SWALI : Vigezo vipi vya msingi hutumika kuainisha sauti ya kifonetiki mpaka kufikia kubainishia sifa zake pambanuzi.
UTANGULIZI
Fonetiki ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchunguzi na uchambuzi wa taratibu zote zinazohusiana na utoaji, utamkaji, usafirishaji, usikiaji na ufasili wa sauti za lugha za binadamu kwa jumla. Sauti za kifonetiki huainishwa kwa vigezo mbalimbali ambavyo huzalisha sifa bainifu za kifonetiki. Sifa za sauti kifonetiki ni sifa za zinazoweza kuitofautisha sauti moja kutokana na sauti nyingine kwa kutumia vigezo vya kifonetiki. Sauti za kifonetiki (foni) huainishwa kwa kuzingatia sifa mbalimbali bainifu kama zifuatazo
KIINI
Vigezo vitumikavyo kubainisha konsonanti na irabu za Kiswahili ni kama vifuatavyo:
Kwanza, kigezo cha namna ya kutamka, namna ya kutamka Kwa kuzingatia kigezo hiki konsonanti zimegawanyika katika makundi kama vile: Vipasuo: Sauti za vipasuo ambavyo hutamkwa wakati mkondo wa hewa unapozuiwa na hewa kuachiwa ghafla kisha kuzalisha sauti zenye msikiko kama mlipuko fulani
Pili, kigezo cha mahali pa kutamkia , kwa kuzingatia kigezo hiki konsonanti zimegawanyika katika makundi kama vile nazali za midomo, ufizi,mdomo meno,meno na midomo.
Tatu,kigezo cha mkondo wa hewa, Mkondo hewa kutoka mapafuni waweza kupititia katika chemba ya kinywani au ya puani. Kinachosababisha hali hii ni kilimi. Kilimi chaweza ama kuteremka chini kuelekea shina la ulimi na kuruhusu hewa kupita puani au kuinuliwa juu kuelekea upande wa juu wa ukuta wa koo na kuruhusu hewa kupita kinywani. Sauti inayotamkwa huku mkondo wa hewa ukipita puani huitwa sauti nazali. Mfumo huu wa upokeaji wa sauti wakati mkondo wa hewa unapita puani huitwa Ung’ong’o.
Nne, kigezo cha hali ya glota, Katika koromeo au glota kuna kitu kinaitwa nyuzi sauti. Nyuzi sauti ni nyama laini zilizoko katika koromeo ambazo zinauwazi katikati unaoruhusu mkondo wa hewa kutoka nje na ndani ya kifua. Nyuzi hizo huwa katika nafasi za aina mbili wakati hewa inapopita. Kuna wakati nyuzi hizo zinakaribiana au kuwa pamoja na wakati mwingine zinakuwa zimeachana. Hewa inapotoka ndani ya mapafu kuja nje kupitia kwenye pango la kinywa au la pua nyuzi hizo zikiwa zimekaribiana au kuwa pamoja, nyuzi hizo husukumwa na kutetemeka.Sauti zinazotolewa wakati huo huwa na mghuno na huitwa sauti ghuna. Zikiwa nyuzi hizi zimeachana, hewa hupita kwa urahisi bila kuzuiliwa, na hivyo hazikwami na kusababisha sauti zinazotolewa kutokuwa na mghuno
Kutokana na vigezo hivyo tunapata sifa zifuatazo kwa konsonanti:
· Sifa ya kwanza ni midomo: Mkondo hewa unapozuiwa kwa kubana mdomo wa chini na mdomo wa juu kisha ikaachia au ikabanwa kwa kuviringwa huku ikiwa imeacha upenyo kidogo huwezesha sauti kadhaa hutolewa.
· Sifa ya pili ni midomo-meno: Sifa hii inahusu utamkaji wa sauti ambao kwao meno ya juu, ambayo ni alatuli,hugusana na mdomo wa chini, ambao ni alasogezi, na wakati huohuo hewa inaruhusiwa kupita kwa kukwamizwakwamizwa katikati ya meno.
· Sifa ya tatu ni ya meno: Sauti hizi hutamkwa kwa ncha ya ulimi ikiwekwa katikati ya meno ya juu na ya chini.
· Sifa ya nne ni ya ufizi: Sauti hizi zinapotolewa, ncha ya ulimi hugusana na ufizi.
· Sifa ya tano ni ya kaakaa gumu: Sifa hii inahusu utamkaji wa sauti ambapo ulimi hufanya kazi ya ala sogezi. Ulimi hugusana na kaakaa gumu ambalo ndiyo alatuli.
· Sifa ya sita ni ya kaakaa laini: Sifa hii huhusu utamkaji wa sauti ambao huandamana na sehemu ya nyuma ya ulimi, ambayo ni alasogezi, kugusa kaakaa laini, ambalo ni alatuli.
Vigezo vitumikavyo kubainisha irabu mbalimbali, irabu hupangwa kutokana na vigezo vitatu:
Sauti irabu huainishwa kwa vigezo vifuatavyo:
Kwanza ni kigezo cha mwinuko wa ulimi: hapa tunaangalia ulimi umeinuka kiasi gani. Ulimi unaweza kuinuka juu kabisa, juu kiasi au kulala chini kabisa.
Pili ni kigezo cha sehemu ya ulimi iliyoinuka, hapa tunaangalia ulimi umeinuka sehemu gani wakati wa kutamka sauti irabu, kwa mfano ulimi huweza kuinuka mbele, au nyuma
Tatu ni kigezo cha umbo la midomo,wakati wa kutamka sauti irabu midomo huweza kuwa na umbo la mviringo(duara) au mtandazwa.
Kwa vigezo hivyo tunapata sifa zifuatazo za kifonetiki za kuainishia irabu:
• Sifa ya ujuu,ujuu kiasi au uchini
• Sifa ya umbele na unyuma
• Sifa ya umviringo au mtandawza
HITIMISHO
Kwa ujumla sifa za kuainishia sauti kifonetiki ni matokeo ya vigezo vya kifonetiki ambavyo huweka bayana sifa mahususi kwa kila sauti ya kifonetiki.
SWALI: Chagua nadharia yoyote unayoijua kisha ifafanue kwa undani ukionesha mwasisi au waasisi wa nadharia husika.
JIBU:
UTANGULIZI
Sengo (2009:1) anafasili nadharia kuwa ni wazo kuu, fikra kuu, mwongozo mkuu wa mtu, watu au jamii ya pahala fulani, wakati fulani na kwa sababu fulani. Kwa mantiki hiyo nadharia ni dira na mwongozo wa kulikabili jambo kifalsafa, kidini, kimantiki, kijamii na kiutamaduni.
