SWALI: “Sauti ya kilio cha kichanga ni ishara hisia, siyo zake tu bali za mama, yaya na jamii nzima.” Je, dhana ya chanzo au isimu ya fasihi kutokana na kazi imekuja kujaje?
JIBU
Sauti ya kilio cha kichanga ni mfano halisi wasauti anayoitoa msanii na mtunzi wa kazi ya fasihi. Sauti hiyo ya msanii wa kazi ya fasihi huwa imebeba hisia zilizosheheni moyo wa mtunzi iwe zinamgusa yeye moja kwa moja au zinaigusa jamii yake. Kwa hiyo mtunzi yeyote wa fasihi huwa kama kipaza sauti cha jamii na kupitia yeye matatizo mbalimbali ya jamii yake huweza kusikika na kuvuma mbali na hatimaye kupatiwa ufumbuzi. Miongoni mwa masuala yanayopigiwa kelele na wasanii ni pamoja na:
Uzalendo, suala hili limekuwa likijadiliwa kwa muda mrefu na wasanii mbalimbali kwa lengo la kuhamasisha wanajamii kupenda nchi zao na hata kuwa tayari kutoa uhai mfano: Zawadi ya Ushindi, Kusadikika na Mtu ni Utu ni miongoni mwa kazi za fasihi ambazo watunzi wake wamekuwa wakipiga kelele kuhusu suala la uzalendo.
Maradhi, ujingana umaskini- haya nayo ni masuala yanayochochea watunzi wa kazi za fasihi kupaza sauti zenye hisia kali kama ishara ya mapambano dhidi ya maadui hao kwa mfano: Ngoswe – Penzi Kitovu cha Uzembe, Hawala ya Fedha na Kilio Chetu ni miongoni mwa fasihi zinazopaza sauti ili jamii isikie na kuchukua hatua stahiki katika mapambano hayo.
Dhuluma na uonevu, nayo ni masuala yanayopigiwa kelele kwa lengo la kuleta jamii yenye usawa katika Nyanja zote na isiyo na migogoro mfano: Vuta N’kuvute, Pesa zako Zinanuka, Tende Hogo na Kwenye Ukingo wa Thim pamoja na diwani ya Wasakatonge. Watunzi wa kazi hizo pamoja na mambo mengine wanakemea kwa nguvu zote dhuluma na uonevu unaofanywa kwa jamii hasa ya watu wanyonge kwa sababu matokeo yake mara nyingi huwa ni migogro ya kijamii na mivutano isiyokwisha.
Masuala ya mapenzi na athari zake katika jamii yameshughulikiwa na watunzi wa kazi za fasihi kwa kiasi kikubwa kwa sababu yanabeba hisia zisizojali umri wala uwezo wa mtu kielimu na kiuchumi. Kwa mfano; katika riwaya ya Mfadhili pamoja na riwaya ya Hiba ya Wivu tunaona nguvu ya mapenzi na matokeo yake katika jamii ili kuipa hadhari jamii kwenda kwa makini au kujiepusha kabisa na masuala ya mapenzi ili kukwepa madhara yake.
Kwa maelezo hayo ni dhahiri isiyopingika kuwa chanzo cha fasihi ni msukumo wa hisia alizonazo mtunzi wa kazi ya fasihi iwe ni hisia zake binafsi au hisia za jamii yake na wala sio kama wanavyodai baadhi ya watu.
SWALI: 3 Andika kumhusu mwalimu maarufu wa uhakiki wa kazi za fasihi nchini Tanzania.
JIBU
Uhakiki wa kazi za
fasihi ni taaluma ambayo nchini Tanzania muasisi wake ni mwalimu wa walimu,
gwiji wa uhakiki almaarufu T.S.Y Sengo. Umaarufu wa mwalimu huyu upo katika
kufundisha wahakiki wengi lakini pia katika kuweka misingi ya nadhariya za
kuhakikia kazi za fasihi.
Uhakiki uliofanywa
katika HISI ZETU unatoa mwanga katika kazi ya uhakiki licha ya baadhi ya
wanafunzi wake kutaka kuleta hadithi za sikio kupita kichwa kwa kumkosoa
mwalimu mkongwe kuwa amekosea kuzungumzia hisi badala ya hisiya ingawa
hawakufua dafu.
Umaarufu wa mwalimu wa
uhakiki unajidhihirisha pia katika kitabu chake cha SENGO NA FASIHI ZA KINCHI
ambamo anatoa nadhariya za kumuongoza mhakiki yeyote wa kazi ya fasihi ili
kuifanya kazi ya uhakiki kuwa taaluma yenye misingi thabiti halikadhalika
anaonesha maana halisi ya uhakiki kwa kuchambua diwani ya Wasakatonge
iliyoandikwa na M.S. Khatib kwa kukosoa pale alipokosea katika utunzi na
kukiuka nadharia za utunzi kama vile hadhira ya uhalisia pamoja na ile ya
Kiislamu.
Mwalimu Sengo pia ni
maarufu katika utunzi na umaarufu huo unajidhihirisha katika diwani yake ya
TUNGIZI ZA MNYAGATWA ambapo amesheheni mashairi yenye kufikirisha, lugha nzito
yenye kuthibitisha hasa uwezo mkubwa alionao katika kuimudu lugha.
Kwa ujumla mwalimu
Sengo ni mtaalamu mbobezi wa taaluma ya uhakiki wa kazi ya fasihi ambaye
mchango wake haupaswi kupuuzwa wala kuchukuliwa kirahisi na mtu yeyote.
SWALI: Jadili tofauti ya fasihi ya Kiswahili (ya Wapwani) na fasihi kwa lugha ya Kiswahili (ya jamii zote nje ya mwambao wa Afrika Mashariki)
JIBU
Fasihi ya Kiswahili ya
wapwanini ile iliyoandaliwa na mswahili kwa kutumia lugha ya Kiswahili kuwahusu
waswahili, na fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni ile iliyoandaliwa na mtu yeyote
asiye mswahili bali ametumia lugha ya Kiswahili au iliyoandaliwa kwa lugha
nyingine kasha ikatafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili.
Fasihi ya Kiswahili ya
waswahili inatofautiana sana na fasihi kwa lugha ya Kiswahili kwa kuzingatia
vipengele vifuatavyo:
Moja, maandalizi:
fasihi ya Kiswahili ya waswahili huandaliwa na mswahili kwa lugha ya Kiswahili.
