OSW 123: FASIHI YA KISWAHILI NADHARIA NA UHAKIKI (JAN, 2017) MAJIBU
Sengo anasema kuwa fasihi andishi isiposimuliwa kwa majadiliano mazito ya kiuhakiki huwa kama haipo. Wewe unasemaje? Toa mifano hai ya kazi za fasihi.
MAJIBU
Naungana na kauli ya Profesa Sengo isemayo kuwa fasihi andishi isiposimuliwa kwa majadiliano mazito ya kiuhakiki huwa kama haipo. Hii ni kwa sababu uhakiki una nafasi kubwa katika kuzibaini, kuzichambua na kuzifafanua kazi za fasihi andishi.
Tukiangazia uhakiki wa HISI ZETU (1973) Sengo na Kiango waliweza kuzisimulia kwa mapana kazi za fasihi andishi kwa namna ambayo watu wanaweza hata sasa kuzielewa kazi hizo kwa hali ya juu zaidi. Mifano ya kazi za fasihi zilizojadiliwa katika kitabu cha HISI ZETU ni kama vile Nataka Iwe Siri, Siku ya Watenzi Wote, Mapenzi Bora, Wakati Ukuta, Mashetani, Kinjeketile, n.k.
Kimsingi uhakiki hukusudia kuchambua nadharia na matapo mbalimbali yaliyotumika katika kuandika kazi fulani ya fasihi. Kwa mfano Tamthiliya ya Amezidi iliyoandikwa na Mohamed Said Mohamed inaweza kuhakikiwa kwa kutumia nadharia ya Ubwege. Ubwege ni nadharia ambayo ni sehemu ya udhanaishi iliyoasisiwa mwanzoni mwa karne ya ishirini. Ubwege husisitiza kuwa maisha hayana maana hasa kwa sababu vyombo kama vile dini, sayansi na serikali vimeshindwa kutatua matatizo ya jamii. Katika kazi za kibwege kama vile Amezidi mara nyingi wahusika wake huonekana kama vile hawajitambui, hawajui waliko wala wanakoenda huwa wapo wapo tu, kwa mfano katika Amezidi wahusika Ame na Zidi wanaonekana wakitenda mambo ambayo hawayaelewi na hawajielewi wao wenyewe.
Licha ya hayo, dhamira kuu ya mwandishi aliyoikusudia ni kutaka nchi za kiafrika zijikomboe kiuchumi na kisiasa na ziweze kujitegemea.
Watu wengi huchelewa kujiendeleza kwa kuogopa “kuthubutu” Shaaban Robert alikusudia nini katika shairi lake hilo dogo?
MAJIBU
Shaaban Robert ni mmoja wa nguli wa fasihi ya Kiswahili hasa ushairi na riwaya. Shaaban Robert ameandika mashairi mengi, tenzi na riwaya nyingi ambazo ni tunu sit u kwa jamii ya Afrika Mashariki bali kwa dunia nzima.
Shaaban Robert ambaye alikuwa mwandishi nguli wakati wa ukoloni alitumia fasihi katika mapambano ya kupigania uhuru.
Katika moja ya mashairi aliyoyatumia kupambana na ukoloni ni shairi la “Thubutu” akiungana mkono na Saadan Kandoro aliyetunga shairi la “Siafu” akiwa anahamasisha umma kupambana na ukoloni.
Lengo kuu la shairi la “Thubutu” lilikuwa kuwatia hamasa wananchi katika kupigania uhuru bila kuogopa wakoloni.
Shaaban Robert aliamini kuwa woga na hofu ni sumu ya maendeleo na ukombozi wa kweli hivyo ili jamii ijikomboe kweli haina budi kuwa na uthubutu.
Fasihi ya Kiswahili ni sawa na “Fasihi ya Kigogo” Lakini Fasihi kwa Kiswahili ni Literature in English ya akina Soyinka. Jadili.
MAJIBU
Ni kweli fasihi kwa Kiswahili ni sawa na Literature in English ya akina Soyinka na wengineo. Dhana ya Literature in English hasa kwa Afrika inarejelea kazi za fasihi zilizotumia lugha ya Kiingereza katika kuandaliwa ingawa yanayozungumzwa yanazihusu jamii za kiafrika. Mfano wa fasihi kwa Kiingereza “Literature in English” ni kama vile Mine Boy, An Arrow of God, The River Between, Things Fall Apart, Song of Lawino,kutaja kwa uchache.
Kwa kutumia dhana ya Literature in English tunaweza kujadili kwa kina dhana ya Fasihi kwa Kiswahili kama ifuatavyo:
Fasihi kwa Kiswahili ni dhana inayorejelea kazi yoyote ya fasihi iliyobuniwa na kutungwa na mtu asiye mswahili ila tu ametumia lugha ya Kiswahili au fasihi iliyotungwa na kuandikwa kwa lugha nyingine kasha ikafasiriwa kwa lugha ya Kiswahili.
Fasihi kwa Kiswahili yaweza kuzungumzia utamaduni na mila za watu wa jamii mbalimbali kama wafaransa, wachina au wajerumani kwa kutumia lugha ya Kiswahili. Mifano ya Fasihi kwa Kiswahili ni kama vile: Rosa Mistika, Kichwa Maji, Gamba la Nyoka, Takadini, Barua Ndefu kama Hii, Orodha, Janga Sugu la Wazawa, Mfalme Edipode, n.k
Kwa upande wa Fasihi ya Kiswahili, hii ni ile iliyobuniwa na kuandikwa na Mswahili aghalabu kuwahusu Waswahili kwa kutumia lugha ya Kiswahili. Mifano ya Fasihi ya Kiswahili ni: Vuta N’kuvute, Joka la Mdimu, Sadiki Ukipenda, Wasifu wa Siti binti Saad, Siku ya Watenzi Wote, Kusadikika, Kufikirika, n.k.
