo.
6. Huweza kukuza hadhi ya Lugha;
Lugha yoyote, dhamani yake hutegemea namna inavyotumiwa na watumiaji wake walio wazawa na wageni.kutokana na kutumia lugha kwa ufasaha tunaweza kukuza hadhi yake katika jamii dhidi ya lugha nyengine.
YAMENIGANDA MAPENZI
Mapenzi anayejua, kwa hili simshangazi,
Haya yakishakutua, kukung’uta hauwezi,
Vile hukung’ang’ania, kama chawa kwenye vazi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Miaka imekimbia, tutengane na lazizi,
Fikirani hunijia, kumkataza siwezi,
Picha inanirudia, m atukio ya miezi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Heri angekuwa Tanga, Shinyanga kwenda siwezi,
Uchumi unanizinga, huko mbali sikatizi,
Sasa nimebaki bunga, sioni lenye tatuzi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Niliapo ni msiba, hayakatiki machozi,
Uso wangu nauziba, nizuie michirizi,
Haki nimekuwa zoba, mwenyewe ninajihizi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Jambo linaniumiza, mtu huyo ni mzazi,
Ameoa naeleza, na watoto kwa mashazi,
Ijapo najikataza, kufanya makumbukizi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Nikiona zake picha, mimi chali sijiwezi,
Nawaza kila kukicha, nimezidi siku hizi,
Roho yanambia ‘acha’, ila moyo mchokozi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Tatizo wake upole, kufoka huyu hawezi,
Nakumbuka siku zile, mweledi wa mapepezi,
Basi ilikuwa vile, bila yeye sijilazi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Bwana huyu mtalamu, mithili kaenda kozi,
Yake mabo ni matamu, hadharani sielezi,
Ni kama mbuzi kwa ndimu, alikuwa mganguzi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Yana ajabu mapenzi, yakianza hayasizi,
Marefu kama utenzi, wenye beti jozi jozi,
Na ukiwa mwanafunzi, hutaweza piga mbizi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Nilidhani Mjaluo, kwa urefu mchokozi,
Weusi wenye vutio, afaa kwa matumizi,
Nikakiweka kituo, kwake sikupitilizi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Kijana wa Kimanyema, kiliko chake kizazi,
Ni mkoani kigoma, Tabora yake makazi,
Kwa sasa ameshahama, yupo Shinyanga kikazi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Kweli mahaba huua, kwa hili sibishilizi,
Nimekonda hadi pua, sijisifu siku hizi,
Heri zirudi hatua, hadi kwenye mwakajuzi,
Sipendi sasa naumwa, yameniganda mapenzi.
Neno alfu katika lugha ya Kiswahili ni Nomino [Ngeli: i-/zi-] yenye maana ya mamia kumi, jibu la mia moja ikizidishwa mara kumi.
Neno alfu limechukuliwa kutoka Kiarabu na kuingizwa katika Kiswahili kama lilivyo.
Neno la Kiarabu alfu( soma: alfun/alfan/alfin الف), ni nomino yenye maana zifuatazo:
1. Mia mara kumi.
2. Karne kumi alfu aamin الف عام miaka alfu.
Na neno alfeni, katika lugha ya Kiswahili, ni nomino [Ngeli: i-/zi-] yenye maana ya alfu mbili.
Neno hili alfeni ( soma: alfaani/alfayni) ni la Kiarabu na limeingizwa katika Kiswahili kwa kunakili lahaja za Kiarabu hususan Kiomani na Kiyemeni ambazo neno alfayni hutamkwa alfeni .
Kinachodhihiri ni kuwa maneno ya Kiarabu alfu الف na alfayni/alfeni yalipoingia katika Kiswahili hayakutoholewa wala hayakubadilika maana.
Neno alama katika lugha ya Kiswahili ni Nomino [Ngeli: i-/zi-] yenye maana zifuatazo:
1. Mchoro au kitu kinachoashiria au kutambulisha kitu au jambo.
Mfano: Pete aliyoivaa ni alama ya upendo wa mumewe kwake.
2. Eneo dogo juu ya uso wa kitu kama vile nguo au ngozi lililosababishwa na jeraha, kidonda au lililowekwa kama pambo lenye rangi au sura tofauti na eneo linalolizunguka.
3. Athari iliyopo inayobainisha kitu au jambo lililokuwapo awali.
Mfano: Kovu ni alama ya kidonda.
4. Maksi anazopewa mwanafunzi kutokana na asilimia ya jumla ya maksi katika mtihani.
5. Kidokezo cha njia au kupita kwa kiumbe au chombo cha usafiri mahali.
Mfano: Tumekuta alama za nyayo za simba shambani.