KIINI
NADHARIA YA UDHANAISHI/UTAMAUSHI (EXISTENTIALISM)
DHANA YA UDHANAISHI
Kwa mujibu wa watalaamu mbalimbali kama vile Kimani Njogu na Rocha Chimera (1999) wanasema kwamba udhanaishi ni nadharia inayoshughulikia zaidi na “dhana ya maisha “.Swali la kimsingi katika nadharia hii ni maisha ni nini? Wadhanaishi huchunguza kwa undani nafasi ya mwanadamu ulimwenguni, .pia wanajishughulisha na uchunguzikuhusu uhusiano uliopo kati ya binadamu na mungu.Wamitila K.W (2003)katika kamusi ya fasihi na nadharia amefanunua udhanaishi kama dhanainayotumia kuelezea maono au mtazamo inayohusiana na hali ya maisha ya binadamu ,nafasi na jukumula binadamu ulimwenguni ,na uhusiano wake na mungu au kutokuwepo nauhusiano na mungu.Wanjala Simiyu (2012) katika kitabu kitovu cha fasihi simulizi udhainishi ni falsafa au mtazamo wamaisha ulio na kitovu chake katika swala kuwa, maisha ni nini na yana maana gani kwa binadamu? Nikwa njia gani mwanadamu anaweza kuyabadilisha maisha yake yaliyojaa na dhiki, mashaka na huzuni..Kimani Njogu na Wafula L M katika nadharia za uhakiki wa fasihi (2007) wanasema udhanaishi na falsafa kuhusu dhana ya maisha. Ni falsafa inayo husiana na utamaushi kutokana na neno “kutamauka”. Kutamauka ni kutokuwa na furaha au kutokuwa na tamaa kwa kuhisi kutokuwa na matumaini katikamaisha. Naye Camus (1984) udhanaishi ni falsafa inayoshugulikia maswala kuhusu maisha; ni mtazamounaokagua kwa upembuzi hali ya nafasi ya mtu katika ulimwengu anamoishi na pia ni falsafa inayozungumzia uhusianao uliomo kati ya mtu na mungu na iwapo mtu anapaswa kuamini kuwepo kwamungu. Nadharia hii inatusaidia kuhakiki maisha ya mwanadamu anayeishi katika ulimwengu uliojaa shinda namatatizo mengi ambayo yanayosambambishwa na binadamu mwenyewe. Matatizo anayoyapitia ni kamavita vya wenyewe kwa wenyewe kwa misingi ya kidini, jaa na uchumi kuharibika, kukosa kazi,
ajali barabarani. Matatizo haya yanafanya mwanadamu kukata tamaa na kushuku iwapo kweli mungu yuko.
WAASISI WA NADHARIA YA UDHANAISHI
Wamekuwa kwenye vitengo vitatu
Wanaoamini kuwepo kwa mungu
Soren Kierkegerd ni mwanathiolojia wa kidenimaki aliyekuwapo kati ya mwaka wa 1813 hadi1855 aliweza kuandika makala mbali mbali hasa;
The concept of dread
Fear and trembling
The sickness unto death Wafula R.M na Kimani Njogu (2007) naWamitila. W(2003)
Wasioamini kuwepo kwa Mungu
Wanafalsafa wa Kijerumani wakiongozwa na FRIDRICK NIETZSCHE, MARTIN HEIDEGGER, GABRIEL MARCEL na KARL JASPERS walitokea katika karne ya ishirini. (Wamitila K.W 2003)
Wasio na uhakika wa kuwepo kwa mungu.
JEAN PAUL SATRE aliyetokea baada ya vita vikuu vya dunia na alikuwa mwanafalsafa wa kifaransa. Kimani Njogu na Rocha chimera (1999)
HISTORIA FUPI
Udhanaishi unahusishwa kwa kiasi kikubwa na mwanathiololojia wa ki-denimaki kwa jina Soren Kieregaard (1813-1855), katika maandishi yake mbalimbali Soren Kieregaard (1844) The concept of dread Soren Kieregaard (1843) Fear and trembling Soren Kieregaard (1849) The sickness unto death Kieregaard anaeleza kuwa mtu haishi kwa nguvu zake mwenyewe, kuna nguvu zinazomtawala ambozo ni za Mungu. Binadamu anapoishi hutenda dhambi na ili apate utulivu wa kiroho inambidi atubu dhambi hizo.Wanaamini kuwepo kwa mungu kwa binadamu wote. Anaeleza kuwa binadamu ni kikaragosi cha nguvu zilizomuumba ni katika kuzicha. Anaendelea kusema kwamba udhanaishi ni dhana ya hofu pale ambapo binadamu huogopa adhabu kutoka kwa Mungu kwa hivyo amefunikwa na
wasiwasi, hataki kumkosea Mungu. Anasisitiza binadamu ni mtu binafsi (hali ya kujijali). Binadamu hupata kimbilio kutoka kwa mivutano ya maisha kupitia kwa Mungu. Imani hii ilishika nguvu sana kwenye ukristo, huu ukawa mwanzo wa udhanaishi wa ukristo. (christian existentialism) Kwa mujibu wa Wamitila .K.W (2003) kamusi ya fasihi, istilahi na nadharia asema kuwa katika karne ya ishirini, udhanaishi ulipata msukumo mpya kutoka kwa mwanafalsafa wa kijerumani Friedrich Nietzsche na wengine kama Martin Heidegger, Gabriel Marcel na Karl Jaspers. Nietzche (1927) “joyful wisdom” anadai kuwa mungu amekufa. Tamko hili pamoja na misimamo ya wenzake vinakuwa misingi muhimu ya kuzuka kwa udhanaishi wa ukanaji Mungu (atheistic existenialism) Kwa mujibu wa tovuti, Martin Heidegger, mwanafalsafa wa kijerumani na mwanafunzi wa Husserl aliamini kuwa neno “nitakufa” si katika dunia ya ukweli.
Kwa mujibu wa kimani Njogu na Rocha Chimera (1999) wanaelezea kuhusu mwanafalsafa wa kifaransa Jean Paul Satre ambaye ndiye mwasisi mkuu wa udhanaishi. Baada ya vita vikuu vya dunia anadai kuwa mtu huzaliwa au hujipata ametumbukia katika ombwe la aina fulani. Vilevile mtu yuko huru kuishi tu na kukabiliana vilivyo na ulimwengu unaomzunguka. Isitoshe kwa vile binadamu hana uwezo kwa yale anayoyapitia maumivu na mateso anaweza kukata tamaa.
Katika mhadhara alioutoa Jean Paul Satre, (1946) “Existentialism and Humanilism” alisisitiza kuwa “kuzimu ni ya watu wengine”. Hii ni ishara kuwa ana uwezo wa kuchagua na uhuru wa kila mtu anaweza athiri watu wengine, alisisitiza pia dini haiwezi kutatua shinda za binadamu isitoshe aliegemea katika suala la ubinafsi wa mtu.
MIHIMILI YA UDHANAISHI
Waandishi mbalimbali wameweza kutoa mihimili ya udhanaishi, kwa kuwarejelea Wafula .R.M na Kimani Njogu (2007) wao wameainisha mihimili hiyo kama ifuatavyo;
·
Wanatilia mkazo matatizo halisi yanayomsimbu mwanadamu na kwanakwepa imani ya kinjozi juu ya imani ya kuishi.
·
Hawaamini uwepo wa Mungu na uumbaji wake wa ulimwengu.
·
Juhudi za mtu binafsi kujisaka au kupambana na maisha huishia katika mauti.
·
Maudhui yanayotajwa na wadhanaishi ni kama vile uhuru wa mtu binafsi, uwezo wake wa kujifikiria na kujiamulia.
Kwa ujumla udhanaishi ni nadharia inayochochea uhakiki wa kazi za fasihi kifalsafa zaidi ili kuweza kutathmini ukweli kuhusu maisha kupitia wahusika mbalimbali ambao huwakilisha sifa na tabia za wanadamu katika maisha halisi.
Je, kuna umuhimu wa kufanya uhakiki katika fasihi simulizi? Kama ndiyo, kwa nini?
UTANGULIZI
Fasihi simulizi kama zilivyo kazi nyingine za fasihi andishi hufanyiwa uhakiki. Uhakiki huu huzingatia vipengele vya fani na maudhui ili kubainisha usanaa wa kazi husika pamoja na kile ilichokusudia kufikishwa kwa hadhira. Kwa hiyo ni kweli upo umuhimu wa kufanya uhakiki wa fasihi simulizi.
KIINI
Uhakiki wa fasihi iwayo yote ni jambo la muhimu sana hasa kwa msingi kuwa utunzi wa fasihi hutumia akili nyingi na maarifa makubwa katika kucheza na lugha, hali hii husababisha wakati mwingine kazi za fasihi kuonekana ngumu kiasi kwamba bila msaada wa mhakiki hadhira huweza kuambulia tupu.Umuhimu wa kuhakiki fasi simulizi unaelezeka kama ifuatavyo.
(i) Kuchambua na kuweka wazi funzo ambalo linatolewa
na kazi ya fasihi simulizi.