Fasihi hii hujikita zaidi katika kuelezea mambo yanayowahusu waswahili lakini
fasihi kwa lugha ya Kiswahili huandaliwa na mtu asiye mswahili na aghalabu
huihusu jamii yake au jamii ingine tu kwa kutumia lugha ya Kiswahili.
Pili, matumizi ya
lugha: fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutumia lugha sanifu na fasaha yenye
kuficha mambo kwa sababu mtunzi huwa anakijua Kiswahili na jinsi ya kukitumia
lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huwa na lugha ya kawaida na mambo huelezwa
wazi hata yale yasiyopaswa kuanikwa hadharani kutokana na uwezo mdogo wa mtunzi
katika kuimudu lugha.
Tatu, mandhari: fasihi
ya Kiswahili hutumia mandhari ya pwani kwa kiasi kikubwa kwa sababu ndiko
anakotokea mtunzi lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili hutumia mandhari
mchanganyiko kulingana na upeo wa mtunzi kimazingira.
Nne, wahusika: wahusika
wa fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutambulika wazi kwa majina, mavazi na
matendo yao ambayo hufungamana na imani yao. Kwa mfano kanzu, baibui lakini
fasihi kwa lugha ya Kiswahili huweza kuchanganya majina ya wahusika na hasa
yasiyojipambanua wazi kiimani kwa mfano Dongo, Jalia, Mzee Toboa au Lomolomo.
Tano, shughuliza
kiuchumi: fasihi ya Kiswahili ya waswahili itazungumzia shughuli za kiuchumi za
pwani kama vile uvuvi wa baharini, kilimo cha mazao yanayostawi pwani kama
nazi, mwani, karafuu lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili ambayo mtunzi wake ni
mwenyeji wa maeneo ya bara atazungumzia shughuli za uzalishaji mali hasa kilimo
cha kahawa, ndizi, pamba au mahindi.
Pamoja na tofauti hizo
fasihi ya Kiswahili na fasihi kwa lugha ya Kiswahili zina mchango mkubwa kwa
jamii katika kukuza na kuendeleza mila na desturi za jamii kwa ujumla.
SWALI:1 Fasihi ya jamii yako ndogo ina nafasi gani katika kuimarisha na kuendeleza fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili?
JIBU
Fasihi ya
kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni
matokeo ya mchango wa fasihi za jamii ndogondogo zilizokusanywa pamoja kwa
kutumia lugha ya Kiswahili kama kielelezo cha utamaduni wa jamii ya watanzania
kwa ujumla.
Mchango wa fasihi ya
jamii ndogo unajidhihirisha katika fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili
kama ifuatavyo:
Ngoma, ngoma ni moja ya
vipengele vya fasihi kwa Kiswahili ambavyo hutoka katika fasihi ya jamii
ndogondogo kwa mfano ngoma ya jamii ya wamakonde (sindimba), ngoma ya Wazaramo
(mdundiko), zimechangia kuwepo kwa utanzu wa ngoma katika fasihi ya kitanzania
iliyoandaliwa kwa lugha ya Kiswahili.
Matambiko, ni fasihi ya
jamii ndogo ndogo na kila jamii huwa na kaida zake na mahali maalumu pa
kutendea. Kipengele hiki kinapochambuliwa na kujadiliwa katika fasihi kwa lugha
ya Kiswahili hakiondolewi asili yake wala hakifanywi kuwa kipengele cha jumla
kwa jamii zote.
Hadithi, masimulizi ya
kihadithi katika fasihi kwa Kiswahili hutoka kwenye masimulizi ya jamii ndogo
ndogo zilizopitia matukio mbalimbali yaliyoacha kumbukumbu zenye masimulizi
hayo kwa mfano jamii ya Wahehe inatoa masimulizi ya Mkwawa, jamii ya Wasukuma
inatupa masimulizi ya mtu ajulikanaye kama Ng’wanamalundi lakini pia jamii ya
Wangozi inatupa masimulizi ya Fumo Liyongo. Kwa hiyo masimulizi ya kihadithi katika
fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni mchango toka fasihi za jamii ndogo.
Elimu ya jadi,
itolewayo kwa vijana wa kike kama unyago na wa kiume kupitia jando ni mchango
wa fasihi za jamii zenye kutenda mambo hayo, hivyo fasihi ya kitanzania kwa
lugha ya Kiswahili inaposhughulikiwa katika kuchambua masuala ya jando na
unyago ni kwa sababu masuala hayo yapo ndani ya jamii zinazounganishwa kupitia
fasihi kwa lugha ya Kiswahili
Umoja na mshikamano,
katika jamii huimarika na matabaka huondoka pale jamii inaposhirikiana katika
matukio ya furaha au huzuni kwa mfano katika sherehe mbalimbali zenye kukusanya
watu wa jamii tofauti si ajabu kuchezwa ngoma yenye asili ya jamii mojawapo
kati ya jamii zilizokusanyika, mathalani ngoma ya jamii ya Kichaga huweza
kuchezwa hata na watu wasio Wachaga na kufanya ngoma hiyo kuwa ya wote.
Mwingiliano wa kijamii,
kwamba fasihi kwa lugha ya Kiswahili inasababisha mila na desturi za jamii
ndogondogo kuonekana kama kitu kimoja na kuchochea mwingiliano wa jamii hizo
hata kufikia hatua ya kuoana watu wa jamii tofauti kwa kuzingatia utaratibu wa
mila na desturi zilizorekebishwa hata kupunguza athari zilizokuwepo mwanzo.
Maendeleo na kuimarika
kwa fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni matokeo ya mchango mkubwa
toka fasihi za jamii ndogondogo zilizojitoa katika upekee na kuleta ujumla wa
kifasihi.
SWALI: 2 “Sauti ya
kilio cha kichanga ni ishara hisia, siyo zake tu bali za mama, yaya na jamii
nzima.” Je, dhana ya chanzo au isimu ya fasihi kutokana na kazi imekuja kujaje?
JIBU
Sauti ya kilio cha
kichanga ni mfano halisi wasauti anayoitoa msanii na mtunzi wa kazi ya fasihi.
