Maendeleo ya lugha ya Kiswahili Afrika na duniani kwa sasa ni makubwa sana kiasi cha kutosha kujivunia. Mtazame na kumsikiliza hapa Prof. Aldin Mutembei akifafanua nafasi ya Kiswahili katika nchi za jumuiya ya maendeleo kusini mwa Afrika (SADC).
Mnamo karne ya 20 wanaisimu mahiri waitwao Edaward Sapir na Benjamin Whorf walitafiti lugha za Amerindia Amerika kaskazini na kugundua kuwa miundo ya msamiati na ya kisarufi ya lugha hizi haifanani kabisa na ile ya lugha ya kiingereza na lugha nyenginezo za Ulaya na Asia. Hivyo wakapendekeza nadharia isemayo kwamba Lugha hutawala namna ya wazungumzaji wake waionavyo dunia. Ukichunguza baadhi ya misamiati ya wana lugha fulani utakuta kuwa yapo maneno pekee yanayowakilisha yale wayaonayo mbele ya macho yao au mazingira yao tu na kutokuwepo kwa neno kuna maanisha kwamba jambo hilo halipo ‘machoni’ pao. Sawa na kusema kuwa ‘lisilokuwepo machoni na moyoni halipo’. Nadharia hiyo ya Sapir- Wholf, inayojulikana kama nadharia ya Taathira lugha inaunga mkono mawazo ya awali ya Willian von Humbolt (1767-1835) pale aliposema kuwa ‘lugha ya mtu hutawala mawazo yake’. Si wote wanaokubaliana moja kwa moja na ule mtazamo kuwa lugha hufinyanga uoni wetu wa dunia, wao huchukulia kwamba lugha ‘huakisi’ utamaduni wa wazungumzaji wake. Mjadala huu unaendelea na wanafunzi wana fursa ya kuendelea nao na kuuchambua kwa kufatilia kazi mashuhuri ya hivi karibuni ya George Lakoff na Mark Johnson (1980) iitwayo Metaphors We Live By ambayo ina unga mkono mawazo kuwa lugha hutawala uoni wetu wa mazingira yanayotuzunguuka wanasema kuwa:
Dhana tulizonazo huunda kile tukionacho, kutuzunguuka na kinachotuhusu. Mfumo wa dhana ndiyo muhimili wa jinsi tuionavyo dunia yetu ya kila siku.
Nida ( 1986) anasema kuwa, lugha ni kielelezo cha utamaduni wa wazungumzaji wake na sio muhimili wa uoni wao. Lugha hufuata jamii na wala si kuingoza jamii hiyo (Nida, 1986:11)
Angalia:
Lugha ni sauti za nasibu zinazotumiwa na watu katika kuwasiliana miongoni mwao.
Jamimi ni kundi la watu wanaoishi pamoja na wenye kuhusiana kijamii, kikazi au kiuchumi na yenye kutumia lugha moja kwa ajili ya mawsiliano yao.
Lugha imefungamana na jamii kiasi kwamba haiwezi kutenganishwa na maisha ya kijamii ya binadamu.
– Isitoshe lugha ni sehemu ya jamii kwani jamii haiwezi kuitumia na kisha kuiacha na kuchukua nyingine.
– Lugha ni kielelezo cha mahusiano ya kijamii yaani hueleza jinsi jamii inavyohusiana na mazingira yao halisi na namna wanajamii wanavyohusiana wenyewe kwa wenyewe.
– Lugha hubadilika kulingana na mabadiliko ya kijamii. Pamoja na uhusiano huu baina ya jamii na lugha, hakuna uhusiano wa moja kwa moja baina ya lugha na jamii kwa sababu:
i) Lugha sio lazima iwe ya watu wa jamii ile ile. Mathalani Kiswahili sio lugha ya Waswahili peke yao.
ii) Watu wanaoishi katika nchi sio lazima wawe wa asili ya nchi hiyo, kwa hivyo jina la jamii yao haiwezi kuwiana na lugha wanayoongea.
iii) Lugha moja huwa na vilugha kadha ndani mwake, mathalani lugha ya Kiingereza ina viingereza yaani lahaja kadha, mfano: Kiskochi, Kikoknii, Kilancastar n.k.
iv) Kuna jamii yenye jina tofauti na lugha wanayozungumza, mathalani Marekani hawazungumzi Kimarekani bali Kiingereza, Tanzania kuna Kiswahili na sio Kitanzania
Mjadala kuhusu asili ya Kiswahili umezamiwa na wataalamu mbalimbali na wametumia vigezo mbalimbali kuthibitisha madai yao.