(ii) Kuchambua na kufafanua picha za kisanii
zilizotumika katika kazi ya fasihi.
(iii) Kumshauri mtunzi ili afanye kazi bora zaidi.
(iv) Kumuelekeza msikilizaji ili apate faida zaidi
kuliko yale ambayo angeweza kuyapata bila ya
dira
ya mhakiki.
(v) Kuhimiza na kushirikisha fikira za kihakiki
katika kazi za fasihi.
(vi) Kuweka, kubakiza, na kukuza kiwango cha utunzi
wa kazi za fasihi.
(vii) Kuonesha kuwa kwa kila kizuri kuna kizuri
zaidi na hapana kizuri kisicho dosari.
(viii) Kusema kweli ipasayo kuhusu tamaduni na
falsafa zinazotawala fasihi.
HITIMISHO
Fasihi ya Kiswahili,
kwa maana ya fasihi ya Kigogo kwa lugha ya Kiswahili, au fasihi ya Kimbulu kwa
lugha ya Kiswahili, ina nafasi kubwa katika malezi na elimu ya taifa hili.
Hivyo, uhakiki ni jambo muhimu sana katika kuunganisha hadhira na mtunzi wa
kazi husika ya fasihi.
(d) Pambanua tanzu nne za isimu na ubainishe umuhimu wake.
2. “Isimu ni sayansi kwa sababu hufuata mbinu za kimsingi
za utafiti wa kisayansi.” Fafanua sifa nne kuu za uchambuzi wa kisayansi katika isimu.
3. Eleza jinsi kigezo cha namna ya kutamka kinavyotumika kuainisha konsonanti za lugha na utoe mifano ya uainishaji huo katika Kiswahili.
4. Ingawa fonetiki na fonolojia zinajishughulisha na uchunguzi wa lugha, kila taaluma ina mwelekeo wake tofauti katika uchunguzi na uchambuzi. Thibitisha.
5. Toa maelezo mafupi kuhusu matawi yafuatayo ya isimu huku ukieleza misingi ya uchunguzi ya kila tawi.
a. Isimu fafanuzi
b. Isimu Historia
c. Isimu Linganishi
d. Isimu-jamii
MWONGOZO WA KUTAHINI
1. (a) Sifa za lugha:
Lugha
ni mfumo
Lugha
ni ishara
Lugha
ni nasibu
Lugha
ni sauti
Lugha
ni mawasiliano
Lugha
ni sifa ya binadamu
(b) Malengo ya taaluma ya Isimu
Kuchambua na kueleza maarifa au umilisi wa mzawa wa lugha kuhusu lugha yake.
Kuunda nadharia, nadharia husaidia kuonesha ruwaza zilizomo katika lugha na jinsi inavyofanya kazi.
Kubainisha mbinu za kisayansi za kuchambua lugha ili matokeo yaweze kukubalika na yawe yamejengwa kwa misingi thabiti.
Lugha ya binadamu ni ishara ya sauti ila wanyama hutumia milio tu
Binadamu ana uwezo wa kujifunza lugha iliyomo katika mazingira yake, wanyama hawana uwezo wa kujifunza lugha
Binadamu ana uwezo wa kuelezea mambo yaliyopo, layiyopita na yatakayokuja, wanyama hawana uwezo huo, ila nyuki kwa kiwango kidogo sana
Binadamu akilelewa katika mazingira ombwe yasiyo na lugha,
hatakuwa na lugha yoyote ila mnyama akilelewa katika mazingira kama hayo atatoa milio ya aila yake
Binadamu harithi lugha bali hubwia/ hupata lugha ila wanyama hurithi milio ya aila yao
(d) i. Fonetiki
Fonetiki ni kiwango cha isimu kinachojishughulisha na uchunguzi na uchambuzi wa taratibu zote zinazohusiana na utoaji, utamkaji,
usafirishaji, usikiaji na ufasili wa sauti za lugha za binadamu kwa jumla. – Husaidia kuimarisha matamsi bora ya sauti na kwa hivyo kuimarisha matumizi ya lugha fasaha.
ii. Fonolojia
Fonolojia ni kiwango cha isimu ambacho hujishughulisha na uchunguzi, uchambuzi na uanishaji wa sauti pambanuzi ambazo hutumika katika mifumo mbalimbali ya sauti za lugha za binadamu. – Fonolojia huweka misingi ya jinsi lugha tofauti zinavyotumia sauti chache tu ili kuunda maneno.
iii. Mofolojia
Mofolojia ni taaluma inayoshughulikia vipashio vya lugha na mpangilio wake katika uundaji wa maneno. Vipashio hivyo vya lugha huitwa mofimu.
– Mofolojia huchunguza jinsi mofimu zinavyofuatana kwa utaratibu unaokubalika ili kuunda maneno.
iv. Sintaksia
Ni taaluma ya isimu inayochunguza na kuchambua jinsi maneno hupangwa ili kuunda sentensi za lugha kwa kufuata kanuni za sarufi katika lugha husika. – Sintaksia husaidia kuainisha miundo mbalimbali ya lugha na jinsi kanuni za sarufi hufanya kazi katika miundo mbalimbali ya lugha.
v. Semantiki
Ni taaluma inayojishughulisha na muundo wa maana katika lugha ya binadamu. – Dhima ya lugha ni mawasiliano, hivyo basi semantiki huchunguza jinsi maneno hupata na kuwasilisha maana ili kuwezesha mawasiliano
2. Zipo sifa nne kuu za uchambuzi wowote wa kisayansi. Sifa hizo ni pamoja na:
a) Uwazi na Ukamilifu
Dhana hii ina maana kuwa masuala katika isimu huelezwa kwa udhahiri usio na utata. Hoja huelezwa bila shaka yoyote kimaana. Ni sifa inayomtaka mwanaisimu kujiwekea lengo la kupima kwa uangalifu kila analofanya na kuhakikisha kuwa hoja zake zote anazotoa ili kutegemeza nadharia zake au mahitimisho yake ziko
wazi na zinatokana na utafiti wake. Wakati uchunguzi unapofanywa huwa kuna machukulio. Machukulio haya hubainishwa wazi.
Kwa mfano, mwanaisimu anaweza kuchunguza jinsi watu hujifunza lugha za pili na matatizo ambayo huwakumba. Machukulio ya utafiti kama huu ni kuwa hawa watu wana bongo imara na razini. Hili inabidi mchunguzi aweze kulibainisha.
b) Utaratibu/Upangilifu
Utaratibu ni kufanya mambo kwa mpangilio mzuri wenye kubainika. Utaratibu unaweza kuhusisha wakati, idadi, umuhimu na hata ukubwa. Kwa mujibu wa sifa hii, hoja za kisayansi zinapaswa kupangwa vizuri. Taaluma yoyote ya kisayansi hufuata utaratibu maalumu na mambo yake huendeshwa hatua kwa hatua. Wanaisimu huichunguza lugha kwa utaratibu maalumu, si
kiholela.Wanaisimu wamejaribu kuweka mpangilio wa kufuata katika uchunguzi wa lugha. Mpangilio huu hurahisisha kazi inayowakabili. Mpangilio huu unajitokeza katika hatua zifuatazo:
a) Kutambua tatizo linalohitaji uchunguzi
b) Kuunda nadharia tete
c) Kuchagua nadharia ya kuongoza utafiti
d) Kukusanya data
e) Kuchanganua data
c) Urazini/Uhoromo/Uhakikifu
Sifa hii pia inajulikana kama utonafsi au kutopendelea. Huku ni kutazama mambo yalivyo bila kushawishiwa na hisia. Katika kuzingatia sifa hii, mwanasayansi anapaswa kuhakikisha kuwa yale anayoyasema, pamoja na mahitimisho anayoyafikia, yanatokana na data zilizo wazi na ambazo zinaweza kuchunguzika. Tamko lolote la
kisayansi lazima liweze kuthibitishwa na hoja. Umuhimu wa sifa hii ni kuhakikisha kwamba wanaisimu hawatoi matamko ya juujuu, ambayo hayawezi kuthibitishwa.
d) Iktisadi
Iktisadi ni sifa ya sayansi inayohitaji uchanganuzi ulenge katika kutumia vipashio vichache zaidi kadri iwezekanavyo. Inaeleza kwamba taarifa fupi ni bora kuliko sentensi ndefu ndefu. Imekuwa
kawaida kwa sayansi kutumia fomula na kanuni zilizoandikwa kwa ufupi ili kueleza mambo kwa usahihi bila kutumia maneno mengi. Kwa mfano katika somo la Kemia fomula H2O inarejelea ‘maji’. Tutatoa mfano mmoja kutoka kwa fonolojia na sintaksia.