Sauti hiyo ya msanii wa kazi ya fasihi huwa imebeba hisia zilizosheheni moyo wa
mtunzi iwe zinamgusa yeye moja kwa moja au zinaigusa jamii yake. Kwa hiyo
mtunzi yeyote wa fasihi huwa kama kipaza sauti cha jamii na kupitia yeye
matatizo mbalimbali ya jamii yake huweza kusikika na kuvuma mbali na hatimaye
kupatiwa ufumbuzi. Miongoni mwa masuala yanayopigiwa kelele na wasanii ni
pamoja na:
Uzalendo, suala hili
limekuwa likijadiliwa kwa muda mrefu na wasanii mbalimbali kwa lengo la
kuhamasisha wanajamii kupenda nchi zao na hata kuwa tayari kutoa uhai mfano:
Zawadi ya Ushindi, Kusadikika na Mtu ni Utu ni miongoni mwa kazi za fasihi
ambazo watunzi wake wamekuwa wakipiga kelele kuhusu suala la uzalendo.
Maradhi, ujingana
umaskini- haya nayo ni masuala yanayochochea watunzi wa kazi za fasihi kupaza
sauti zenye hisia kali kama ishara ya mapambano dhidi ya maadui hao kwa mfano:
Ngoswe – Penzi Kitovu cha Uzembe, Hawala ya Fedha na Kilio Chetu ni miongoni
mwa fasihi zinazopaza sauti ili jamii isikie na kuchukua hatua stahiki katika
mapambano hayo.
Dhuluma na uonevu, nayo
ni masuala yanayopigiwa kelele kwa lengo la kuleta jamii yenye usawa katika
Nyanja zote na isiyo na migogoro mfano: Vuta N’kuvute, Pesa zako Zinanuka,
Tende Hogo na Kwenye Ukingo wa Thim pamoja na diwani ya Wasakatonge. Watunzi wa
kazi hizo pamoja na mambo mengine wanakemea kwa nguvu zote dhuluma na uonevu
unaofanywa kwa jamii hasa ya watu wanyonge kwa sababu matokeo yake mara nyingi
huwa ni migogro ya kijamii na mivutano isiyokwisha.
Masuala ya mapenzi na
athari zake katika jamii yameshughulikiwa na watunzi wa kazi za fasihi kwa
kiasi kikubwa kwa sababu yanabeba hisia zisizojali umri wala uwezo wa mtu
kielimu na kiuchumi. Kwa mfano; katika riwaya ya Mfadhili pamoja na riwaya ya
Hiba ya Wivu tunaona nguvu ya mapenzi na matokeo yake katika jamii ili kuipa
hadhari jamii kwenda kwa makini au kujiepusha kabisa na masuala ya mapenzi ili
kukwepa madhara yake.
Kwa maelezo hayo ni
dhahiri isiyopingika kuwa chanzo cha fasihi ni msukumo wa hisia alizonazo
mtunzi wa kazi ya fasihi iwe ni hisia zake binafsi au hisia za jamii yake na
wala sio kama wanavyodai baadhi ya watu.
SWALI: 3 Andika kumhusu
mwalimu maarufu wa uhakiki wa kazi za fasihi nchini Tanzania.
JIBU
Uhakiki wa kazi za
fasihi ni taaluma ambayo nchini Tanzania muasisi wake ni mwalimu wa walimu,
gwiji wa uhakiki almaarufu T.S.Y Sengo. Umaarufu wa mwalimu huyu upo katika
kufundisha wahakiki wengi lakini pia katika kuweka misingi ya nadhariya za
kuhakikia kazi za fasihi.
Uhakiki uliofanywa
katika HISI ZETU unatoa mwanga katika kazi ya uhakiki licha ya baadhi ya
wanafunzi wake kutaka kuleta hadithi za sikio kupita kichwa kwa kumkosoa
mwalimu mkongwe kuwa amekosea kuzungumzia hisi badala ya hisiya ingawa
hawakufua dafu.
Umaarufu wa mwalimu wa
uhakiki unajidhihirisha pia katika kitabu chake cha SENGO NA FASIHI ZA KINCHI
ambamo anatoa nadhariya za kumuongoza mhakiki yeyote wa kazi ya fasihi ili
kuifanya kazi ya uhakiki kuwa taaluma yenye misingi thabiti halikadhalika
anaonesha maana halisi ya uhakiki kwa kuchambua diwani ya Wasakatonge
iliyoandikwa na M.S. Khatib kwa kukosoa pale alipokosea katika utunzi na
kukiuka nadharia za utunzi kama vile hadhira ya uhalisia pamoja na ile ya
Kiislamu.
Mwalimu Sengo pia ni
maarufu katika utunzi na umaarufu huo unajidhihirisha katika diwani yake ya
TUNGIZI ZA MNYAGATWA ambapo amesheheni mashairi yenye kufikirisha, lugha nzito
yenye kuthibitisha hasa uwezo mkubwa alionao katika kuimudu lugha.
Kwa ujumla mwalimu
Sengo ni mtaalamu mbobezi wa taaluma ya uhakiki wa kazi ya fasihi ambaye
mchango wake haupaswi kupuuzwa wala kuchukuliwa kirahisi na mtu yeyote.
SWALI: 4 Jadili tofauti
ya fasihi ya Kiswahili (ya Wapwani) na fasihi kwa lugha ya Kiswahili (ya jamii
zote nje ya mwambao wa Afrika Mashariki)
JIBU
Fasihi ya Kiswahili ya
wapwanini ile iliyoandaliwa na mswahili kwa kutumia lugha ya Kiswahili kuwahusu
waswahili, na fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni ile iliyoandaliwa na mtu yeyote
asiye mswahili bali ametumia lugha ya Kiswahili au iliyoandaliwa kwa lugha
nyingine kasha ikatafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili.
Fasihi ya Kiswahili ya
waswahili inatofautiana sana na fasihi kwa lugha ya Kiswahili kwa kuzingatia
vipengele vifuatavyo:
Moja, maandalizi:
fasihi ya Kiswahili ya waswahili huandaliwa na mswahili kwa lugha ya Kiswahili.
Fasihi hii hujikita zaidi katika kuelezea mambo yanayowahusu waswahili lakini
fasihi kwa lugha ya Kiswahili huandaliwa na mtu asiye mswahili na aghalabu
huihusu jamii yake au jamii ingine tu kwa kutumia lugha ya Kiswahili.
Pili, matumizi ya
lugha: fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutumia lugha sanifu na fasaha yenye
kuficha mambo kwa sababu mtunzi huwa anakijua Kiswahili na jinsi ya kukitumia
lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huwa na lugha ya kawaida na mambo huelezwa
wazi hata yale yasiyopaswa kuanikwa hadharani kutokana na uwezo mdogo wa mtunzi
katika kuimudu lugha.