Wapo wanaisimu wanaodai kuwa Kiswahili ni Kiarabu na wanaoshadidia dai hili.
Kigezo kimojawapo wanchokitumia ni cha msamiati, kwamba Kiswahili kina msamiati mwingi wa Kiarabu na kwa hiyo basi chimbuko na asili yake ni Kiarabu.
Kwa kweli dai hili halina mashiko.
Kabla sijaanza kufafanua msimamo wangu, ni vyema tukaangalia fasili ya dhana muhimu kama zinavyojitokeza katika swali la mjadala.
Dhana hizo ni kama zifuatazo:
Istilahi ‘asili’ kwa mujibu wa Massamba na wenzake (1999:3) ni jinsi kitu au jambo lilivyotokea au lilivyoanza.
Fasili hii ni nzuri na inajitosheleza kwa maana kwamba jambo au kitu kinaweza kutokea kibahati nasibu kama ilivyo katika lugha au linaweza kuanzishwa.
Kwa mujibu wa TUKI (2004) ‘msamiati’ ni jumla ya maneno katika lugha.
Fasili hii iko wazi kwamba jumla ya maneno yote katika lugha ndiyo huunda msamiati wa lugha yoyote iwayo.
Wataalamu wanaodai kuwa Kiswahili ni Kiarabu kwa kutumia kigezo cha msamiati, hoja zao ni kama zifuatazo:
Khalid (2005) anasema kuwa neno lenyewe ‘Kiswahili’ limetokana na neno la Kiarabu “Sahil” katika umoja ambalo wingi wake ni “Sawahili” likiwa na maana ya ‘pwani’ au ‘upwa’.
Hivyo kutokana na jina la lugha hii ya Kiswahili kuwa na asili ya neno la Kiarabu “Sahil” hivyo hudai kuwa Kiswahili ni Kiarabu.
Khalid anaendelea kusema kuwa Kiswahili kina msamiati mwingi wenye asili ya Kiarabu.
Hapa ni baadhi ya mifano ya msamiati wa Kiswahili wenye asili ya Kiarabu kama alivyobainisha Khalid:
Maneno yanayoashiria muda
Asubuhi
Dakika
Wakati
Alfajiri
Karne
Alasiri
Magharibi
Saa
Maneno yanayoonesha nambari au tarakimu
Nusu
Robo
Sita
Saba
Tisa
Ishirini
Thelathini
Arobaini
Hamsini
Sitini
Sabini
Themanini
Tisini
Mia
Elfu
Mtandao wa ‘jamiiforum’ pia umeonesha mifano ya msamiati wa Kiswahili wenye asili ya Kiarabu kama ifuatavyo:
Dirisha – Drisha
Karatasi – Kartasi
Debe – Dabba
Samaki – Samak
Mustakabali – Mustakabal
Madarasa – Madrasa.
Lodh (2000:97) naye anasema kiasi kikubwa cha nomino za Kiswahili zimetokana na mizizi ya maneno ya Kiarabu. Mifano ya maneno hayo ni kama yafuatayo:
Hesabu/hisabu mahisabu/hisabati
Harka – Harakati
Safir – Safiri
Safar – Msafara
Fikiri – Fikara/Fikra.
Udhaifu wa kigezo hiki
Hata hivyo kigezo hiki cha msamiati kina udhaifu.
Massamba (2002) ameonyesha udhaifu wa kigezo hiki kuwa ni pamoja na kwamba hakuna ushahidi wowote wa kitakwimu ambao unaonyesha idadi ya maneno ya Kiarabu yaliyopo katika lugha ya Kiswahili yanayoweza kuhitimisha kuwa Kiswahili ni Kiarabu.
Kigezo cha msamiati pekee yake hakijitoshelezi kuelezea kuwa Kiswahili ni Kiarabu.
Wanaisimu walipaswa waangalie vigezo vingine kama vile kigezo cha kihistoria kwa kuchunguza masimulizi mbalimbali ya kale na kigezo cha kiisimu.
Katika kigezo hiki walipaswa kuchunguza fonolojia, mofolojia na sintaksia ya Kiswahili kwa kulinganisha na Kiarabu na ndipo wangepata hitimisho sahihi ya madai yao.