/z/ au /v/ katika mazingira ya kutangulia /i/. Kwa mfano, iba …….*mwibi ….. mwizi / mwivi.
a) Sintaksia
Juma alikula mkate wa mtoto.
S ……….. KN + KT
Maelezo yake: sentensi hii imeundwa kwa Kundi Nomino
(KN) na Kundi Tenzi (KT).
3. Kwa kutumia kigezo cha namna ya kutamka, konsonanti huainishwa katika
makundi yafuatayo:
a) Vipasuo/Vizuiwa (Stops/Plosives)
b) Nazali/Ving’ong’o (Nasals)
c) Vikwamizwa/Vikwaruzo (Fricatives)
d) Vipasuo-kwamizwa/Vizuiwa-kwamizwa (Affricates)
e) Vitambaza (Laterals)
f) Vimadende (Trills)
a) Vipasuo/Vizuiwa
Sauti hizi zinapotamkwa kwanza hewa hutoka mapafuni, husukumwa nje kwa nguvu na huzuiwa kabisa kabla ya kuachiliwa kwa gafla na kutoa sauti ambayo hufanana na sauti isikikayo wakati
kitu kinapolipuka. Vizuiwa katika Kiswahili ni [p],
, [t], [d], [k] na [g].
b) Nazali/Ving’ong’o
Nazali ni aina ya konsonanti ambazo hutamkwa kwa kukishusha kimio kwa namna ambayo kiasi kikubwa cha hewa kutoka mapafuni huelekezwa kupitia kwenye chemba cha pua. Nazali za Kiswahili ni pamoja na [m], [n], [ɲ] na [ŋ].
c) Vikwamizwa/Vikwaruzo
Hutamkwa wakati alasauti zinapokuwa zimekaribiana kiasi cha kutosha kuweza kusikia mkwaruzo unaotokea wakati hewa inapopita kati ya ala hizo. Vikwamizwa vilivyopo katika Kiswahili ni [ƒ], [v], [θ], [ð], [s], [z], [∫], [χ], [ɣ] na [h].
d) Vipasuo-kwamizwa/Vizuiwa-kwamizwa
Konsonanti hizi zinapotamkwa, hewa husukumwa nje kwa nguvu, huzuiwa halafu nafasi ndogo huachwa ili hewa ipite ikiwa na mkwaruzo. Vizuiwa-kwamiza katika Kiswahili ni [t∫] na [ŋɟ].
e) Vitambaza
Hutamkwa kwa hewa kusukumwa nje, kuzuiwa na kuruhusiwa kupita pembeni mwa kizuizi bila mkwaruzo mkubwa sana. Kitambaza cha pekee katika Kiswahili ni [l].
f) Vimadende
Hutamkwa ncha ya ulimi ikiwa imeugusa ufizi lakini kutokana na nguvu ya hewa inayopita kati ya ncha ya ulimi na ufizi, ncha ya ulimi hupigapiga kwa harakaharaka kwenye ufizi. Katika Kiswahili kuna kimadende kimoja tu, nacho ni [r].
Uhusiano kati ya fonetiki na fonolojia unatokana na ukweli kwamba taaluma zote mbili zinajishughulisha na uchunguzi na uchambuzi unaohusu lugha za binadamu. Hata hivyo, kila taaluma ina mwelekeo wake tofauti katika uchunguzi na uchambuzi huo.
4. Tofauti kati ya Fonetiki na Fonolojia
5. Matawi ya Isimu:
a) Isimu Fafanuzi/Elezi
Tawi hili linazingatia umuhimu wa kuchambua au kufafanua vipengele vya lugha jinsi vilivyo. Huchunguza jinsi lugha inavyozungumzwa wakati fulani na watu fulani. Kimsingi, isimu
fafanuzi inahusika na lugha wakati huohuo wala sio uliopita au ujao. Tawi hili ndilo shina kubwa la isimu. Isimu fafanuzi haitilii mkazo mabadiliko yaliyotokea katika lugha hata kama mabadiliko haya yapo. Katika utanzu huu ndipo tunachambua muundo wa sauti za lugha, muundo wa maneno, muundo wa sentensi, na hata maana za tungo za lugha.
b) Isimu Historia
Isimu historia ni miongoni mwa matawi makongwe zaidi. Tawi hili ndilo linashughulikia uchunguzi wa maendeleo na mabadiliko ya lugha kiwakati kutoka kipindi kimoja cha kihistoria hadi kingine, sababu na matokeo ya mabadiliko hayo. Isimu historia hudhihirisha mabadiliko ya sauti, maumbo ya maneno, sentensi, na maana za maneno kihistoria.
Isimu historia ni uchunguzi wa mabadiliko ya lugha katika mapito ya nyakati. Inaangaza jinsi lugha inavyobadilika katika vipindi mbalimbali, sababu za mabadiliko hayo na athari zake katika lugha hiyohiyo na lugha nyinginezo. Tawi hili pia huangalia hatua mbalimbali ilizopitia lugha katika kukua kwake.
c) Isimu Linganishi
Hili ni tawi la isimu ambalo linafanya uchunguzi wa lugha mbalimbali ili kuzilinganisha na kuzilinganua. Wanaisimu huchunguza lugha katika viwango vyote vya fonolojia, mofolojia,
sintaksia na semantiki ili kuonesha na kueleza jinsi lugha hizo zinavyofanana au kutofautiana. Isimu Linganishi ndiyo imewezesha kubainisha makundi mbalimbali ya lugha. Kwa mfano, familia za lugha kama vile lugha za ulaya na za kihindi na makundi mbalimbali ya lugha za kiafrika. Wanaisimu wanapozilinganisha lugha mbalimbali, hufanikiwa kuunda lugha mame ya lugha hizo. Kutokana na hiyo lugha mame mwanaisimu hubainisha lugha hizo na uhusiano wa kinasaba na kuonesha jinsi lugha hizo zinavyotofautiana.
d) Isimujamii
Hili ni tawi la isimu linalochunguza uhusiano uliopo baina ya lugha na watumiaji wake au jamii. Baadhi ya mambo muhimu ambayo huchunguzwa ni pamoja na sera za lugha, lugha sanifu, usanifishaji, lahaja, rejesta au sajili. Maswali muhimu yanayojibiwa katika utanzu huu ni pamoja na: nani anasema nini, kwa nani au na nani, wakati gani, kuhusu nini. Wanaisimujamii huamini kwamba umuhimu wa lugha upo katika matumizi yake. Hii ndiyo sababu wanachunguza lugha katika miktadha yake ya jamii.
SWALI: Eleza kwa mifano ya kutosha ngeli za upatanisho wa Kisarufi. Onesha uzuri na upungufu wake.
Fasili ya ngeli imejadiliwa na wataalamu na
wanazuoni mbalimbali, huku kila mtaalamu akiwa na mtazamo wake juu ya dhana
hii. Baadhi ya wataalamu na wanazuoni hao ni kama hawa wafuatayo:
Mgullu (1999: 148) anasema istilahi “ngeli”
imechukuliwa kutoka lugha ya Kihaya (Tanzania). Katika lugha ya kihaya neno
“ngeli” lina maana ya aina ya kitu.