Tatu, mandhari: fasihi
ya Kiswahili hutumia mandhari ya pwani kwa kiasi kikubwa kwa sababu ndiko
anakotokea mtunzi lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili hutumia mandhari
mchanganyiko kulingana na upeo wa mtunzi kimazingira.
Nne, wahusika: wahusika
wa fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutambulika wazi kwa majina, mavazi na
matendo yao ambayo hufungamana na imani yao. Kwa mfano kanzu, baibui lakini
fasihi kwa lugha ya Kiswahili huweza kuchanganya majina ya wahusika na hasa
yasiyojipambanua wazi kiimani kwa mfano Dongo, Jalia, Mzee Toboa au Lomolomo.
Tano, shughuliza
kiuchumi: fasihi ya Kiswahili ya waswahili itazungumzia shughuli za kiuchumi za
pwani kama vile uvuvi wa baharini, kilimo cha mazao yanayostawi pwani kama
nazi, mwani, karafuu lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili ambayo mtunzi wake ni
mwenyeji wa maeneo ya bara atazungumzia shughuli za uzalishaji mali hasa kilimo
cha kahawa, ndizi, pamba au mahindi.
Pamoja na tofauti hizo
fasihi ya Kiswahili na fasihi kwa lugha ya Kiswahili zina mchango mkubwa kwa
jamii katika kukuza na kuendeleza mila na desturi za jamii kwa ujumla.
OSW 123: FASIHI YA KISWAHILI NADHARIA NA UHAKIKI (JAN, 2017) MAJIBU
1. Sengo anasema kuwa fasihi andishi isiposimuliwa kwa majadiliano mazito ya kiuhakiki huwa kama haipo. Wewe unasemaje? Toa mifano hai ya kazi za fasihi.
MAJIBU
Naungana
na kauli ya Profesa Sengo isemayo kuwa fasihi andishi isiposimuliwa kwa
majadiliano mazito ya kiuhakiki huwa kama haipo. Hii ni kwa sababu uhakiki una
nafasi kubwa katika kuzibaini, kuzichambua na kuzifafanua kazi za fasihi
andishi.
Tukiangazia
uhakiki wa HISI ZETU (1973) Sengo na Kiango waliweza kuzisimulia kwa mapana
kazi za fasihi andishi kwa namna ambayo watu wanaweza hata sasa kuzielewa kazi
hizo kwa hali ya juu zaidi. Mifano ya kazi za fasihi zilizojadiliwa katika
kitabu cha HISI ZETU ni kama vile Nataka
Iwe Siri, Siku ya Watenzi Wote,
Mapenzi Bora, Wakati Ukuta, Mashetani, Kinjeketile, n.k.
Kimsingi
uhakiki hukusudia kuchambua nadharia na matapo mbalimbali yaliyotumika katika
kuandika kazi fulani ya fasihi. Kwa mfano Tamthiliya ya Amezidi iliyoandikwa na Mohamed Said Mohamed inaweza kuhakikiwa kwa
kutumia nadharia ya Ubwege. Ubwege ni nadharia ambayo ni sehemu ya udhanaishi
iliyoasisiwa mwanzoni mwa karne ya ishirini. Ubwege husisitiza kuwa maisha
hayana maana hasa kwa sababu vyombo kama vile dini, sayansi na serikali vimeshindwa
kutatua matatizo ya jamii. Katika kazi za kibwege kama vile Amezidi mara nyingi wahusika wake
huonekana kama vile hawajitambui, hawajui waliko wala wanakoenda huwa wapo wapo
tu, kwa mfano katika Amezidi wahusika
Ame na Zidi wanaonekana wakitenda mambo ambayo hawayaelewi na hawajielewi wao
wenyewe.
Licha
ya hayo, dhamira kuu ya mwandishi aliyoikusudia ni kutaka nchi za kiafrika
zijikomboe kiuchumi na kisiasa na ziweze kujitegemea.
2. Watu wengi huchelewa kujiendeleza kwa kuogopa “kuthubutu” Shaaban Robert alikusudia nini katika shairi lake hilo dogo?
MAJIBU
Shaaban
Robert ni mmoja wa nguli wa fasihi ya Kiswahili hasa ushairi na riwaya. Shaaban
Robert ameandika mashairi mengi, tenzi na riwaya nyingi ambazo ni tunu sit u
kwa jamii ya Afrika Mashariki bali kwa dunia nzima.
Shaaban
Robert ambaye alikuwa mwandishi nguli wakati wa ukoloni alitumia fasihi katika
mapambano ya kupigania uhuru.
Katika
moja ya mashairi aliyoyatumia kupambana na ukoloni ni shairi la “Thubutu”
akiungana mkono na Saadan Kandoro aliyetunga shairi la “Siafu” akiwa
anahamasisha umma kupambana na ukoloni.
Lengo
kuu la shairi la “Thubutu” lilikuwa kuwatia hamasa wananchi katika kupigania
uhuru bila kuogopa wakoloni.
Shaaban
Robert aliamini kuwa woga na hofu ni sumu ya maendeleo na ukombozi wa kweli
hivyo ili jamii ijikomboe kweli haina budi kuwa na uthubutu.
3. Fasihi ya Kiswahili ni sawa na
“Fasihi ya Kigogo” Lakini Fasihi kwa Kiswahili ni Literature in English ya akina Soyinka. Jadili.
MAJIBU
Ni
kweli fasihi kwa Kiswahili ni sawa na Literature in English ya akina Soyinka na
wengineo. Dhana ya Literature in English hasa kwa Afrika inarejelea kazi za
fasihi zilizotumia lugha ya Kiingereza katika kuandaliwa ingawa yanayozungumzwa
yanazihusu jamii za kiafrika. Mfano wa fasihi kwa Kiingereza “Literature in
English” ni kama vile Mine Boy, An Arrow
of God, The River Between, Things Fall Apart, Song of Lawino,kutaja kwa
uchache.
Kwa
kutumia dhana ya Literature in English tunaweza kujadili kwa kina dhana ya
Fasihi kwa Kiswahili kama ifuatavyo:
Fasihi
kwa Kiswahili ni dhana inayorejelea kazi yoyote ya fasihi iliyobuniwa na
kutungwa na mtu asiye mswahili ila tu ametumia lugha ya Kiswahili au fasihi
iliyotungwa na kuandikwa kwa lugha nyingine kasha ikafasiriwa kwa lugha ya
Kiswahili.