Vilevile kigezo hiki cha msamiati hakina mashiko kwa sababu lugha ina tabia ya kuathiriana.
Lugha huathiriana na lugha nyingine endapo kutakuwa na mwingiliano baina ya wanajamii lugha hizo.
Kwa mfano Kiswahili kimetokea kuathiriana na Kiarabu kutokana na uhusiano uliokuwepo hapo zamani katika biashara kati ya Waarabu na watu wa upwa wa Afrika Mashariki na hii ikapelekea msamiati wa Kiarabu kuingia katika lugha ya Kiswahili.
Kiswahili si Kiarabu
Hivyo kwa hoja hii hatuwezi kusema Kiswahili ni Kiarabu kwa sababu msamiati wa Kiarabu unaonekana katika lugha ya Kiswahili.
Hata hivyo si lugha ya Kiarabu tu ambayo msamiati wake unaonekana katika Kiswahili.
Vilevile kuna msamiati wa lugha nyingine za kigeni katika Kiswahili, kwa mfano, maneno yenye asili ya Kireno katika Kiswahili ni kama vile ‘meza’, ‘gereza’ na ‘leso’.
Pia yapo maneno yenye asili ya Kijerumani kwa mfano ‘hela’ na ‘shule’ na mengine mengi yenye asili ya Kiingereza kama vile ‘mashine’, ‘televisheni’, ‘sekondari’, ‘redio’, ‘kompyuta’ nk.
Basi ingekuwa kwamba kipimo cha kuhusisha Kiswahili na Kiarabu ni kiwango cha msamiati wa kigeni kuonekana kwenye lugha fulani ya kigeni, basi tungesema pia Kiswahili ni Kiingereza kwa sababu msamiati mwingi tu wa Kiingereza unonekana katika Kiswahili.
Pia kigezo hiki kinaonekana kuwa ni dhaifu kwa sababu hawakufanya utafiti katika nyanja zote za matumizi ya lugha kwa mfano msamiati unaotumika katika nyanja za elimu, afya, teknolojia, utamaduni na kadhalika.
Kwa hiyo madai haya yanaonekana kutokuwa na mashiko kwa ufinyu wa utafiti wayo.
Kutokana na kigezo hiki cha msamiati kutokuwa na mashiko kuhitimisha kuwa Kiswahili ni Kiarabu, basi hatuna budi kusema kuwa Kiswahili si Kiarabu!
Kutokana na mji wa Mombasa kuwa sehemu muhimu kimkakati, makundi ya wafanyabiashara wengi walitaka kulazimisha utawala wao na mji huo uligombewa na mataifa mbalimbali katika historia yake. Ushawishi wa Waarabu ulikua kwa kiasi kikubwa, na maarufu katika nyakati mbalimbali katika historia ya mji wa Mombasa.
Wafanyabiashara wa Kiarabu walijulikana kwa kusafiri kwa meli hadi Pwani ya Kenya tangu karne ya kwanza na kuendelea, na hii iliimarisha biashara katika Pwani ya Kenya. Mwanahistoria ambaye pia ni Meneja Mkuu wa Makumbusho ya Fort Jesus mjini Mombasa Bw. Mbarak Abdulqadir anasema vita vya ukombozi wa Kenya mkoani Pwani vilianza miaka mingi tangu wakati wa utawala wa Kireno. Anasema “Ukombozi wa Kenya hapa Pwani ulianza miaka mingi kutoka wakati wa utawala wa Kireno lakini kwa bahati mbaya vitabu vya historia havizungumzii kabisa. Vita vya ukombozi vilianza hata kabla ya Waingereza kuja, vilianza wakati Wareno walipokuja katika mwambao wa Afrika Mashariki, hasa hapa Mombasa”
Mnamo mwaka 1498, mvumbuzi wa Kireno anayeitwa Vasco Da Gama aliwasili katika fuo za Mombasa. Lengo la safari yake ilikuwa kueneza imani ya dini ya Kikristo na pia kupanua zaidi eneo la biashara la Ureno. Ujio wake mjini haukupokelewa vyema, ulikumbwa na uadui miongoni mwa wakazi wa asili.