Mgullu (1999: 148) akiinukuu Kamusi ya
Kiswahili Sanifu (1981) anaeleza kuwa ngeli ni utaratibu wa taaluma ya Sarufi ya
lugha katika kupanga aina za majina (nomimo) kama vile ki-vi, ma, n.k.
Mgullu anaendelea kusema kuwa fasili hii inapotosha.
Tunaamini ya kuwa ngeli ni kundi la nomino za aina moja na si ule utaratibu wa
kupanga nomino katika makundi kama fasili ya hapo juu inavyodai.
TUKI (1990) wanaeleza kuwa ngeli za nomino ni
kundi moja la majina yaliyo na upatanisho wa kisarufi unaofanana na viambishi
vya umoja na wingi vinavyofanana. Fasili hii inaonekana ni bora lakini tatizo
lake ni kuwa imeweka pamoja vigezo viwili, yaani kigezo cha kisintaksia na kile
cha kimofolojia. Kwa maoni yangu ni kuwa vigezo hivi haviwezi kutumika pamoja
kwa sababu havina uhusiano wa moja kwa moja. Wanaisimu na wachambuzi wengi wa
awali walijaribu kuvitumia vigezo vyote viwili kwa pamoja wakati wa kuainisha
ngeli za nomino za Kiswahili lakini walishindwa. Hali hii imesababisha
uainishaji wa ngeli katika lugha ya Kiswahili uonekane kuwa wa kutatanisha.
Massamba, D.P.B na Wenzake (2012) wanasema
kwamba ngeli ni mgawanyiko wa aina mbalimbali za nomino katika mtazamo wa
kisarufi katika fikra ya viashirio vya nomino katika aina nyingine za maneno
zinazoandamana nazo. Kwa maelezo mafupi tunaweza kusema ngeli za nomino huhusu
makundi ya majina; kila kundi likiwa na mabadiliko ya aina moja ya viambishi
vya umoja na wingi vyenye kuleta upatanisho wa kisarufi wa namna moja katika
vitenzi, vivumishi na viwakilishi. Kila ngeli ina kiambishi cha nomino zake
ambacho kinatawala viambishi vinavyorejelea nomino hiyo katika aina hizo
nyingine ziandamanazo nayo.
Massamba na Wenzake wanaendelea kufafanua kuwa
kila lugha inayotumia utaratibu wa ngeli huwa ina idadi fulani ya ngeli. Si
rahisi kusema kwa yakini hapo zamani lugha za kibantu zilikuwa na ngeli ngapi,
lakini tunajua kwamba kwa wastani lugha nyingi zina ngeli zisizopungua kumi na
zisizozidi ishirini.
Wanaisimu wengine Ashtoni (1944) na Broomfield
(1930) waliainisha majina baada ya Meinhof, walifuatisha mtindo wa Meinhof,
isipokuwa wanayaweka katika ngeli moja majina ya umoja na uwingi ambayo
yanachangia mzizi mmoja badala ya kuyaona kuwa ni tofauti. Kwa uainishaji huu
walipunguza idadi ya ngeli hadi kufikia 9 tu.
Uainishaji wa akina Ashton na Broomfield
unafanana na ule wa Meinfoh kwa sababu wote wameegemeza uainishaji wao katika
umbo la viambishi awali vya majina. Hata hivyo uainishaji wao umekuwa mwepesi
zaidi kwa mtu anayejifunza ngeli za majina kwa vile unaonesha uhusiano wa umbo
la umoja na uwingi la majina ya aina moja. Zaidi ya hayo uchache wa ngeli hizi
unamfanya mwanafunzi azikumbuke kwa urahisi.
Kigezo cha sintaksia /upatanisho wa kisarufi:
Huu ni mtazamo wa kisasa wa
uainishaji wa ngeli ambao umeyagawa majina katika makundi kulingana na
upatanisho wa kisarufi kati ya jina na viambishi awali vilivyo katika vitenzi.
Kwa mujibu wa mtazamo huu, majina yamepangwa katika makundi tisa ambayo ni:-
1. A -WA
Mfano; Mtoto anacheza /
Watoto wanacheza.
Mzee analima
/ Wazee wanalima.
Mwanafunzi anasoma
/ Wanafunzi wanasoma.
2. U – I
Mfano; Mkufu umekatika /
Mikufu imekatika.
Mji umevamiwa
/ Miji imevamiwa.
Mkaa umemwagika
/ Mikaa imemwagika.
3. LI – YA
Mfano; Gogo limevunjika /
Magogo yamevunjika.
Gari limepotea
/ Magari yamepotea.
Jiko limewaka
/ Majiko yamewaka
4. KI – VI
Mfano; Kiapo kimekiukwa
/ Viapo vimekiukwa.
Kilima kimesawazishwa
/ Vilima vimesawazishwa.
Kikongwe kimeuawa
/ Vikongwe vimeuawa.
5. I – ZI
Mfano; Ng’ombe imechinjwa /
Ng’ombe zimechinjwa.
Nguo imechanika
/ Nguo zimechanika.
Nchi imekosa
amani / Nchi zimekosa amani.
6. U – ZI
Mfano; Ubao umeandikika /
Mbao zimeandikika.
Ukuta umeanguka
/ Kuta zimeanguka.
Uzi umetumika
/ Nyuzi zimetumika.
7. U – YA
Mfano; Ugonjwa unatisha /
Magonjwa yanatisha.
Uasi umekithiri
/ Maasi yamekithiri.
8. KU
Mfano; Kulima kunachosha.
Kuimba
kwake kunafurahisha.
Kufurahi
kwake kumemponya.
9. PA – MU
– KU
Mfano; Hapa pananuka.
Humu mna
nzi.
Kule kumebomoka.
UZURI
WA KIGEZO CHA KISINTAKSIA
a) Unajitosheleza
kwa kuwa kila jina linakuwa na upatanishi wake katika kitenzi.
b) Kimepunguza idadi
ya ngeli za nomino hivyo kurahisisha uwezo wa kuzihifadhi kichwani.
c) Nomino hupangwa
katika ngeli zake kulingana na sifa na hadhi yake
d) Hurahisisha kubainisha
umoja na wingi kwa nomino zisizo na maumbo dhahiri ya idadi
e) Kigezo hiki
kimepunguza kujirudiarudia kwa ngeli
f) Husaidia kubaini
uhusiano wa nomino na maneno ya kategoria nyingine katika tungo
g) Husaidia
kuonesha urejeshi wa nomino kwenye kitenzi husika
UPUNGUFU
WA KIGEZO CHA KISINTAKSIA
a)
Kuna viambishi vinavyojirudia. Mfano, U- imejitokeza katika
ngeli ya 2, 6 na 7.
b)
Huyaweka majina yenye maumbo tofauti katika ngeli moja.
c) Kunaweza kuwa na utata katika upatanisho kwa baadhi ya majina
kama “makala” “Jambazi” na “Marashi”
Mfano;
Makala yamechapishwa.
Makala
imechapishwa.
Sentensi
hizo zote zinatumika ila hatuna wingi wa makala katika Kiswahili
d)
Ngeli ya kwanza umoja ina viambishi viwili Yu-/ na A-/
e)
Kigezo hiki hakisaidii kutambua mofolojia ya nomino.
Hitimisho
Kwa
kuwa tumeshaona upungufu na matatizo ya uainishaji wa wataalamu na wanaisimu
hao, kuna haja ya wanaisimu na wanazuoni kuendelea kufanya utafiti na uchunguzi
ili kuondoa upungufu huo.
MAREJELEO
Massamba, D.P.B. na Wenzake (1999). Sarufi
Miundo ya Kiswahili Sanifu (SAMIKISA) Sekondari na Vyuo. Dar es
Salaam: TUKI.