Fasihi ya Kiswahili yaweza kuwazungumzia Waswahili au jamii nyingine ambazo mtunzi anazifahamu mila na desturi za jamii hizo.
Fasihi ya Kiswahili hujipambanua wazi dhidi ya Fasihi nyingine katika lugha, mandhari, wahusika, shughuli za kijamii za Waswahili kama vile uvuvi, mahusiano ya kijamii kama ngoma.
Kiujumla Fasihi ya jamii yoyote hutambulishwa kwa yale yaelezwayo na mtunzi wa kazi husika ndani ya kazi ya Fasihi. Lugha aitumiayo mtunzi ni nyenzo tu ya uwasilishaji wa kazi yenyewe.
Fasihi ni somo la kipuuzi. Jadili ukitoa mifano ya kazi hai za Fasihi.
MAJIBU
Napinga kauli hii kuwa Fasihi ni somo la kipuuzi kwa sababu Fasihi ina nafasi kubwa katika Nyanja zote za maisha ya mwanadamu. Faida za Fasihi kwa jamii ni kama ifuatavyo:
Fasihi humfafanua binadamu jinsi anavyohusiana na mazingira yake. Fasihi haina maana moja bali huundwa na vipengele kama sanaa ya lugha, jamii, mazingira, ujumi, jadi na utamaduni.
Kiujumla Fasihi (andishi au simulizi) huwa na dhima mbalimbali kwa jamii husika. Dhima hizo huweza kugawanywa katika Nyanja kadhaa kama vile kiuchumi, kijamii na kiutamaduni au kiamali.
Kisiasa, historia ya bara la Afrika inaonesha mchango mkubwa wa Fasihi katika kupigania ukombozi wa kisiasa katika bara zima. Fasihi ilionesha wazi athari za ukoloni kisiasa katika bara zima na nafasi ya siasa katika kuleta maendeleo ya bara zima. Mfano shairi la “Siafu” la Saadan Kandoro lilihamasisha wananchi kuungana na kupigania uhuru. Aidha baada ya uhuru Fasihi iliendelea kuhamasisha wananchi kuwa wamoja hasa katika kuunga mkono sera ya Ujamaa ili kuleta maendeleo ya pamoja. Mfano tamthiliya ya Bwana Mkubwa
Kiuchumi, Fasihi huchapuza kazi na kutia ari watu kujihusisha na masuala ya kiuchumi. Kwa mfano methali kama vile “Mchagua jembe si mkulima” inakusudia kuwatia watu ari katika kufanya kazi za kiuchumi.
Pamoja na hayo Fasihi huwa na jukumu la kuwakemea wahujumu uchumi, wavivu na wale wote wenye nia ovu ya kuharibu uchumi wa jamii kwa mfano riwaya ya Makuwadi wa Soko Huria inasimulia harakati za wanahabari wakiongozwa na Janga Mjuba na Sifuni kuwaonesha vitimbakwiri au watu waliopewa dhamana ya uongozi wakishirikiana na wageni vibwanyenye kuiba rasilimali za nchi na kuwanyima wenyeji fursa za kiuchumi kama ilivyotokea kwenye mradi wa dagaa kamba huko Rufiji.
Kijamii, Fasihi hukuchochea mshikamano wa kijamii na kuelezea athari za utabaka katika jamii. Ni wazi kuwa waandishi wa kazi za Fasihi hutokea katika matabaka mbalimbali ya kijamii iwe ni tabaka la juu, la chini au wenye navyo na wasiokuwa navyo. Hivyo, mwandishi hutunga kazi ya Fasihi ambayo hubainisha wazi ukinzani wa kitabaka katika jamii. Kwa mfano tamthiliya ya Kilio Cha Haki ya Mazrui (1981) inaelezea harakati za wafanyakazi katika kupigania stahiki zao. Hali kadhalika tamthiliya ya Kinjeketile inaelezea harakati zilizoongozwa na Kinjeketile kupigania uhuru dhidi ya Wadachi.
Kiutamaduni, Fasihi imekuwa mhimili mkubwa katika kurithisha amali za jamii kutoka kizazi hata kizazi. Pia Fasihi hupinga mila na desturi ambazo huwanyima haki baadhi ya makundi katika jamii. Kwa mfano riwaya ya Barua Ndefu kama Hii mwandishi Mariam Ba, anaonesha jinsi mila zinavyokataza masuala ya mirathi kwa wanawake au wajane na kuwanyima haki zao.
Mbali na hayo, Fasihi huwasihi vijana kwenda katika mkondo mwema wa maisha ama kuelekeza malezi bora kwa vijana, kwa mfano methali kama “Samaki mkunje angali mbichi”, “Asiyesikia la mkuu huvunjika guu” huonya vijana juu ya madhara ya kwenda kinyume na maadili hasa kuwa na nidhamu au adabu.
Kwa ujumla Fasihi ingali na umuhimu mkubwa sana kwa jamii katika kuipa jamii muelekeo na misingi ya kimaendeleo katika Nyanja zote. Kudharau kazi ya Fasihi ni sawa kujidharau wenyewe kama jamii.
Sanaa tendezi au sanaa shirikishi ni dhana ngeni kwa wanafunzi wengi wa Fasihi. Zifafanue kwa kuzitolea sifa zake.