Mbarak anasema watu wa asili wa Afrika Mashariki walianza vita vya ukombozi tangu nyakati hizo kwani walikuwa hawako tayari na utawala wa Kireno. “Kwa miaka 200 Wareno walipokuwa wametawala sehemu za Afrika Mashariki kulikuwa hakuna amani, kulikuwa ni vita katika miji tofauti. Kwa mfano mji wa Mombasa ulichomwa karibu mara tano, Lamu ilichomwa mara kadhaa, pia Pate na sehemu nyingine. Sababu ni kuwa hawakuwa tayari kusalimu amri dhidi ya utwala wa Kireno”
Hata hivyo Wareno walifanya urafiki wa karibu na Mfalme wa Malindi. Wareno walitambua kuwa mji wa Mombasa ulikuwa muhimu kwa wao kuweza kuuza bidhaa zao, kwa hivyo mwaka 1592 walitumia nguvu na uwezo wao na kumfanya Mfalme wa Malindi kuwa Sultan wa mji wa Mombasa.
Hatimaye mji wa Mombasa ukawa kituo kikuu cha biashara cha Ureno katika mwambao wa Pwani ya Afrika Mashariki. Hii ilifanya Ngome Kuu maarufu kwa jina la Fort Jesus ambayo iko hadi leo, ijengwe. Ngome hii ilitumiwa kama kituo cha kufanyia biashara, gereza la watumwa, na muhimu zaidi kama sehemu ya kuwalinda Wareno kutokana na uvamizi kutoka kwa wakazi wenyeji na makundi ya kigeni. Utumwa ndio biashara kubwa iliyokuwa ikifanywa wakati huo ambapo watumwa wenyeji walibadilishwa kwa bidhaa mbalimbali. Watumwa waliokamatwa walilazimishwa kufanya kazi katika mashamba ya karafuu na pamba katika hali ngumu na mijeledi kwa juu. Utawala wa Ureno mjini Mombasa uliendelea kwa takriban miaka 200, ambapo baadaye ulipinduliwa na Waarabu wa Omani, kama anavyoeleza mwanahistoria Stambuli Abdillahi Nassir.
“Mwaka 1660 wenyeji waliungana-waswahili na wamijikenda, wakaenda mpaka Oman kuomba msaada ili waje wasaidiwe kumuondoa Mreno. Kitabu cha The Portuguese period in East Africa kilichoandikwa na Justus Strandes kinaeleza miaka 200 hiyo ilikuwa ya unyama kiasi gani na dhidi ya nani. Mreno alimuua mpwani kwa miaka 200 mfululizo.”
Hatimaye Waarabu nao pia walilazimishwa kuuachia mji wa Mombasa kwa wakoloni wa mwisho waliouteka-Waingereza. Waingereza walichukua udhibiti wa mji wa Mombasa mnamo mwaka 1895, baada ya Sultan wa Zanzibar kuukodisha mji huo kwa Waingereza. Mkoloni alianzisha utawala wa ardhi na rasilimali za Kenya. Bado wapwani hawakuridhia bali waliendeleza vita vya kujikomboa kutoka kwa minyororo ya mkoloni vilivyoongozwa na shujaa mwanamke kwa jina la Mekatilili wa Menza. Mbarakak Abdulqadir anasema, “Mkombozi wa kike wa kigiriama kwa jina la Mekatilili wa Menza alianzisha vita vya kutaka kukomboa sehemu za wagiriama dhidi ya minyororo ya kikoloni ya uingereza”.
Mwingereza alipiga hatua na kuanzisha udhibiti wa bandari muhimu ya Mombasa na kumaliza ujenzi wa reli kutoka Mombasa hadi Uganda katika miaka ya 1900. Utawala wa Uingereza Kenya na pia Mombasa uliisha rasmi baada ya Kenya kupata uhuru tarehe 12 Desemba 1963.Rais wa kwanza wa Kenya alikuwa Jomo Kenyatta ambaye alikuwa kiungo muhimu katika vita vya kupigania uhuru kutoka kwa waingereza.
Hata hivyo wanahistoria wa Pwani ya Kenya wanasema kuwa baadhi ya wapwani wanaona kama wametengwa katika sherehe za madaraka kwa muda mrefu na ni vyema iwapo watakumbukwa kwa mchango wao na kuhusishwa kwa njia zote. Japokuwa Kenya ilipata misukosuko ya hapa na pale ya kisiasa baada ya kupata uhuru, hatimaye hivi sasa mambo ni shwari na wakenya wanatarajia maisha mazuri. Kenya inaendelea kuwa kitovu muhimu cha kiuchumi katika kanda miaka 50 baada ya kupata uhuru.
Siku hizi neno ” kongole” latumiwa kwa maana ya pongezi. Lakini kwa Kiswahili cha kale lilikuwa na maana ya ukaribishaji pia.