Mgullu, R.S. (1999). Mtalaa wa Isimu,
Fonetiki, Fonolojia na Mofolojia ya Kiswahili. Nairobi: Longhorn
Publishers.
Rubanza, Y.I. (1996). Mofolojia ya
Kiswahili. Dar es Salaam: Chuo Kikuu cha Tanzania.
Taasisi ya Elimu (1996). Kiswahili
Kidato 1-4. Dar es Salaam: Oxford University Press.
TUKI. (1981). Kamusi ya Kiswahili
Sanifu. Dar es Salaam: TUKI.
Swalo, D.B. (Muswada). Darasa la
Kiswahili: Kidato cha Tano na Sita
SWALI: Eleza kwa mifano Kiima na Kiarifu na vijenzi vyake.
James, J na Faustino, M (2014) wanasema Kiima ni kipashio ambacho, aghalabu hutokea kabla ya kitenzi. Kipashio hiki hutaja mtenda au mtendwa wa jambo linaloelezwa kwenye tungo. Hao hao Oxford wanasema Kiarifu ni sehemu kkatika sentensi inayotoa taarifa kuhusiana na kiima. Ni sehemu inayoeleza kiima kimetenda nini, kimetendwa nini au kikoje.
Mdee, J. S (1999) anaeleza kuwa Kiima ni sehemu ya sentensi ambayo hutaja mtenda wa jambo linaloelezwa. Kiima aghalabu hutokea kushoto kwa kitenzi katika tungo. Mdee anaeleza Kiarifu kuwa ni sehemu inayojazwa na neno au maneno yanayoarifu tendo. Kiarifu ndiyo sehemu muhimu zaidi katika tungo ambayo wakati mwingine huweza kusimama pekee bila kiima kwani huchukua viambishi viashiria kiima.
Vipashio vya Kiima
Mdee anafafanua kuwa Kiima kinaweza kujengwa na vipashio mbalimbali kama vifuatavyo:
Nomino
Mfano:
Mtoto anasoma
Juma anakimbia
Kiwakilishi
Mfano:
Yeye haishi hapa
Sisi tutaondoka pamoja
Yule hataki kuondoka
Wangu wanifuate
Nomino na Kivumishi
Mfano:
Watoto wote wameondoka
Wasichana wazuri wamewasili
Kitabu kidogo kuliko vyote kimeuzwa
Kwa mujibu wa James Mdee Kiarifu kinajengwa na prediketa, kijalizo au chagizo kama ifuatavy:
Prediketa
Hii ni sehemu ya sentensi ambayo hujazwa na aina yoyote ya kitenzi (kishirikishi, kisaidizi au kitenzi kikuu). Prediketa ndiyo sehemu muhimu ambayo sentensi inapaswa kuwa nayo.
Mfano:
Juma ni mwanangu
Ali anasoma kitabu
Maria alikuwa anapika chakula jikoni
Asha yupo chumbani
Kijalizo
Hii ni sehemu ya sentensi ambayo hujazwa na nomino au kikundi nomino katika kiarifu. Nomino au kikundi nomino hiki huwakilisha mtendwa, mtendea au kitendea. Kijalizo hufuata kitenzi katika sentensi iliyo nacho. Kijalizo ni kipashio kisichojitokeza katika kila sentensi. Hutokea katika sentensi yenye kitenzi kinachohitaji kukamilishwa na nomino au kikundi nomino.
Mfano:
Baba analima shamba
Watalii wanaangalia nyumba mpya zilizojengwa
Malima ni mwalimu mpole
Nimempatia rafiki yangu kalamu
Chagizo
Hii ni sehemu ya sentensi inayojazwa na kielezi au kikundi kielezi cha aina yoyote kama vile vielezi vya idadi, namna, wakati au mahali kitendo kilipofanyika. Chagizo huweza kutokea mara baada ya kitenzi au kijalizo kutegemeana na muundo wa sentensi inayohusika, na vipashio vilivyomo.
Mfano:
Mama anasoma barua kimya
Mama anasoma kimya
Tutaondoka alfajiri na mapema
Watoto wanacheza uwanjani
Nimeondoa vitabu vyote mezani
Kwa ujumla Kiima na Kiarifu ni istilahi za sarufi mapokeo ambayo huitazama sentensi na vipashio vyake kiuamilifu (kikazi). Kwa wanamapokeo kila istilahi katika tungo ina kazi maalumu ambayo huitambulisha istilahi husika.
MAREJELEO
James, J na Faustino, M (2014) Kiswahili Kidato cha Tano na Sita. Oxford University Press. Dar es Salaam.
James, J. S (1999) Sarufi ya Kiswahili: Sekondari na Vyuo. DUP. Dar es Salaam.
Linganisha na linganua riwaya pendwa na riwaya pevu kwa kurejeleaRiwaya ya Nyota ya Rehema na Kufa na Kupona .
Masebo (2008) anasema riwaya ni hadithi ndefu ya kubuni yenye mawanda mapana ,lugha ya kinathari ,mchanganyiko wa visa na dhamira ,wahusika kadhaa na matukio yaliyosukwa Kimantiki yenye kufungamana na wakati na kushabihiana na maisha halisi.
Msokile (1992) ,anasema kuwa riwaya ni kazi ya sanaa ya kubuni yanye maandishi ya kinathari yanayosimulia hadithi ambayo ina uzito ,upana, na urefu wa kutosha ina wahusika mbalimbali wenye tabia za aina nyingi vilevile huwa na migogoro mingi ,mikubwa na midogo ndani yake.
Madumulla (2009) ,riwaya pendwa ni riwaya ambayo inajihusisha na masuala ya mapenzi ,upelelezi, na ujasusi ambapo mara nyingine katika ufuatiliaji wake kuna mapigano makali ya kimwili au kiakili kati ya mtu mmoja au wachache na watu wengi.
Masebo (2008) ; riwaya pevu ni riwaya yenye kuchimbua matatizo au masuala mazito ya kijamii ,kutafuta sababu zake ,athali zake na ikiwezekana ufumbuzi wake. Ni riwaya inayokusudiwa kumkera na kumfikirisha msomaji,sio kumstarehesha tu.
Riwaya pendwa ni kufa na kupona iliyoandikwa na E. Musiba na Riwaya pevu ni Nyota ya Rehema iliyoandikwa na iliyoandikwa na M.S Mohammed.
Riwaya pendwa na riwaya pevu hufanana na hutofautiana.Kwa kutumia kitabu cha riwaya ya “ Nyota ya Rehema” iliyoandikwa na M.S Mohammed na riwaya ya “Kufa na Kupona” iliyoandikwa na E .Musiba .
Ufuatao ni ufanano uliopo kati ya riwaya pendwa na riwaya pevu kwa kutumia riwaya ya “Nyota ya Rehema” na riwaya ya “Kufa na Kupona.”
Riwaya hizi zimetumia mandhari halisi ,mandhari kama eneo ambalo tukio la kifasihi kutendeka .riwaya pevu na riwaya pendwa waandishi wake mara nyingi hutumia mandhari ambazo ni halisi na zidhihilikazo katika mazingira halisi. Kwa mfano katika riwaya ya “Nyota ya Rehema “mwandishi ametumia mandhari kama vile Mwembeshomari (uk 31)
“Unakwenda mwembeshomari? Rehema aliulizwa.
‘Mwembeshomari’ aliitika upesi upesi.”
Vilevile katika riwaya ya “kufa na Kupona” mwandishi mandhari kama vile
“nikaingia kwenye gari langu huyoo upanga” uk 12
Riwaya hizi zinaelimisha jamii ;riwaya pevu na pendwa zote zinaelimisha jamii katika mambo mbalimbali kwa mfano riwaya ya “Nyota ya rehema “ mwandishi amewatumia Rehema na Sulubu kuelimisha jamii suala la kutokata tamaa, baada ya wahusika hawa kufukuzwa katika shamba la Ramwe wakapata kijieneo kidogo huko pakani ambapo hapakuwa na rutuba lakini hawakukata tamaa na jitihada za kilifanya shamba kuwa na rutuba kwa kulitilia moto na kuanza kulima kwa juhudi (uk -155 -159 ).