MAJIBU
Kimsingi dhana hii ya sanaa tendezi au sanaa shirikishi ni ngeni kwa wanafunzi wa sekondari au hata wa elimu ya juu. Sanaa tendezi ni Fasihi simulizi iliyoegemea katika utendaji. Kulingana na utamaduni wa muafrika huwa hakuna sanaa za maonesho bali kuna sanaa tendezi. Sanaa tendezi hujumuisha michezo ya watoto, ngoma, tambo za waganga, matambiko, utani, majigambo na miviga.
Sifa kuu ya sanaa tendezi ni ushiriki wa wahusika. Katika sanaa tendezi hadhira huwa haitaki kutazama tu bali kushirikiana na fanani kwa namna mbalimbali kwa mfano, katika ngoma hadhira hujumuika katika kucheza au kuimba na si kutazama tu.
Vionjo vingi katika utani huendeleza utani wao mahali maalumu kama vile msibani, kwenye harusi au kwenye sherehe mbalimbali kama vile jando na unyago.
Aidha sifa nyingine ya sanaa tendezi ni mahali au mandhari maalumu pa utendaji. Sanaa tendezi haifanyiki mahali popote bali huwa na sehemu maalumu. Kwa mfano kulingana na mila za kiafrika matambiko hufanyikia kwenye mapango, miti mikubwa, kwenye makaburi ya mababu, milimani na misituni.Kwa mfano kwa Wakwere hufanyia chini ya mti maalumu uitwao mtalawanda.
Sanaa tendezi huwa na sifa ya uhalisia zaidi kwa sababu kinachotendwa huwa ni halisi na sio kuigiza uhalisia, uigaji hutumiwa zaidi pale jamii inapoogopa kuona matendo katika uhalisia wake.
Kwa maelezo hayo ni wazi kuwa sanaa tendezi ndiyo sanaa asilia kwa jamii za kiafrika ingawa wanafunzi wengi hawaijui ipasavyo aina hii ya sanaa.
SWALI:1 Fasihi ya jamii yako ndogo ina nafasi gani katika kuimarisha na kuendeleza fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili?
JIBU
Fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni matokeo ya mchango wa fasihi za jamii ndogondogo zilizokusanywa pamoja kwa kutumia lugha ya Kiswahili kama kielelezo cha utamaduni wa jamii ya watanzania kwa ujumla.
Mchango wa fasihi ya jamii ndogo unajidhihirisha katika fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili kama ifuatavyo:
Ngoma, ngoma ni moja ya vipengele vya fasihi kwa Kiswahili ambavyo hutoka katika fasihi ya jamii ndogondogo kwa mfano ngoma ya jamii ya wamakonde (sindimba), ngoma ya Wazaramo (mdundiko), zimechangia kuwepo kwa utanzu wa ngoma katika fasihi ya kitanzania iliyoandaliwa kwa lugha ya Kiswahili.
Matambiko, ni fasihi ya jamii ndogo ndogo na kila jamii huwa na kaida zake na mahali maalumu pa kutendea. Kipengele hiki kinapochambuliwa na kujadiliwa katika fasihi kwa lugha ya Kiswahili hakiondolewi asili yake wala hakifanywi kuwa kipengele cha jumla kwa jamii zote.
Hadithi, masimulizi ya kihadithi katika fasihi kwa Kiswahili hutoka kwenye masimulizi ya jamii ndogo ndogo zilizopitia matukio mbalimbali yaliyoacha kumbukumbu zenye masimulizi hayo kwa mfano jamii ya Wahehe inatoa masimulizi ya Mkwawa, jamii ya Wasukuma inatupa masimulizi ya mtu ajulikanaye kama Ng’wanamalundi lakini pia jamii ya Wangozi inatupa masimulizi ya Fumo Liyongo. Kwa hiyo masimulizi ya kihadithi katika fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni mchango toka fasihi za jamii ndogo.
Elimu ya jadi, itolewayo kwa vijana wa kike kama unyago na wa kiume kupitia jando ni mchango wa fasihi za jamii zenye kutenda mambo hayo, hivyo fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili inaposhughulikiwa katika kuchambua masuala ya jando na unyago ni kwa sababu masuala hayo yapo ndani ya jamii zinazounganishwa kupitia fasihi kwa lugha ya Kiswahili
Umoja na mshikamano, katika jamii huimarika na matabaka huondoka pale jamii inaposhirikiana katika matukio ya furaha au huzuni kwa mfano katika sherehe mbalimbali zenye kukusanya watu wa jamii tofauti si ajabu kuchezwa ngoma yenye asili ya jamii mojawapo kati ya jamii zilizokusanyika, mathalani ngoma ya jamii ya Kichaga huweza kuchezwa hata na watu wasio Wachaga na kufanya ngoma hiyo kuwa ya wote.
Mwingiliano wa kijamii, kwamba fasihi kwa lugha ya Kiswahili inasababisha mila na desturi za jamii ndogondogo kuonekana kama kitu kimoja na kuchochea mwingiliano wa jamii hizo hata kufikia hatua ya kuoana watu wa jamii tofauti kwa kuzingatia utaratibu wa mila na desturi zilizorekebishwa hata kupunguza athari zilizokuwepo mwanzo.
Maendeleo na kuimarika kwa fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni matokeo ya mchango mkubwa toka fasihi za jamii ndogondogo zilizojitoa katika upekee na kuleta ujumla wa kifasihi.
SWALI: 2 “Sauti ya kilio cha kichanga ni ishara hisia, siyo zake tu bali za mama, yaya na jamii nzima.” Je, dhana ya chanzo au isimu ya fasihi kutokana na kazi imekuja kujaje?