Fasihi
kwa Kiswahili yaweza kuzungumzia utamaduni na mila za watu wa jamii mbalimbali
kama wafaransa, wachina au wajerumani kwa kutumia lugha ya Kiswahili. Mifano ya
Fasihi kwa Kiswahili ni kama vile: Rosa
Mistika, Kichwa Maji, Gamba la Nyoka, Takadini, Barua Ndefu kama Hii, Orodha,
Janga Sugu la Wazawa, Mfalme Edipode, n.k
Kwa
upande wa Fasihi ya Kiswahili, hii ni ile iliyobuniwa na kuandikwa na Mswahili
aghalabu kuwahusu Waswahili kwa kutumia lugha ya Kiswahili. Mifano ya Fasihi ya
Kiswahili ni: Vuta N’kuvute, Joka la Mdimu, Sadiki Ukipenda, Wasifu wa Siti
binti Saad, Siku ya Watenzi Wote, Kusadikika, Kufikirika, n.k.
Fasihi
ya Kiswahili yaweza kuwazungumzia Waswahili au jamii nyingine ambazo mtunzi
anazifahamu mila na desturi za jamii hizo.
Fasihi
ya Kiswahili hujipambanua wazi dhidi ya Fasihi nyingine katika lugha, mandhari,
wahusika, shughuli za kijamii za Waswahili kama vile uvuvi, mahusiano ya
kijamii kama ngoma.
Kiujumla
Fasihi ya jamii yoyote hutambulishwa kwa yale yaelezwayo na mtunzi wa kazi
husika ndani ya kazi ya Fasihi. Lugha aitumiayo mtunzi ni nyenzo tu ya
uwasilishaji wa kazi yenyewe.
4. Fasihi ni somo la kipuuzi. Jadili
ukitoa mifano ya kazi hai za Fasihi.
MAJIBU
Napinga
kauli hii kuwa Fasihi ni somo la kipuuzi kwa sababu Fasihi ina nafasi kubwa
katika Nyanja zote za maisha ya mwanadamu. Faida za Fasihi kwa jamii ni kama
ifuatavyo:
Fasihi
humfafanua binadamu jinsi anavyohusiana na mazingira yake. Fasihi haina maana
moja bali huundwa na vipengele kama sanaa ya lugha, jamii, mazingira, ujumi,
jadi na utamaduni.
Kiujumla
Fasihi (andishi au simulizi) huwa na dhima mbalimbali kwa jamii husika. Dhima
hizo huweza kugawanywa katika Nyanja kadhaa kama vile kiuchumi, kijamii na
kiutamaduni au kiamali.
Kisiasa,
historia ya bara la Afrika inaonesha mchango mkubwa wa Fasihi katika kupigania
ukombozi wa kisiasa katika bara zima. Fasihi ilionesha wazi athari za ukoloni
kisiasa katika bara zima na nafasi ya siasa katika kuleta maendeleo ya bara
zima. Mfano shairi la “Siafu” la Saadan Kandoro lilihamasisha wananchi kuungana
na kupigania uhuru. Aidha baada ya uhuru Fasihi iliendelea kuhamasisha wananchi
kuwa wamoja hasa katika kuunga mkono sera ya Ujamaa ili kuleta maendeleo ya
pamoja. Mfano tamthiliya ya Bwana Mkubwa
Kiuchumi,
Fasihi huchapuza kazi na kutia ari watu kujihusisha na masuala ya kiuchumi. Kwa
mfano methali kama vile “Mchagua jembe si mkulima” inakusudia kuwatia watu ari
katika kufanya kazi za kiuchumi.
Pamoja
na hayo Fasihi huwa na jukumu la kuwakemea wahujumu uchumi, wavivu na wale wote
wenye nia ovu ya kuharibu uchumi wa jamii kwa mfano riwaya ya Makuwadi wa Soko Huria inasimulia
harakati za wanahabari wakiongozwa na Janga Mjuba na Sifuni kuwaonesha vitimbakwiri au watu waliopewa dhamana
ya uongozi wakishirikiana na wageni vibwanyenye kuiba rasilimali za nchi na
kuwanyima wenyeji fursa za kiuchumi kama ilivyotokea kwenye mradi wa dagaa
kamba huko Rufiji.
Kijamii,
Fasihi hukuchochea mshikamano wa kijamii na kuelezea athari za utabaka katika
jamii. Ni wazi kuwa waandishi wa kazi za Fasihi hutokea katika matabaka
mbalimbali ya kijamii iwe ni tabaka la juu, la chini au wenye navyo na
wasiokuwa navyo. Hivyo, mwandishi hutunga kazi ya Fasihi ambayo hubainisha wazi
ukinzani wa kitabaka katika jamii. Kwa mfano tamthiliya ya Kilio Cha Haki ya Mazrui
(1981) inaelezea harakati za wafanyakazi katika kupigania stahiki zao. Hali kadhalika
tamthiliya ya Kinjeketile inaelezea
harakati zilizoongozwa na Kinjeketile kupigania uhuru dhidi ya Wadachi.
Kiutamaduni,
Fasihi imekuwa mhimili mkubwa katika kurithisha amali za jamii kutoka kizazi
hata kizazi. Pia Fasihi hupinga mila na desturi ambazo huwanyima haki baadhi ya
makundi katika jamii. Kwa mfano riwaya ya Barua
Ndefu kama Hii mwandishi Mariam Ba, anaonesha jinsi mila zinavyokataza
masuala ya mirathi kwa wanawake au wajane na kuwanyima haki zao.
Mbali
na hayo, Fasihi huwasihi vijana kwenda katika mkondo mwema wa maisha ama
kuelekeza malezi bora kwa vijana, kwa mfano methali kama “Samaki mkunje angali
mbichi”, “Asiyesikia la mkuu huvunjika guu” huonya vijana juu ya madhara ya
kwenda kinyume na maadili hasa kuwa na nidhamu au adabu.
Kwa
ujumla Fasihi ingali na umuhimu mkubwa sana kwa jamii katika kuipa jamii
muelekeo na misingi ya kimaendeleo katika Nyanja zote. Kudharau kazi ya Fasihi ni
sawa kujidharau wenyewe kama jamii.