Pia katika riwaya ya Kufa na Kupona mwandishi amewatumia wahusika Sammy na Joe Masanja konesha suala la kutokata tama ambapo wapelelezi wenzao wanauwawa mmoja mmoja kwa vifo vya kutisha na kikatili lakini wao wanaendelea na upelelezi wa nyaraka za siri pasi kuto kukata tamaa mfano Wiilly Gamba anasema
“lazima mumkamate na kumuua mimi mwenyewe kama nitakuwa mzima wakati wote wa madhira kama yao………… (uk 24)
Zote zinaonyesha uhalisia wa matukio katika jamii, riwaya pendwa na riwaya pevu zote huonyesha uhalisia wa matukio yaliyo katika jamii . mfano katika riwaya ya “ kufa na kupona” mwandishi anaonyesha matukio ya rushwa,usaliti ,mauaji ya kiharifu na upelelezi ambapo mwandishi anamtimia mhusika piter mpigania uhuru aliyewasaliti wenzake kwa kuiba “nyaraka za siri “ Uk 91.
Pia DR Dikson Njoroge aliyeahidiwa kupewa rushwa na wareno ili kufanikisha wizi wa karatasi za siri (uk 99 ). Pia Benny anayefanya mauwaji ya kiharifu ili kulinda “nyaraka za siri walizoziiba (uk 53). Hivyo hivyo katika riwaya ya “Nyota ya Rehema” mwandishi anaonyesha matukio kama vile Dhuruma ambapo mwandishi anaonyesha rehema anadhurumiwa shamba la Ramwe aliyopewa na Baba yake (Fuad ) enzi za uhai wake na akina salma na karim (uk -150).
.Zifuatazo ni tofauti kati ya riwaya pevu ya “Nyota ya Rehema “ na ile ya “Kufa na Kupona” unadhihirika katika mambo yafuatayo ;-
Mtindo ,huu ni upekee wa mwandishi ambao hutofautisha kazi ya mwandishi mmoja na mwingine katika riwaya ya “Nyota ya Rehema”mwandishi ametumia mtindo wa wimbo. Kwa mfano pale Rehema alipoanza kukalili nyimbo za kubembelezea wototo.
“ukimpenda mwanao
Na wa mwenzio mpende,
Wako ukimpa chenga
Wamwezio chenjegere
Humjui akufaaye
Akupaye maji mbele……………”
“Nyamaa mama nyamaa
Nyamaa usilie ,
Ukilia waniliza
Wanikumbusha ukiwa
Ukiwa wa baba na mama” (uk 49 na 50)
Vilevile mwandishi ametumia mtindo wa nafsi ya tatu umoja na pia nafsi ya kwanza umoja, mfano “Mansuri alimtazama Rehema aliyekuwa akingojea jawabu kwa hamu “ (nafsi ya tatu umoja ) (UK 43). Na matumizi madogo ya nafsi ya nafsi ya kwanza mfano “ningependa kwenda huko rakwe nikakuona kulivyo “ alisema Rehema (uk 86). Na katika riwaya ya “Kufa na kupona” mwandishi ametumia matumizi ya simu.mfano ni pale polisi walipompigia willy kumjulisha Benny aliwasiliana na nani. Kama vile :
Hello ,Joe huyu “ “polisi stesheni hapa”
Basi hii simu ilikuwa inapigwa huko laving green ,kwenye nyumba ya Dr. Dickson Njoroge “ . uk 80.
Vilevile kuna matumizi ya nafsi ya kwanza umoja “nilipiga simu kwa chifu saa hiyohiyo nikimweleza kuwa awashauri maofisa polisi wasishugulike sana na mauaji mengi yatakayotokea “.
Katika riwaya pendwa mhusika mkuu ni mkwezwa ilhali katika riwaya pevu mhusika mkuu ni wakimapinduzi. Mfano katika riwaya yaKufa na kupona mhusika Willy Gamba amekwezwa na mwandishi kwa kumpalia sifa kama ,mwenye nguvu ,jasiri na mwenye uwezo mkubwa wa kupambana ,mfano mwandishi anamwinyesha mhusika Gamba akipambana na kundi la watu kumi na tatu na bado akawashinda anasema …
“..walipotaka kuanza kunifyatulia risasi haraka nikawafyatulia mfululizo.sita tayari chini nilipiga risasi mkono wa pita risasi ikaanguka chini bila ya kuwa nayo bastolla,ksha nikawamalizia wale wane waliobaki”………(uk 93). Pia katika riwaya ya “Nyota ya Rehema”mwandishi anamwonyesha mhusika mkuu Rehema kama mwanamapinduzi pale ambapo moja alipotoroka nyumbani kukataa mateso ya mama yake wa kambo (uk 22) pia kujiepusha kuingiliwa kimwili na mansuri kwa kumuuma meno na kupata nafasi ya kujiokoa (uk 65) tatu ,kupitia jitihada ya kufanya kazi kama ufugaji na kilimo ili kupambana na maisha yake na mmewe aliyemchagua kuishi naye (uk 104)
Riwaya imetumia lugha rahisi na inayoeleweka ilihali riwaya pevu imetumia lygha ngumu. Kwa mfano katika riwaya ya nyota ya rehema mwandishi ametumia misamiati ambayo si rahisi kuelewa maana yake mfano bigija,dhiyaa,ghila (uk 170) pia mwandishi ametumia mafumbo kama ubwebwe wa shingo haujamtoka………(uk 45) lakini, katika riwaya Kufa na kupona mwandishi ametumia lugha rahisi na inayoeleweka na iliyo na methali mfano mtaka cha sharti ainamen (uk 44).
Matumizi ya taharuki taharuki kama hamu ya msomaji kujua matokeo ya kitu Fulani katika riwaya pevu matumizi ya taharuki hutumika kwa kiasi kidogo mfano katika riwaya ya Nyota ya Rehema,taharuki imejitokeza ktika (uk 12) mwandishi anasema
“jina lako nani ? Faud alijisikia akiuliza kwa sauti iliyokuwa si yake
Adili ; alisikia jawabu akija
Aligeuka kumtazama na macho yao yakakutana ,roho zao zikaumana …………milele. Baada ya hapo hakuna chochote kilichoendelea baada ya hapo mwandishi ametuacha kwenye taharuki. Ilhali katika riwaya pendwa taharuki hujitikeza kiasi kikubwa mfano katika riwaya ya kufa na kupona wandiishi anathibitsha katika ukurasa wa 7 kama ifuatavyo “Amani lete madebe ya petrol na kiberiti”. Hii ni baada ya Sammy na willy kukamatwa na benny hivyo basi msomaji anapata hamu ya kujua nini kitatokea baadaa ya kuletwa petrol na kiberiti.
Pia katika ukurasa 45 taharuki imejitokeza pale willy aliposema “alinivuta akaanza kufungua tai yangu,kasha shati langu , halafu suruali yangu……….. tukajilaza . pia hapa msomaji atataka kuelewa kitu gani kiliendelea baada ya hapo.
Pia katika ( uk 67 ) ni pale ambapo willy anamkuta lina amechomwa kisu na mtu aliyemfahamu na anataka kumuuliza bila mafanikio. Hivyo msomaji Napata maswali je? Lina atakufa au atapona baada ya kujeruhiwa vibaya na mtu asiyefahamika
Vilevile taharuki nyingine imejitokeza pale ambapo willy Gamba alivyokamatwa na benny na akaambiwa asali sala yake ya mwisho kabla sijammiminia risasi kama mwenzake (uk 89 ).hivyo msomaji anapata taharuki kuwa je? Anaweza kufa au kunusulika? Lakini hata Gamba mwenyewe anakuwa yuko kwenye taharuki je? Anaweza kunusulika.