JIBU
Sauti ya kilio cha kichanga ni mfano halisi wasauti anayoitoa msanii na mtunzi wa kazi ya fasihi. Sauti hiyo ya msanii wa kazi ya fasihi huwa imebeba hisia zilizosheheni moyo wa mtunzi iwe zinamgusa yeye moja kwa moja au zinaigusa jamii yake. Kwa hiyo mtunzi yeyote wa fasihi huwa kama kipaza sauti cha jamii na kupitia yeye matatizo mbalimbali ya jamii yake huweza kusikika na kuvuma mbali na hatimaye kupatiwa ufumbuzi. Miongoni mwa masuala yanayopigiwa kelele na wasanii ni pamoja na:
Uzalendo, suala hili limekuwa likijadiliwa kwa muda mrefu na wasanii mbalimbali kwa lengo la kuhamasisha wanajamii kupenda nchi zao na hata kuwa tayari kutoa uhai mfano: Zawadi ya Ushindi, Kusadikika na Mtu ni Utu ni miongoni mwa kazi za fasihi ambazo watunzi wake wamekuwa wakipiga kelele kuhusu suala la uzalendo.
Maradhi, ujingana umaskini- haya nayo ni masuala yanayochochea watunzi wa kazi za fasihi kupaza sauti zenye hisia kali kama ishara ya mapambano dhidi ya maadui hao kwa mfano: Ngoswe – Penzi Kitovu cha Uzembe, Hawala ya Fedha na Kilio Chetu ni miongoni mwa fasihi zinazopaza sauti ili jamii isikie na kuchukua hatua stahiki katika mapambano hayo.
Dhuluma na uonevu, nayo ni masuala yanayopigiwa kelele kwa lengo la kuleta jamii yenye usawa katika Nyanja zote na isiyo na migogoro mfano: Vuta N’kuvute, Pesa zako Zinanuka, Tende Hogo na Kwenye Ukingo wa Thim pamoja na diwani ya Wasakatonge. Watunzi wa kazi hizo pamoja na mambo mengine wanakemea kwa nguvu zote dhuluma na uonevu unaofanywa kwa jamii hasa ya watu wanyonge kwa sababu matokeo yake mara nyingi huwa ni migogro ya kijamii na mivutano isiyokwisha.
Masuala ya mapenzi na athari zake katika jamii yameshughulikiwa na watunzi wa kazi za fasihi kwa kiasi kikubwa kwa sababu yanabeba hisia zisizojali umri wala uwezo wa mtu kielimu na kiuchumi. Kwa mfano; katika riwaya ya Mfadhili pamoja na riwaya ya Hiba ya Wivu tunaona nguvu ya mapenzi na matokeo yake katika jamii ili kuipa hadhari jamii kwenda kwa makini au kujiepusha kabisa na masuala ya mapenzi ili kukwepa madhara yake.
Kwa maelezo hayo ni dhahiri isiyopingika kuwa chanzo cha fasihi ni msukumo wa hisia alizonazo mtunzi wa kazi ya fasihi iwe ni hisia zake binafsi au hisia za jamii yake na wala sio kama wanavyodai baadhi ya watu.
SWALI: 3 Andika kumhusu mwalimu maarufu wa uhakiki wa kazi za fasihi nchini Tanzania.
JIBU
Uhakiki wa kazi za fasihi ni taaluma ambayo nchini Tanzania muasisi wake ni mwalimu wa walimu, gwiji wa uhakiki almaarufu T.S.Y Sengo. Umaarufu wa mwalimu huyu upo katika kufundisha wahakiki wengi lakini pia katika kuweka misingi ya nadhariya za kuhakikia kazi za fasihi.
Uhakiki uliofanywa katika HISI ZETU unatoa mwanga katika kazi ya uhakiki licha ya baadhi ya wanafunzi wake kutaka kuleta hadithi za sikio kupita kichwa kwa kumkosoa mwalimu mkongwe kuwa amekosea kuzungumzia hisi badala ya hisiya ingawa hawakufua dafu.
Umaarufu wa mwalimu wa uhakiki unajidhihirisha pia katika kitabu chake cha SENGO NA FASIHI ZA KINCHI ambamo anatoa nadhariya za kumuongoza mhakiki yeyote wa kazi ya fasihi ili kuifanya kazi ya uhakiki kuwa taaluma yenye misingi thabiti halikadhalika anaonesha maana halisi ya uhakiki kwa kuchambua diwani ya Wasakatonge iliyoandikwa na M.S. Khatib kwa kukosoa pale alipokosea katika utunzi na kukiuka nadharia za utunzi kama vile hadhira ya uhalisia pamoja na ile ya Kiislamu.
Mwalimu Sengo pia ni maarufu katika utunzi na umaarufu huo unajidhihirisha katika diwani yake ya TUNGIZI ZA MNYAGATWA ambapo amesheheni mashairi yenye kufikirisha, lugha nzito yenye kuthibitisha hasa uwezo mkubwa alionao katika kuimudu lugha.
Kwa ujumla mwalimu Sengo ni mtaalamu mbobezi wa taaluma ya uhakiki wa kazi ya fasihi ambaye mchango wake haupaswi kupuuzwa wala kuchukuliwa kirahisi na mtu yeyote.
SWALI: 4 Jadili tofauti ya fasihi ya Kiswahili (ya Wapwani) na fasihi kwa lugha ya Kiswahili (ya jamii zote nje ya mwambao wa Afrika Mashariki)
JIBU
Fasihi ya Kiswahili ya wapwanini ile iliyoandaliwa na mswahili kwa kutumia lugha ya Kiswahili kuwahusu waswahili, na fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni ile iliyoandaliwa na mtu yeyote asiye mswahili bali ametumia lugha ya Kiswahili au iliyoandaliwa kwa lugha nyingine kasha ikatafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili.