Na maana ya “kongoni” ni karibuni (uwakaribishapo zaidi ya mtu mmoja). Kwa kumkaribisha mtu mmoja husemwa: kongo; kwa mfano, Mgeni kongo! Na kitenzi chake ni kukongowea, yaani kukaribisha: Namkongowea mgeni. Hili ndilo neno la asili la Kiswahili kabla ya kutumiwa “kukaribisha”, ambalo asili yake ni lugha ya Kiarabu.
MAANA ZA BAADHI YA MANENO YALIYOTUMIWA KATIKA SHAIRI “KONGONI NGULI KONGONI”:
– kongoni = karibuni
– nguli= mashujaa (pia shujaa)
– nde = nje
– tuwakongowee = tuwakaribishe; tuwalaki
– ‘siselee (asiselee) = asibaki
– pamwe na = pamoja na
– ndume = madume; wanaume
– ghamidha = ushupavu
– kondo = vita
– watezi wa bangu (wachezaji wa bangu) = wapiganaji vita. (Katika Kimvita cha kale kulikuwa na usemi (siku hizi zaitwa “nahau”) “kuteza bangu” , kwa maana ya kupigana vita).
– jasara = wingi wa ujasiri
– sera = tabia au vitendo atendavyo mtu maishani mwake
– kuterema = kufurahi (nderemo = furaha)
– ndima = kazi ngumu
– tujifunge masombo (masombo ni nguo inayotatiwa na wanaume kwa kuzungushwa tumboni na nyuma yake wakati wa kupigana vita au kufanya kazi ngumu. Wanawake hufunga vibobwe (vibwebwe) lakini wanaume hujifunga masombo.) Kwa mfano, katika ubeti wa pili wa shairi, “Mgogoto wa Zamani”, lililotungwa na mshairi wa kale wa Mvita, Muyaka bin Haji (1776-1840), alipokuwa akiwahamasisha Wamvita wenziwe kupigana vita dhidi ya utawala wa Oman (ambao wakati huo makao yake makuu yalikuwa Zanzibar), unasema:
Jifungetoni masombo, mushike msu na ngao
Zile ndizo zao sambo, zijile zatoka kwao
Natuwakaliye kombo, tuwapigiye hario
Wakija tuteze nao, wayawiapo ngomani.
– wafileo = waliokufa
– waukile = wameondoka; wamekufa
– mauko = kifo
– akudare = akuguse
– huj’epui = hujiepushi; hukimbii
– kuyacha = kuyaogopa
– mare = marefu; makubwa
– watezaji shere = wachezaji shere; wanaowafanyia watu mizaha ili waonekane ni wajinga. (Hivi karibuni nilimsikia Waziri mmoja wa Tanzania akihutubia mkutano wa hadhara Nairobi akilitumia neno “shere” kwa makosa. Alilitumia kwa namna iliyoonesha kuwa kumcheza mtu shere ni kuzuri, na ilhali ni kinyume chake).
Ngure(2003) anasema kuwa fasihi ni aina ya sanaa ambayo wasanii wake huonyesha ustadi wao katika kutumia maneno kisanii ili kuwasilisha ujumbe wao kwa wasomaji au jamii iliyonuiwa.
Naye Mulokozi(1989) anasema, fasihi ni sanaa itumiayo lugha ili kufikisha ujumbe kwa jamii bila kujali kuwa imeandikwa au haijaandikwa.
Kwa ujumla fasihi ni aina au kazi ya sanaa ambayo hutumia lugha katika uwasilishaji wake kwa hadhira lengwa ili kufikisha ujumbe uliokusudiwa bila kujali kuwa imeandikwa au haijaandikwa.
Mulokozi(1996) anasema kuwa fasihi simulizi ni fasihi inayotungwa au kubuniwa kichwani na kuwasilishwa kwa hadhira kwa njia ya mdomo na matendo bila kutumia maandishi.Na anadai kuwa fasihi simulizi ni tukio linalofungamana muktadha au mazingira Fulani ya jamii.
TUKI(2004)Fasihi simulizi ni kazi ya fasihi inayohifadhiwa na kurithishwa kutoka kizazi kimoja hadi kingine kwa nji aya mdomo kama vile hadithi,ngoma na vitendwili.