6.Kiwakilishi cha maandishi kinachowekwa kwenye hati kuchukua nafasi ya saini ya mtu asiyeweza kuandika.
7. Kiashiria kinachodokeza kumbukumbu ya jambo au tukio lililopita.
Mfano: Mkuki wake umetiwa alama nyingi kuashiria idadi ya wanyama aliowaua.
8. Sifa ya ubora wa kitu au jambo lolote.
Mfano: Kutoga masikio ni alama ya utamaduni wa baadhi ya makabila ya Kiafrika.
9. Kiashiria kama vile kituo kikuu, mkato, mabano, parandesi, nukta pacha au nukta mkato, kinachotumika katika uakifishaji.
Katika lugha ya Kiarabu, neno alama limechukuliwa kutoka neno la Kiarabu alaamah( soma: alaamatun/alaamatan/alaamatin علامة), nomino ya Kiarabu yenye maana zifuatazo:
1. Dokezo, ishara, athari.
2. Mpaka unaogawa maeneo mawili ya ardhi.
3. Kitu kinachoweka njiani kwa ajili ya kuwaelekeza watu eneo au kitu fulani.
4. Asilimia ya maksi anazotoa mwalimu kwa mwanafunzi kuhusu kiwango cha maarifa au tabia za mwanafunzi husika.
Kinachodhihiri ni kuwa neno la Kiarabu alaamatun علامة lilipoingia katika Kiswahili na kutoholewa kuwa neno alama lilichukua baadhi ya maana katika lugha asili - Kiarabu na kuacha maana nyingine.
Neno *afueni* katika lugha ya Kiswahili ni *Nomino [Ngeli: i-/i-]* yenye maana zifuatazo:
1. Hali nzuri ya afya inayomrejea mtu baada ya kuugua au kuwa katika maumivu.
2. Unafuu aupatao mtu baada ya kuondokewa au kupungukiwa na ugumu au uzito wa jambo; nafuu.
3. Tendo la kupungua kwa maradhi, hali ya kupata hujambo.
*Nahau*: *pata afueni:* pata nafuu.
Kamusi Kuu ya Kiswahili imetoa fasili ya neno hili kwa kuandika: *tazama ahueni.*
Katika lugha ya Kiarabu, neno *afueni* limechukuliwa kutoka neno la Kiarabu *afwan*( *soma: afwun/afwan/afwin عفو)*, nomino ya Kiarabu yenye maana zifuatazo:
1. Wema, ubora.
2. Ziada ya mali isiyomsumbua mwenye mali kuitoa.
3. Msamaha kama ule anaoutoa raisi wa nchi kwa wafungwa.
4. Tamko la kuomba msamaha; *afwan! عفوا* samahani.
5. Kufanya jambo, kama vile kutoa hotuba, bila ya kujiandaa.
Kinachodhihiri ni kuwa neno la Kiarabu *afwan عفوا* lilipoingia katika Kiswahili na kutoholewa kuwa neno *afueni* limefanywa *kisawe* cha neno *ahueni* na kuacha maana zake katika lugha asili - Kiarabu.
HII NDIYO ETIMOLOJIA YA MANENO 'MAAFA' NA 'ALAKATI'
Neno maafa katika lugha ya Kiswahili ni Nomino [Ngeli: ya-/ya-] yenye maana zifuatazo:
1. Madhara makubwa mfano uharibifu wa mali na vifo, yanayosababishwa na majanga kama mafuriko, moto, ukame au magonjwa.
2. Tukio la kudhuru au kutia hasara.
Neno alakati katika lugha ya Kiswahili ni Nomino [Ngeli: i-/zi-] iliyo kisawe cha neno maafa.
Katika lugha ya Kiarabu, neno maafa limetoholewa kutoka neno la Kiarabu ' aafa' (soma: aafatun/aafatan/ aafatin آفة) lenye maana ya chenye kuharibu mfano shamba la mazao kama vile wadudu au magonjwa ya mimea na mengineyo.
Na neno alakati limetokana na neno la Kiarabu halakaat (soma: halakaatun/halalaatin هلكات) wingi wa neno la Kiarabu halaka (soma: halakatun/halakatan/halakatin هلكة ) lenye maana ya _kuangamia .
Kinachodhihiri ni kuwa neno la Kiarabu aafatun آفة lilipoingia katika Kiswahili na kutoholewa kuwa neno maafa maana yake katika lugha yake asili Kiarabu haikubadilika ingawa Waswahili walilifanye neno alakati lililotoholewa kutoka neno la Kiarabu halakaatun هلكة kuwa kisawe cha neno la Kiswahili maafa .