Fasihi ya Kiswahili ya waswahili inatofautiana sana na fasihi kwa lugha ya Kiswahili kwa kuzingatia vipengele vifuatavyo:
Moja, maandalizi: fasihi ya Kiswahili ya waswahili huandaliwa na mswahili kwa lugha ya Kiswahili. Fasihi hii hujikita zaidi katika kuelezea mambo yanayowahusu waswahili lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huandaliwa na mtu asiye mswahili na aghalabu huihusu jamii yake au jamii ingine tu kwa kutumia lugha ya Kiswahili.
Pili, matumizi ya lugha: fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutumia lugha sanifu na fasaha yenye kuficha mambo kwa sababu mtunzi huwa anakijua Kiswahili na jinsi ya kukitumia lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huwa na lugha ya kawaida na mambo huelezwa wazi hata yale yasiyopaswa kuanikwa hadharani kutokana na uwezo mdogo wa mtunzi katika kuimudu lugha.
Tatu, mandhari: fasihi ya Kiswahili hutumia mandhari ya pwani kwa kiasi kikubwa kwa sababu ndiko anakotokea mtunzi lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili hutumia mandhari mchanganyiko kulingana na upeo wa mtunzi kimazingira.
Nne, wahusika: wahusika wa fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutambulika wazi kwa majina, mavazi na matendo yao ambayo hufungamana na imani yao. Kwa mfano kanzu, baibui lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huweza kuchanganya majina ya wahusika na hasa yasiyojipambanua wazi kiimani kwa mfano Dongo, Jalia, Mzee Toboa au Lomolomo.
Tano, shughuliza kiuchumi: fasihi ya Kiswahili ya waswahili itazungumzia shughuli za kiuchumi za pwani kama vile uvuvi wa baharini, kilimo cha mazao yanayostawi pwani kama nazi, mwani, karafuu lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili ambayo mtunzi wake ni mwenyeji wa maeneo ya bara atazungumzia shughuli za uzalishaji mali hasa kilimo cha kahawa, ndizi, pamba au mahindi.
Pamoja na tofauti hizo fasihi ya Kiswahili na fasihi kwa lugha ya Kiswahili zina mchango mkubwa kwa jamii katika kukuza na kuendeleza mila na desturi za jamii kwa ujumla.
SWALI: Jadili tofauti ya fasihi ya Kiswahili (ya Wapwani) na fasihi kwa lugha ya Kiswahili (ya jamii zote nje ya mwambao wa Afrika Mashariki)
JIBU
Fasihi ya Kiswahili ya wapwanini ile iliyoandaliwa na mswahili kwa kutumia lugha ya Kiswahili kuwahusu waswahili, na fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni ile iliyoandaliwa na mtu yeyote asiye mswahili bali ametumia lugha ya Kiswahili au iliyoandaliwa kwa lugha nyingine kasha ikatafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili.
Fasihi ya Kiswahili ya waswahili inatofautiana sana na fasihi kwa lugha ya Kiswahili kwa kuzingatia vipengele vifuatavyo:
Moja, maandalizi: fasihi ya Kiswahili ya waswahili huandaliwa na mswahili kwa lugha ya Kiswahili. Fasihi hii hujikita zaidi katika kuelezea mambo yanayowahusu waswahili lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huandaliwa na mtu asiye mswahili na aghalabu huihusu jamii yake au jamii ingine tu kwa kutumia lugha ya Kiswahili.
Pili, matumizi ya lugha: fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutumia lugha sanifu na fasaha yenye kuficha mambo kwa sababu mtunzi huwa anakijua Kiswahili na jinsi ya kukitumia lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huwa na lugha ya kawaida na mambo huelezwa wazi hata yale yasiyopaswa kuanikwa hadharani kutokana na uwezo mdogo wa mtunzi katika kuimudu lugha.
Tatu, mandhari: fasihi ya Kiswahili hutumia mandhari ya pwani kwa kiasi kikubwa kwa sababu ndiko anakotokea mtunzi lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili hutumia mandhari mchanganyiko kulingana na upeo wa mtunzi kimazingira.
Nne, wahusika: wahusika wa fasihi ya Kiswahili ya waswahili hutambulika wazi kwa majina, mavazi na matendo yao ambayo hufungamana na imani yao. Kwa mfano kanzu, baibui lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili huweza kuchanganya majina ya wahusika na hasa yasiyojipambanua wazi kiimani kwa mfano Dongo, Jalia, Mzee Toboa au Lomolomo.
Tano, shughuliza kiuchumi: fasihi ya Kiswahili ya waswahili itazungumzia shughuli za kiuchumi za pwani kama vile uvuvi wa baharini, kilimo cha mazao yanayostawi pwani kama nazi, mwani, karafuu lakini fasihi kwa lugha ya Kiswahili ambayo mtunzi wake ni mwenyeji wa maeneo ya bara atazungumzia shughuli za uzalishaji mali hasa kilimo cha kahawa, ndizi, pamba au mahindi.
Pamoja na tofauti hizo fasihi ya Kiswahili na fasihi kwa lugha ya Kiswahili zina mchango mkubwa kwa jamii katika kukuza na kuendeleza mila na desturi za jamii kwa ujumla.
SWALI: 3 Andika kumhusu mwalimu maarufu wa uhakiki wa kazi za fasihi nchini Tanzania.