5. Sanaa tendezi au sanaa shirikishi ni dhana ngeni kwa wanafunzi wengi wa Fasihi. Zifafanue kwa kuzitolea sifa zake.
MAJIBU
Kimsingi dhana hii ya sanaa tendezi au sanaa shirikishi ni ngeni kwa wanafunzi wa sekondari au hata wa elimu ya juu. Sanaa tendezi ni Fasihi simulizi iliyoegemea katika utendaji. Kulingana na utamaduni wa muafrika huwa hakuna sanaa za maonesho bali kuna sanaa tendezi. Sanaa tendezi hujumuisha michezo ya watoto, ngoma, tambo za waganga, matambiko, utani, majigambo na miviga. Sifa kuu ya sanaa tendezi ni ushiriki wa wahusika. Katika sanaa tendezi hadhira huwa haitaki kutazama tu bali kushirikiana na fanani kwa namna mbalimbali kwa mfano, katika ngoma hadhira hujumuika katika kucheza au kuimba na si kutazama tu.
Vionjo vingi katika utani huendeleza utani wao mahali maalumu kama vile msibani, kwenye harusi au kwenye sherehe mbalimbali kama vile jando na unyago.
Aidha sifa nyingine ya sanaa tendezi ni mahali au mandhari maalumu pa utendaji. Sanaa tendezi haifanyiki mahali popote bali huwa na sehemu maalumu. Kwa mfano kulingana na mila za kiafrika matambiko hufanyikia kwenye mapango, miti mikubwa, kwenye makaburi ya mababu, milimani na misituni.Kwa mfano kwa Wakwere hufanyia chini ya mti maalumu uitwao mtalawanda.
Sanaa tendezi huwa na sifa ya uhalisia zaidi kwa sababu kinachotendwa huwa ni halisi na sio kuigiza uhalisia, uigaji hutumiwa zaidi pale jamii inapoogopa kuona matendo katika uhalisia wake.
Kwa maelezo hayo ni wazi kuwa sanaa tendezi ndiyo sanaa asilia kwa jamii za kiafrika ingawa wanafunzi wengi hawaijui ipasavyo aina hii ya sanaa.
JINSI YA KUJIBU MASWALI YA SEHEMU A : UFAHAMU NA UFUPISHO
SWALI LA 1
Soma kwa makini shairi lifuatalo kisha jibu maswali yanayofuata.
Tendawili: Tega: Mtalitegua leo?
Oneni mazinge ya njia, enyi mbele mwendao,
Msizimwe macho na vumbi la pofuo,
Msizibwe masikio na upepo uvumao,
Msizibwe pua na mnuko unukao,
Oneni majani ya upepo huu uvumao.
Tafiti chanzo na midundo ya yote yapitayo:
Anzia kijijini huko kwa mtu – kwao,
Watu huko watakwambia hali yao,
Huko, utenzi wa dhiki ndio uimbwao,
Utawaona wamekabwa koo zao,
Ngoma si ya furaha ichezwayo leo,
Bei ya vitu hupanda, sio bei ya mazao,
Na maisha yamepanda, sio maisha yao.
Njoo kwa wafanyakazi – mali wazalishao,
Watakweleza haki ikabwavyo koo,
Ukemi umezidi – ahaa! Siyo vilio,
Bei ya vitu hupanda, siyo mshahara wao,
Wafaidio ni wale wenye vyeo,
Yasikilize kidogo mazungumzo yao:
“Tutakutana wapi – New Afrika – leo?
“Palm Beach. New Afrika pamechosha, siyo?
Hizi ni enzi za wenye nafasi zao,
Asiye na fedha katu hana bao,
Na wasio na bao hulia kikwao.
Au tuyamulike mashule tuliyo nayo,
Wanafunzi – habari zafika kila leo,
Kiboko cha nidhamu ni halali yao,
Kila wapazapo sauti zao,
Hupigwa konzi na walimu wao,
Na wengine hurudishwa kwao.
Enyi wenye kuona, yapi yale muonayo,
Kulikucha, kulikucha au uongo huo?
Walenge, walengao, wafume wafumao,
Lugha ya mata itasemwa, siyo?
Oneni mazinge ya njia, enyi mbele mwendao,
Uko wapi mwanga wa mwenge umulikao,
Tariki ya ndoto yetu tuiotayo?
Hata hivyo, washairi tunao,
Na kila siku hupaza sauti zao,
Tendawili hili litateguliwa leo?
MASWALI
(a) Andika kichwa kifaacho kwa shairi ulilosoma
(b) Toa maana ya maneno yafuatayo kama yalivyotumiwa katika shairi.
(i) Tariki
(ii) Ukemi
(iii) Vumbi la pofuo
(iv) Konzi
(v) Katu
(d) Mwandishi ana maana gani anaposema “utenzi wa dhiki ndio uimbwao” katika ubeti wa pili?
SWALI 2
Fupisha shairi ulilosoma kwa maneno yasiyozidi mia na hamsini (150) na yasiyopungua mia moja (100).
MAJIBU YA SWALI LA 1
(a) Kichwa cha shairi kiandikwe kwa herufi kubwa na kisizidi maneno matano (5)
Mf: – KITENDAWILI
(b) Maana ya maneno
(i) Tariki – njia
(ii) Ukemi – ukulele, sauti ya juu sana ya mtu au kitu, yowe, maneno makali ya kukaripia anayosema mtu
(iii) Vumbi la pofuo – vumbi linalomfanya mtu kupoteza uwezo wa macho yake kuona.
(iv) Konzi – vidole vya mkono uliokunjwa pamoja kwa lengo la kumpiga mtu kichwani
Kitenzo cha kupigwa
(v) Katu – neno linalotumika kuelezea ukanushi wa kitu au jambo fulani.
wafanyakazi kukosa haki yao wakati wao ndio wazalishaji.
hakuna uwiano kati ya bei ya vitu inavyopanda na mishahara ambayo haijapandishwa.
Wenye vyeo ndio wenye pesa na wanaofaidi maisha kwani hata wanabadilisha sehemu za kustarehe.
Wasio na nafasi hata kukosa fedha hawana la kufanya
Ubeti wa tano
Mwandishi anazungumzia yafuatayo:
Anawasemea wananchi wanaoona uozo unaoendelea katika jamii na hawawezi kusema
Anajua mwenge wa uhuru uliwekwa ili kumulika waovu sasa maovu yapo ndani ya jamii. Mwenge ufanye kazi yake, yaani viongozi wenye dhamana wasimame kwenye nafasi zao kuondoa maovu hayo
Anawaasa washairi wawe wazi kusema kweli ili jamii iwe huru
(d) Mwandishi anamaanisha yafuatayo:
– Kutokana na hali ya maisha basi kila lisemwalo na jamii huwa limebeba hali halisi ya maisha ya shida yanayoikabili jamii husika.