Kwa ujumla fasihi simulizi ni ile kazi ya fasihi inayotungwa na kubuniwa katika kichwa cha binadamu na kuwasilishwa kwa hadhira au jamii lengwa kwa njia ya masimulizi ya mdomo na vitendo bila ya maandishi.
Wamitila(2003) anasema fasihi andishi ni sanaa itumiayo maandishi kufikisha ujumbe kwa hadhira iliyo kusudiwa.
Hivyo basi fasihi andishi ni aina au kazi ya sanaa ambayo hutumia maandishi kama njia kuu ya kufikisha ujumbe kwa jamii au hadhira lengwa iliyokusudiwa.
Ni kweli na dhahiri kwamba fasihi simulizi ni mama wa fasihi andishi.Na hii ni kwa kuwa fasihi simulizi ndiyo ya mwanzo kuibuka kwani hii ilianza mara tu binadamu alivyoanza kupambana na mazingira yake.Fasihi ya kipindi cha mwanzo ilijikita hasa katika masuala ya uzalisahaji mali ambapo nyimbo ziliimbwa ili kuchapuza kazi.Fasihi andishi iliibuka mara tu binadamu alivyogundua maandishi ndipo kazi mbalimbali za fasihi zilipoanza kuandikwa.Dai la kuwa fasihi simulizi ni mama wa fasihi andishi linathibitishwa na hoja zifuatazo:-
Kwanza, dai hili linajidhihirisha katika tanzu za fasihi;tanzu za fashi simulizi zinafanana sana na zile za fasihi andishi.Hii ni kwa kuwa fasihi andishi imejichotea tanzu na vipera vyake katika fasihi simulizi.Mfano utanzu wa hadithi fupi.Hadithi fupi andishi zimetokana na hadithi fupi simulizi.Wanafasihi wengine wanauona utanzu huu kuwa ni wa fasihi simulizi kama vile Kingei na Catherin(2010:3) kama wanavyonukuliwa na samweil(2012:3).Samwel(2o12:6),yeye anauchukulia utanzu huu wa hadithi fupi kuwa ni utanzu wa hadithi fasihi simulizi na pia andishi.Hivyo basi utanzu wa hadithi fupi andihshi umetoka na utanzu mmja wa fasihi andishi ambao ni utanzu wa masimulizi.
Sio hayo tu,vilevile mitindo ya kazi fasihi simulizi;mtindo ni namna mwandishi anavyoumba kazi yake.Ngure(2003) anasema kuwa `tunaweza kutumia mfano wa Shaaban Robert katika kusadikika na kufikirika katika mitindo ya ngano zetu za `paukwa –pakawa ‘wakaishi raha mstarehe’.Ngule anasema kuwa hadithi hizi zinamtiririko mwepesi wa vituko uliofungamana na adili ya hadithi zenyewe.Mtindo huu niwa kifasihi simulizi.Hivyo basi,Shaaban Robert ametumia mtindo wa fasihi simulizi katika kuunda kazi yake ya fasihi andishi.Kwa maana hiyo fasihi andishi imechukua muundo wa fasihi simulizi.
Vilevile suala la dhamira;dhamira ni kusudio la mtunzi wa kazi ya fasihi. Ngure(2003)anasema kuwa dhamira nyingi wanazozijadili waandishi wa leo zilikwishajadiliwa zamani katika fasihi simulizi.Na miongoni mwa dhamira hizo ambazo Ngure anazitaja ni pamoja na mapenzi,kisasi,harakati za kitabaka na unyonge wa mwanamke.Hii ni dhahiri kwamba dhamira za fasihi andishi zimetoka katika zile za fasihi simuizi.Ngure anaendelea kwa kusisitiza kuwa fasihi andishi haijafumbua dhamira mpya kabisa ila inaongezea maudhui mapya katika dhamira zizo hizo.
Vilevile kipengele cha wahusika wa wao;hawa ni wanyama,vitu,miti,watu na viumbe wengine ambao hubeba hulka na matendo ya binadamu.Wahusika ambao wanatumika katika fasihi simulizi ndio haohao wanaotumika katika fasihi andishi na kuwapa uhusika unaosawili matendo mbalimbali ya binadamu.Mfano hadithi za sungura kama Samweli(2012:20) anavyonukuu hurafa ya sungura na mkulima kutoka kwa Kanuri na wenzake(hakuna tarehe).Wahusika wake ni wanyama ambao hupewa uwezo wa kutenda kama binadamu ili kueleza hali halisi.Wahusika hawa wameingizwa katika kazi fasihi andishi.Wahusika kama watu hutumika katika fasihi simulizi na ndio hao hao wanaotumika sasa katika fasihi andishi.Hivyo ni dhahiri kwamba wahusika wa fasihi andishi wametokana na wahusika wa fasihi siumlizi.