JIBU
Uhakiki wa kazi za fasihi ni taaluma ambayo nchini Tanzania muasisi wake ni mwalimu wa walimu, gwiji wa uhakiki almaarufu T.S.Y Sengo. Umaarufu wa mwalimu huyu upo katika kufundisha wahakiki wengi lakini pia katika kuweka misingi ya nadhariya za kuhakikia kazi za fasihi.
Uhakiki uliofanywa katika HISI ZETU unatoa mwanga katika kazi ya uhakiki licha ya baadhi ya wanafunzi wake kutaka kuleta hadithi za sikio kupita kichwa kwa kumkosoa mwalimu mkongwe kuwa amekosea kuzungumzia hisi badala ya hisiya ingawa hawakufua dafu.
Umaarufu wa mwalimu wa uhakiki unajidhihirisha pia katika kitabu chake cha SENGO NA FASIHI ZA KINCHI ambamo anatoa nadhariya za kumuongoza mhakiki yeyote wa kazi ya fasihi ili kuifanya kazi ya uhakiki kuwa taaluma yenye misingi thabiti halikadhalika anaonesha maana halisi ya uhakiki kwa kuchambua diwani ya Wasakatonge iliyoandikwa na M.S. Khatib kwa kukosoa pale alipokosea katika utunzi na kukiuka nadharia za utunzi kama vile hadhira ya uhalisia pamoja na ile ya Kiislamu.
Mwalimu Sengo pia ni maarufu katika utunzi na umaarufu huo unajidhihirisha katika diwani yake ya TUNGIZI ZA MNYAGATWA ambapo amesheheni mashairi yenye kufikirisha, lugha nzito yenye kuthibitisha hasa uwezo mkubwa alionao katika kuimudu lugha.
Kwa ujumla mwalimu Sengo ni mtaalamu mbobezi wa taaluma ya uhakiki wa kazi ya fasihi ambaye mchango wake haupaswi kupuuzwa wala kuchukuliwa kirahisi na mtu yeyote.
SWALI: Fasihi ya jamii yako ndogo ina nafasi gani katika kuimarisha na kuendeleza fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili?
JIBU
Fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni matokeo ya mchango wa fasihi za jamii ndogondogo zilizokusanywa pamoja kwa kutumia lugha ya Kiswahili kama kielelezo cha utamaduni wa jamii ya watanzania kwa ujumla.
Mchango wa fasihi ya jamii ndogo unajidhihirisha katika fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili kama ifuatavyo:
Ngoma, ngoma ni moja ya vipengele vya fasihi kwa Kiswahili ambavyo hutoka katika fasihi ya jamii ndogondogo kwa mfano ngoma ya jamii ya wamakonde (sindimba), ngoma ya Wazaramo (mdundiko), zimechangia kuwepo kwa utanzu wa ngoma katika fasihi ya kitanzania iliyoandaliwa kwa lugha ya Kiswahili.
Matambiko, ni fasihi ya jamii ndogo ndogo na kila jamii huwa na kaida zake na mahali maalumu pa kutendea. Kipengele hiki kinapochambuliwa na kujadiliwa katika fasihi kwa lugha ya Kiswahili hakiondolewi asili yake wala hakifanywi kuwa kipengele cha jumla kwa jamii zote.
Hadithi, masimulizi ya kihadithi katika fasihi kwa Kiswahili hutoka kwenye masimulizi ya jamii ndogo ndogo zilizopitia matukio mbalimbali yaliyoacha kumbukumbu zenye masimulizi hayo kwa mfano jamii ya Wahehe inatoa masimulizi ya Mkwawa, jamii ya Wasukuma inatupa masimulizi ya mtu ajulikanaye kama Ng’wanamalundi lakini pia jamii ya Wangozi inatupa masimulizi ya Fumo Liyongo. Kwa hiyo masimulizi ya kihadithi katika fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni mchango toka fasihi za jamii ndogo.
Elimu ya jadi, itolewayo kwa vijana wa kike kama unyago na wa kiume kupitia jando ni mchango wa fasihi za jamii zenye kutenda mambo hayo, hivyo fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili inaposhughulikiwa katika kuchambua masuala ya jando na unyago ni kwa sababu masuala hayo yapo ndani ya jamii zinazounganishwa kupitia fasihi kwa lugha ya Kiswahili
Umoja na mshikamano, katika jamii huimarika na matabaka huondoka pale jamii inaposhirikiana katika matukio ya furaha au huzuni kwa mfano katika sherehe mbalimbali zenye kukusanya watu wa jamii tofauti si ajabu kuchezwa ngoma yenye asili ya jamii mojawapo kati ya jamii zilizokusanyika, mathalani ngoma ya jamii ya Kichaga huweza kuchezwa hata na watu wasio Wachaga na kufanya ngoma hiyo kuwa ya wote.
Mwingiliano wa kijamii, kwamba fasihi kwa lugha ya Kiswahili inasababisha mila na desturi za jamii ndogondogo kuonekana kama kitu kimoja na kuchochea mwingiliano wa jamii hizo hata kufikia hatua ya kuoana watu wa jamii tofauti kwa kuzingatia utaratibu wa mila na desturi zilizorekebishwa hata kupunguza athari zilizokuwepo mwanzo.
Maendeleo na kuimarika kwa fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni matokeo ya mchango mkubwa toka fasihi za jamii ndogondogo zilizojitoa katika upekee na kuleta ujumla wa kifasihi.
Moyoni ameingia, naachaje kumpenda?
Mahaba anayajua, naahidi kumlinda,
Machoni anavutia, kwa mwingine sitoenda,
Naachaje kumpenda, mrembo aloumbika?