SWALI LA 2
Hapa unapaswa kufupisha shairi hilo kinathari kwa kuzingatia yafuatayo:
Mawazo makuu
Kutegua kitendawili kuhusu maisha
Watu/wananchi wawe macho kulingana na maisha ambayo si mazuri
Chanzo cha maisha magumu – ni bora kuangalia/kufanya utafiti kuanzia vijijini. Watu wanaishi maisha ya dhiki
Mijini wafanyakazi ndio wanaozalisha lakini hawana haki
Kupanda kwa bidhaa na huku mishahara ikidumaa huongeza adha ya maisha
Wenye navyo wanafaidi maisha kuliko wasio navyo
Maisha ya shuleni – wanafunzi hawana nafasi ya kutoa mawazo yao
Mwenge wa uhuru umulikao ufanye kumulika na kuondoa uozo wote.
ZINGATIA PIA
Mpangilio mzuri wa hoja wenye ufasaha wa lugha
Tumia maneno yako mwenyewe bila kupotosha maana ya msingi
Zingatia taratibu za uandishi na mpangilio wa aya
Zingatia idadi ya maneno uliyopewa
NB: Ufupisho huwa theluthi moja (1/3) ya habari ya awali.
JINSI YA KUJIBU MASWALI YA SEHEMU B : MATUMIZI YA SARUFI NA UTUMIZI WA LUGHA
Kwa kutoa mifano, onesha maumbo mbalimbali ya kitenzi kishirikishi. (onesha
maumbo matano).
MAJIBU
(i) Kishirikishi –li-
Mfano:
Embe li bicho
Gari li bovu
(ii) Kishirikishi –u-
Wewe u mdogo
Baba u mkubwa
(iii) Umbo –i-
Mikono i mirefu
Shule i porini
(iv) Umbo –ki-
– Kisu ki kikali
– Kisahani ki kidogo
(v) Umbo –ndi- ambalo haliwezikusimama peke yake bali huambishwa kirejeshi kulingana na nomino husika.
– Tumaini ndiye mkubwa
– Watoto ndio wakorofi
– Ndizi ndizo mbivu
(vi) Umbo –ngali-
– Amani angali mtoto
– chakula kingali kibichi
(vii) Umbo -wa-
– Wazee wa wakali
– vijana wa wakorofi
(vii) Umbo –si- (huongezwa kiambishi rejeshi kulingana na nomino husika.
Yeye si mwanangu
Yeye ndiye mwanangu
(viii) Umbo –kuna-/ – hakuna-
Mbagala kuna mvua
Mbagala hakuna mvua
(viii) Umbo –yu-
Huyu yu mgonjwa
-Mzee yu hospitali
(ix) Umbo –ya-
– Maembe ya mabichi
– Mashati ya machafu
2. (a) Eleza maana ya kishazi na utoe mifano.
MAJIBU
Kishazi ni tungo inayotawaliwa na kitenzi na yenye kutoa taarifa kamili au isiyo kamili. Kitenzi chenye kutoa taarifa kamili huzalisha kishazi huru na kile chenye taarifa isiyo kamili huzaaa kishazi tegemezi (K/Tg).
Mfano:
Baba analima (K/Hr)
Mtoto anayelia (K/Tg)
Fafanua sifa nne za kishazi tegemezi na utoe mifano kwa kila sifa.
Sifa za kishazi tegemezi
– Hakitoi taarifa kamili bila kuambatana na kishazi huru
Mfano:
Mtoto aliyeiba jana
Chumba kilichovunjwa
– Hutambulika kwa kuwa na viambishi rejeshi
Mfano:
Shule inayouzwa
Nyumbu aliyepigwa risasi
– Huweza kufutwa katika sentensi bila kuathiri maana
Mfano:
Mtoto anayelia amenyamaza
Mtoto amenyamaza
– Huweza kutokea kabla au baada ya kishazi huru
Mama aliondoka aliponiona
Mama aliponiona aliondoka
3. Kwa kutoa mifano miwili kwa kila kazi bainisha kazi tano za “kwa” katika tungo za Kiswahili.
MAJIBU
Kuonesha mahali
Juma alienda kwa mwalimu
Sisi tutaenda kwa dada
Kuonesha namna au jinsi
Mgonjwa alikula kwa tabu
Vijana waliimba kwa madaha
Kuonesha uwiano
Walifunga magoli matatu kwa mawili
Watashindana wazee kwa vijana
Kuonesha sababu
Alifeli mtihani kwa uzembe
Utachelewa kwa uvivu
Kuonesha matumizi ya kitu
Tutaenda kwa basi
Utakula kwa kijiko
Kuonesha thamani
Alinunua kwa bei ghali
Atauza kwa gharama kubwa
4. Nini maana ya mtindo wa lugha ya kiofisi/kikazi? Fafanua kwa mifano sifa nne (4) za mtindo wa lugha ya kiofisi/kikazi.
MAJIBU
Mtindo wa lugha ya kiofisi/kikazi ni mtindo unaotumika katika mawasiliano rasmi ambayo hupatikana katika ofisi au mahali popote pa kazi, mikataba, matini za kisheria, matangazo ya vikao, ripoti za mikutano, mahakamani, n.k.
Sifa za mtindo wa lugha ya kiofisi/kikazi ni kama vile:
Usahihi wa mambo yanayojadiliwa (ushahidi)
Matumizi ya istilahi maalumu zinazohusu mambo ya kiofisi
Hakuna matumizi ya misimu, mafumbo, tafsida (hutumia lugha sanifu)
Matumizi ya vifupisho hasa majina ya mashirika ya kimataifa kama vile UNO, ILO, UNICEF, IMF, UNESCO, n.k (Majina ya watu hayaruhusiwi kufupishwa)
KISWAHILI 1 : JINSI YA KUJIBU MASWALI YA SEHEMU C : UTUNGAJI
SWALI:
Wewe ni mhitimu wa fani ya elimu na umekusudia kuomba kazi Taasisi ya Taaluma za Kiswahili (TATAKI). Andika wasifu kazi utakaouambatanisha kwenye barua yako ya kuombea kazi.