Hata hivyo muundo wa kazi hizo;muundo ni mtiririko na mpangilio wa visa na matukio katika kazi ya fasihi.Hurekelea msuko wa visa na matukio katika fasihi. Mara nyingi fasihi simulizi hutukia muundo wa moja kwa moja au muundo sahili.Mfano hadithi nyingi kama hekaya za Abunuwasi (Samwel 2012:21) zina muundo wa moja kwa moja.Yaani kisa huelezwa moja kwa moja bila kurejea nyuma au kurukia matukio.Fasihi andishi imechukua muundo huu wa moja kwa moja katika kuunda visa na matukio..Mfano Haji Gora Haji ametumia muundo wa moja kwa moja katika riwaya yake ya Vuta n’Kuvute.
Fasihi simulizi ni mama wa fasihi andishi.Fasihi simulizi ni kongwe zaidi kuliko fasihi andishi kwani fasihi andishi ilianza mara tu baada ya mwanadamu kugundua maandishi.Fasihi simulizi inaumiliki wa kimapokeo,hivyo hurithishwa toka kizazi kimoja hadi kingine.Fasihi andishi huwa ni mali ya mtunzi mwenyewe.Fasihi andishi na fasihi simulizi husawiri mambo mbalimbali yaliyopo katika jamii mbalimbali za mwanadamu pamoja na mazingira yake.
SWALI : Taja na uyafafanuwe kwa kina mambo mawili yanayohusu fonolojia arudhi.
UTANGULIZI
Fonolojia arudhi, hizi ni sifa za kimatamshi zinazoambatanishwa kwenye sauti za lugha ya mwanadamu, sifa hizi huitambulisha sauti kimatamshi zaidi na husaidia kubainisha taarifa za msingi kama hali ya msemaji, hisiya za msemaji au umbali alioko msemaji. Fonolojia arudhi huhusu sifa kama shadda, kiimbo, matamshi, lafudhi, kidatu na toni. Kwa mujibu wa swali hili nitarejelea shadda na kiimbo.
KIINI
Shadda/mkazo
Ni utaratibu wa utamkaji wa maneno ambapo silabi fulani hutamkwa kwa nguvu nyingi zaidi kuliko ilivyo katika silabi nyingine za neno hilohilo. • Mkazo unaweza kuchukuliwa kama kilele cha kupanda na kushuka kwa sauti katika utamkaji wa neno. • Silabi yenye mkazo inakuwa na msikiko mzito zaidi kuliko silabi nyingine za neno hilohilo. • Lugha nyingi hasa za kibantu hazitumii mkazo, Lugha nyingi hutumia toni. Kiswahili sanifu hakitumii toni na zaidi hutumia mkazo.
Kiimbo
Kiimbo ni utaratibu maalumu wa upandaji na ushukaji wa mawimbi ya sauti unaojitokeza katika utamkaji wa lugha fulani. Kiimbo hugawanyika katika aina kadhaa zifuatazo.
Aina za kiimbo
Kiimbo cha maelezo: Kiimbo cha maelezo ni kile ambacho kwa kawaida msemaji wa lugha akiwa kwenye kidatu chochote kile mawimbi sauti ya usemaji wake yanakuwa takriban katika mstari ulionyooka.
Kiimbo cha kuuliza: Kiimbo cha kuuliza hujitokeza kwa kutumia viwango tofauti vya kidatu kutegemeana na aina ya swali linaloulizwa .
Kiimbo cha amri: kiimbo cha amri hakitofautiani sana na kiimbo cha maulizo.Uchunguzi wa kifonetiki, unaonesha kuwa katika kutoa amri, mzungumzaji hutumia kidatu cha juu zaidi kuliko ilivyo katika kiimbo cha maelezo.
HITIMISHO
Fonolojia arudhi ni kipengele muhimu sana katika ubainishaji wa fonimu za lugha kama Kiswahili kwani husaidia sana kutambulisha hisia na hali ya msemaji kwa ujumla.
![[Image: Kiswahili-SADC.jpg]](https://mwalimuwakiswahili.co.tz/wp-content/uploads/2019/08/Kiswahili-SADC.jpg)