Mfano wake siuoni, uzuri alojaliwa,
Ngozi yake ya laini, kipenzi ameumbiwa,
Mwingine sitotamani, ya nini kujisumbua?
Naachaje kumpenda, mrembo aloumbika?
Anipatia furaha, daima nachekelea,
Vi maneno vya mzaha, hachoki kuniambia,
Si mjuzi wa karaha, mrembo ametulia,
Naachaje kumpenda, mrembo alojmbika?
Mgeniwo nimefika, naomba unipokee,
Ni kwema nilikotoka, wasiwasi uondoe,
Mno tumekukumbuka, twatamani urejee,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Sikutaka kuamini, punde niliposikia,
Umetoweka nyumbani, machoni sitokutia,
Nikawaza hivi nani?, pengo atakuzibia,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Sasa umeshazoea, kamba huna mguuni,
Naona wafurahia, tabasamu nabaini,
Nitaenda simulia, sitoacha abadani,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Kwa kweli wewe ni jembe, hakika nakwaminia,
Ulichukia uzembe, nani asiyelijua?
Ukatufanya tutambe, heshima kutupatia,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Kila nimachochunguza, naona yako alama,
Kiswahili ulikuza, hukutaka kiwe nyuma,
Vya kwetu kuvitukuza, takukumbuka daima,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Wanyonge ulitetea, kwa kuvitenda vitendo,
Furaha ikawajaa, wakazidisha upendo,
Tena ulipogombea, ukashinda kwa kishindo,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Taifa ulilijenga, uchumi kuimarisha,
Mipango uloipanga, hakika ilinikosha,
Nchi ukaipa mwanga, gizani kuiondosha,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Ilipozuka Korona, mashaka yalinijia,
Namna nilivyoona, wenzetu waangamia,
Ukasimama kunena, Mungu wa kutegemea,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Kwa kutumia utunzi, hatua nitachukua,
Kuhamasisha ujenzi, wa taifa Tanzania,
Kwa dhati nitayaenzi, mema ulotuachia,
Siku itakapofika, nasi tutakuwa huku.
Kwa heri baki salama, sasa narudi nyumbani,
Umefurahi mtima, kuyaona maskani,
Nikampe lipi mama? alihifadhi kichwani,
Ilikuwa njozi njema, sasa kumepambazuka.
Mtunzi: JOHN LUKAS JOHN (Mwanafunzi wa Shahada ya Kwanza ya Elimu katika Lugha na Utawala- Chuo Kikuu Mzumbe).
SWALI: Eleza kwa mifano ya kutosha ngeli za upatanisho wa Kisarufi. Onesha uzuri na upungufu wake.
Fasili ya ngeli imejadiliwa na wataalamu na wanazuoni mbalimbali, huku kila mtaalamu akiwa na mtazamo wake juu ya dhana hii. Baadhi ya wataalamu na wanazuoni hao ni kama hawa wafuatayo:
Mgullu (1999: 148) anasema istilahi “ngeli” imechukuliwa kutoka lugha ya Kihaya (Tanzania). Katika lugha ya kihaya neno “ngeli” lina maana ya aina ya kitu.
Mgullu (1999: 148) akiinukuu Kamusi ya Kiswahili Sanifu (1981) anaeleza kuwa ngeli ni utaratibu wa taaluma ya Sarufi ya lugha katika kupanga aina za majina (nomimo) kama vile ki-vi, ma, n.k.
Mgullu anaendelea kusema kuwa fasili hii inapotosha. Tunaamini ya kuwa ngeli ni kundi la nomino za aina moja na si ule utaratibu wa kupanga nomino katika makundi kama fasili ya hapo juu inavyodai.
TUKI (1990) wanaeleza kuwa ngeli za nomino ni kundi moja la majina yaliyo na upatanisho wa kisarufi unaofanana na viambishi vya umoja na wingi vinavyofanana. Fasili hii inaonekana ni bora lakini tatizo lake ni kuwa imeweka pamoja vigezo viwili, yaani kigezo cha kisintaksia na kile cha kimofolojia. Kwa maoni yangu ni kuwa vigezo hivi haviwezi kutumika pamoja kwa sababu havina uhusiano wa moja kwa moja. Wanaisimu na wachambuzi wengi wa awali walijaribu kuvitumia vigezo vyote viwili kwa pamoja wakati wa kuainisha ngeli za nomino za Kiswahili lakini walishindwa. Hali hii imesababisha uainishaji wa ngeli katika lugha ya Kiswahili uonekane kuwa wa kutatanisha.
Massamba, D.P.B na Wenzake (2012) wanasema kwamba ngeli ni mgawanyiko wa aina mbalimbali za nomino katika mtazamo wa kisarufi katika fikra ya viashirio vya nomino katika aina nyingine za maneno zinazoandamana nazo. Kwa maelezo mafupi tunaweza kusema ngeli za nomino huhusu makundi ya majina; kila kundi likiwa na mabadiliko ya aina moja ya viambishi vya umoja na wingi vyenye kuleta upatanisho wa kisarufi wa namna moja katika vitenzi, vivumishi na viwakilishi. Kila ngeli ina kiambishi cha nomino zake ambacho kinatawala viambishi vinavyorejelea nomino hiyo katika aina hizo nyingine ziandamanazo nayo.
Massamba na Wenzake wanaendelea kufafanua kuwa kila lugha inayotumia utaratibu wa ngeli huwa ina idadi fulani ya ngeli. Si rahisi kusema kwa yakini hapo zamani lugha za kibantu zilikuwa na ngeli ngapi, lakini tunajua kwamba kwa wastani lugha nyingi zina ngeli zisizopungua kumi na zisizozidi ishirini.