2006-2009: Shahada ya Sanaa katika Elimu. Chuo Kikuu cha Dar es Salaam
2004-2006: Cheti cha Elimu ya sekondari ya juu. NECTA
2000-2003: Cheti cha Elimu ya sekondari ya kawaida. NECTA
1993-1999: Elimu ya Msingi. Shule ya Msingi Mto wa Mbu
Uzoefu na historia ya kuajiriwa
2013-2015: Mwandishi wa Habari za Mazingira, Mwananchi Communications
Ltd
Ujuzi na weledi
Katika sehemu hii onesha aina ya ujuzi na weledi uliowahi kuupata kupitia warsha, semina na makongamano yalivyokusaidia kuongeza ujuzi mwepesi unaoweza kukusaidia kuzalisha, kukuza, kubuni, kuanzisha, kusababisha, kubadili, kuchangia mabadiliko na kuwezesha.
Onesha mahali, mwaka, shughuli husika na malengo yake kwa mtiririko wa kuanzia hivi karibuni mpaka yale ya zamani.
Mapendeleo
Ninapendelea kuogelea, kusoma magazeti na habari habari mbalimbali za kijamii, kusogoa kwenye mitandao ya kijamii.
Tuzo au heshima
Mwajiri huvutiwa na mtu anayeweza kuonyesha namna jitihada zake zilivyotambuliwa na wengine. Onesha namna bidii, na ari yako ya kazi ilivyowahi kutambuliwa katika ajira zilizopita.
Siyo lazima iwe kazini tu, inawezekana kuwa katika masomo, lakini ziwe tofauti na zile tuzo za kitaaluma moja kwa moja.
Maneno kama, nilishinda, nilituzwa na nilitambuliwa, kwa sababu ya shughuli, majukumu, jitihada zilizowahi kufanywa, yanakuongezea nafasi ya kukubalika.
Orodha ya wadhamini
MAJURA KAMAZI
S.L.P 1020
TANGA
SIMU: 0717104507
CHARLES MAZIKU
S.L.P 1045
DAR ES SALAAM
0684104507
TAMKO
Mimi…………………ninatamka kuwa taarifa zilizotolewa kwenye wasifu kazi huu ni zangu na sahihi kwa mujibu wa uelewa wangu.
JINSI YA KUJIBU MASWALI YA SEHEMU D : MAENDELEO YA KISWAHILI
1. Lugha ya Kiswahili ni lulu ya Taifa la Tanzania, barani Afrika na duniani kote. Toa sababu tano zenye mifano kuthibitisha dai hilo.
MAJIBU
UTANGULIZI
Lulu ni kitu cha thamani, Kiswahili kinafananishwa na kito cha thamani kutokana na umuhimu wa lugha yenyewe na historia yake kwa jamii.
KIINI (Sababu tano)
Kiswahili hutumika kama lugha rasmi bungeni, mahakamani, serikalini
Kiswahili hutumika kufundishia shule za msingi na kama somo kwa shule za sekondari na elimu ya juu (Tanzania)
Nchi za nje nyingi zimeanzisha mifumo ya elimu inayohusisha somo la Kiswahili. Baadhi ya nchi hizo ni Marekani, Canada, China, Sudani na Botswana
Matumizi ya Kiswahili katika vyombo vya habari vya ndani na nje ya Tanzania mfano: Televisheni (Channel Ten,TBC, ITV, Clouds)
Redio (TBC, Radio One, Efm, Magic Fm)
Magazeti (Mwananchi, TanzaniaDaima, Uhuru)
Nchi za nje – mfano BBC, Sauti ya Amerika, Redio Vatican, Redio France International, Deutsche Welle
Kiswahili hutumika kwenye mitandao ya kijamii kama ‘Facebook, Twitter, WhatsApp, n.k
Matumizi ya Kiswahili katika mfumo wa kibiashara kimataifa na kitaifa mfano mikataba ya kibiashara, vituo vya kibiashara kama Beijing China, New York Marekani, Moscow Urusi, Dubai Uarabuni, London Uingereza. Hutumia lugha ya Kiswahili kuwasiliana.
Kiswahili kimepewa hadhi ya kimataifa kufikia kuwa lugha ya tano katika umoja wan chi huru za Afrika. Kiliteuliwa kuwa moja ya lugha za kiafrika itakayotumika pamoja na lugha za kigeni kama Kiingereza, Kireno, Kifaransa na Kiarabu.
Kiswahili hutumika kama lugha ya Taifa nchini Tanzania, vilevile nchi za Kenya, Uganda na Rwanda.
Kiswahili hutumika katika shughuli za maisha ya kawaida ya kila siku kama vile majumbani, sehemu zenye mikusanyiko kama kanisani, misikitini, n.k
HITIMISHO
Toa hitimisho zuri linaloendana na swali.
2. Dini inasaidiaje katika kukuza na kueneza lugha ya Kiswahili nchini Tanzania? Toa hoja tano (5)
MAJIBU
UTANGULIZI
Dini ni miongoni mwa taasisi za kijamii zenye mchango mkubwa sana katika kukuza na kueneza lugha ya Kiswahili hapa nchini Tanzania. Mchango wa dini katika kukuza na kueneza Kiswahili unajipambanua kama ifuatavyo:
KIINI
Mahubiri na mawaidha ya kidini hutolewa kwa lugha ya Kiswahili
Madrasa na shule za dini za watoto (Sunday schools) hufundisha kwa kutumia lugha ya Kiswahili
Uanzishwaji wa vyombo vya habari vya kidini kama redio, magazeti na televisheni ambavyo hurusha na kutoa habari kwa lugha ya Kiswahili mfano: Redio Maria, Redio Imaan, Agape Televisheni, Magazeti kama Al-Noor, Mwangaza, n.k
Uanzishwaji wa shule pamoja na vyuo vya taasisi za kidini ambavyo hufundisha kwa lugha ya Kiswahili. Vilevile hufundisha walimu wa somo la Kiswahili mfano wa vyuo ni kama St. Augustine, Tumaini, TEKU, Mum, n.k
Pia taasisi za kidini zinamiliki shule nyingi za msingi, sekondari na vyuo vya ualimu
Nyimbo za kidini kama kwaya na hata tenzi za rohoni, huimbwa kwa lugha ya Kiswahili mfano wasanii wa injili kama Rose Muhando, Christina Shusho, n.k huimba nyimbo zao kwa lugha ya Kiswahili na husikilizwa na watu wengi
Vilevile kanda na santuri za Kaswida nazo huuzwa na kusikilizwa na watu wengi ndani na nje ya nchi.
HITIMISHO
Toa hitimisho zuri lenye kuafiki mchango chanya wa dini katika kukuza na kueneza lugha ya Kiswahili.