Wanaisimu wengine Ashtoni (1944) na Broomfield (1930) waliainisha majina baada ya Meinhof, walifuatisha mtindo wa Meinhof, isipokuwa wanayaweka katika ngeli moja majina ya umoja na uwingi ambayo yanachangia mzizi mmoja badala ya kuyaona kuwa ni tofauti. Kwa uainishaji huu walipunguza idadi ya ngeli hadi kufikia 9 tu.
Uainishaji wa akina Ashton na Broomfield unafanana na ule wa Meinfoh kwa sababu wote wameegemeza uainishaji wao katika umbo la viambishi awali vya majina. Hata hivyo uainishaji wao umekuwa mwepesi zaidi kwa mtu anayejifunza ngeli za majina kwa vile unaonesha uhusiano wa umbo la umoja na uwingi la majina ya aina moja. Zaidi ya hayo uchache wa ngeli hizi unamfanya mwanafunzi azikumbuke kwa urahisi.
Kigezo cha sintaksia /upatanisho wa kisarufi:
Huu ni mtazamo wa kisasa wa uainishaji wa ngeli ambao umeyagawa majina katika makundi kulingana na upatanisho wa kisarufi kati ya jina na viambishi awali vilivyo katika vitenzi. Kwa mujibu wa mtazamo huu, majina yamepangwa katika makundi tisa ambayo ni:-
A -WA
Mfano; Mtoto anacheza / Watoto wanacheza.
Mzee analima / Wazee wanalima.
Mwanafunzi anasoma / Wanafunzi wanasoma.
U – I
Mfano; Mkufu umekatika / Mikufu imekatika.
Mji umevamiwa / Miji imevamiwa.
Mkaa umemwagika / Mikaa imemwagika.
LI – YA
Mfano; Gogo limevunjika / Magogo yamevunjika.
Gari limepotea / Magari yamepotea.
Jiko limewaka / Majiko yamewaka
KI – VI
Mfano; Kiapo kimekiukwa / Viapo vimekiukwa.
Kilima kimesawazishwa / Vilima vimesawazishwa.
Kikongwe kimeuawa / Vikongwe vimeuawa.
I – ZI
Mfano; Ng’ombe imechinjwa / Ng’ombe zimechinjwa.
Nguo imechanika / Nguo zimechanika.
Nchi imekosa amani / Nchi zimekosa amani.
U – ZI
Mfano; Ubao umeandikika / Mbao zimeandikika.
Ukuta umeanguka / Kuta zimeanguka.
Uzi umetumika / Nyuzi zimetumika.
U – YA
Mfano; Ugonjwa unatisha / Magonjwa yanatisha.
Uasi umekithiri / Maasi yamekithiri.
KU
Mfano; Kulima kunachosha.
Kuimba kwake kunafurahisha.
Kufurahi kwake kumemponya.
PA – MU – KU
Mfano; Hapa pananuka.
Humu mna nzi.
Kule kumebomoka.
UZURI WA KIGEZO CHA KISINTAKSIA
a)Unajitosheleza kwa kuwa kila jina linakuwa na upatanishi wake katika kitenzi.
b)Kimepunguza idadi ya ngeli za nomino hivyo kurahisisha uwezo wa kuzihifadhi kichwani.
c)Nomino hupangwa katika ngeli zake kulingana na sifa na hadhi yake
d)Hurahisisha kubainisha umoja na wingi kwa nomino zisizo na maumbo dhahiri ya idadi
e)Kigezo hiki kimepunguza kujirudiarudia kwa ngeli
f)Husaidia kubaini uhusiano wa nomino na maneno ya kategoria nyingine katika tungo
g)Husaidia kuonesha urejeshi wa nomino kwenye kitenzi husika
UPUNGUFU WA KIGEZO CHA KISINTAKSIA
a) Kuna viambishi vinavyojirudia. Mfano, U- imejitokeza katika ngeli ya 2, 6 na 7.
b) Huyaweka majina yenye maumbo tofauti katika ngeli moja.
c)Kunaweza kuwa na utata katika upatanisho kwa baadhi ya majina kama “makala” “Jambazi” na “Marashi”
Mfano; Makala yamechapishwa.
Makala imechapishwa.
Sentensi hizo zote zinatumika ila hatuna wingi wa makala katika Kiswahili
d) Ngeli ya kwanza umoja ina viambishi viwili Yu-/ na A-/
e) Kigezo hiki hakisaidii kutambua mofolojia ya nomino.
Hitimisho
Kwa kuwa tumeshaona upungufu na matatizo ya uainishaji wa wataalamu na wanaisimu hao, kuna haja ya wanaisimu na wanazuoni kuendelea kufanya utafiti na uchunguzi ili kuondoa upungufu huo.
MAREJELEO
Massamba, D.P.B. na Wenzake (1999). Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu (SAMIKISA) Sekondari na Vyuo. Dar es Salaam: TUKI.
Mgullu, R.S. (1999). Mtalaa wa Isimu, Fonetiki, Fonolojia na Mofolojia ya Kiswahili. Nairobi: Longhorn Publishers.
Rubanza, Y.I. (1996). Mofolojia ya Kiswahili. Dar es Salaam: Chuo Kikuu cha Tanzania.
Taasisi ya Elimu (1996). Kiswahili Kidato 1-4. Dar es Salaam: Oxford University Press.
TUKI. (1981). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Dar es Salaam: TUKI.
Swalo, D.B. (Muswada). Darasa la Kiswahili: Kidato cha Tano na Sita