Wahusika katika riwaya pevu huakisi hali halisi ya maisha ilhali wahusika katika riwaya pendwa hupewa uwezo mkubwa usio wa kawaida wa kutenda matukio yanayosawiriwa Wahusika katika riwaya pevu huakisi hali halisi katika jamii riwaya hizi waandishi wametumia wahusika wao ambao ni tofauti dhidi ya uwakilishaji wao wa uhalisia wa mambo. Riwaya ya “Nyota ya Rehema” kama Rehema alipokuwa akipambana kupata mali yake ya urithi wa mali ya baba yake Faud, ambaye alifariki.hali hii ya urithi wa mali kwa mtu aliyefariki ni hali halisi kwa sababu yanatokea. katika jamii . mwandishi anathibitisha katika (uk 143) “ konde zilizomo na shamba lenyewe ni mali ya yangu bwana muridi na mimi ndiye motto wa maarehemu bwana Faud………………….. . Na katika riwaya ya “KUFA NA KUPONA “ mwandishi ameonyesha hali isiyo halisi kwa kumtumia mhusika Gamba aliyepewa uwezo mkubwa pale anapopambana na watu kumi na watatu na kuwashinda . hali hii si ya kawaida katika jamii.Katika (uk 93) walipotaka kuanza kunifyatulia risasi haraka nikawafyatulia mfululizo.sita tayari chini nilipiga risasi mkono wa pita risasi ikaanguka chini bila ya kuwa nayo bastola ,kisha nikawamalizia wale wakiobaki”
Katika riwaya pendwa mwanamke
amechorwa kama chombo cha anasa na katika riwaya pevu mwanamke amechorwa kama
mlezi na mzazi. Mwandishi wa riwaya ya Kufa
na Kupona anaonesha ambavyo Lina na Lulu wanavyojihusisha na masuala ya
anasa kama vile kuwa na mahusiano ya kimapenzi na mhusika Benny aliyekuwa
mhalifu katika wizi wa nyaraka za siri (uk. 3) lakini mwandishi wa riwaya ya
Nyota ya Rehema, anamwonesha Bi. Kiza katika nafasi ya mlezi kwa kumlea Rehema
baada ya kifo cha mama yake (Aziza) pia Rehema anachorwa kama mzazi na mlezi wa
mwanae aliyeitwa Faud baada ya kuoana na Sulubu mume aliyemchagua mwenyewe (uk.
44)
Suluhu ya matatizo katka Riwaya pevu hutolewa hali ambayo ni tofauti na riwaya pendwa . suluhu ya matatizo katika riwaya ya “Nyota ya Rehema “ imedhihirika pale ambapo mhusika Rehema baada ya kupiia mikasa mingi katika maisha ambayo ilimfedhehesha, mfano kufa kwa mama yake (Aziza ) safari yake ya kutoroka nyumbani kwao ,maisha magumu aliyokuwa nayo mjini ,kudhurumiwa haki ya urithi lakini badi hakukata tama,hatimaye akampata sulubu ambaye kwake alimuona ni mume mchapakazi na chaguo lake katika maisha. Ilhali katika riwaya pendwa, suluhisho la matatizo haijaonyeshwa , kwani mwandishi wa riwaya ya kufa na kupona anaonyesha mwisho wa riwaya kuwa Lulu anawapigia simu
Tofauti nyingine ni riwaya pevu imejikita katika mkondo wa kihalisia ilihali riwaya pendwa imejikita katika mkondo wa kipelelezi, mkondo wa kiuhalisia ni aina ya mkondo ambao hueleza jambo katika uhalisia wake. Katika riwaya ya nyota ya rehema mwandishi amejaribu kueleza matatizo mbalimbali yanayoakisi jamii zetu. Mfano; ugumu wa maisha ,watu kunyimwa haki zao mwandishi katika (uk 143) anathibitisha
“ Konde zilizomo na shamba lenyewe ni mali yangu bwana Mudiri na mimi ndiye mototo wa marehemu bwana Faud……………” . Hapa mhusika Rehema alikuwa akijitetea pindi alipokuwa anataka kudhurumiwa shamba wakati ni haki yake kabisa. Hivyo basi haya ni masuala ya kihalisia kabisa katika jamii zetu. Lakini mkondo wa kipelelezi ni aina ya mkondo ambao hujikita kuzungumzia masuala ya mapenzi, upelelezi na ujasusi katika riwaya ya Kufa na kupona tunaona mwandishi ameeleza na kuonyesha vya kutosha masuala ya upelelezi na mapenzi mfano katika (uk 66) mwandishi anasema
“ kwa hiyo kazi kubwa sasa ni kutafuta kwa kila njia tumjue huyo “ bosi mi nani. Na habari nilizozipata kwa James hizo karatasi zinabadilishwa kesho usiku………. .Hapa ni Willy alikuwa anazungumza na Sammy.hivyo basi hapa inasibitisha kuwa hawa wanajihusisha na vitendo vya upelelezi. Pia masuala ya mapenzi katika riwaya hii pia yapegusiwa kama sifa mojawapo mwandishi katika (uk 105)
“Oh Willy,nilikuwa nakuota sasa hivi umenikumbatia ,kumbe ni kweli .Oh ,sasa nimepona kabisa ,nibusu Willy nirejewe na uhai”. Hapa ni lina baada ya kukutana na Willy.hivyo basi hii inathibtisha riwaya pendwa imejikita katika mkondo wa kipelelezi.
Kwa kumalizia riwaya pendwa na riwaya pevu zote kwa ujumla hubeba dhima za fasihi nia na madhumuni ni kufikisha ujumbe mzito uliokusudiwa kwa jamii lengwa ,mfano wa dhima hizo ni kuelimisha ,kukosoa ,kuburudisha kuonya ,kutunza historia ya jamii hivyi basi fasihi ya riwaya inamchango mkubwa katika jamii.
Madumulla, J.A. (2009),Riwaya ya Kiswahili,Nadharia Historia na Misingi ya Uchambuzi Dar-es-Salaam:Mture Education Publishers.
Masebo, J.A.(2007), Nadharia ya Fasihi (Fasihi kwa Ujumla).Dar-es- Salaam: Nyambari Nyangwine Publishers.
SWALI: Fasihi ya jamii yako ndogo ina nafasi gani katika kuimarisha na kuendeleza fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili?
JIBU
Fasihi ya
kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni
matokeo ya mchango wa fasihi za jamii ndogondogo zilizokusanywa pamoja kwa
kutumia lugha ya Kiswahili kama kielelezo cha utamaduni wa jamii ya watanzania
kwa ujumla.
Mchango wa fasihi ya
jamii ndogo unajidhihirisha katika fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili kama
ifuatavyo:
Ngoma, ngoma ni moja ya
vipengele vya fasihi kwa Kiswahili ambavyo hutoka katika fasihi ya jamii
ndogondogo kwa mfano ngoma ya jamii ya wamakonde (sindimba), ngoma ya Wazaramo
(mdundiko), zimechangia kuwepo kwa utanzu wa ngoma katika fasihi ya kitanzania
iliyoandaliwa kwa lugha ya Kiswahili.
Matambiko, ni fasihi ya
jamii ndogo ndogo na kila jamii huwa na kaida zake na mahali maalumu pa
kutendea. Kipengele hiki kinapochambuliwa na kujadiliwa katika fasihi kwa lugha
ya Kiswahili hakiondolewi asili yake wala hakifanywi kuwa kipengele cha jumla
kwa jamii zote.
Hadithi, masimulizi ya
kihadithi katika fasihi kwa Kiswahili hutoka kwenye masimulizi ya jamii ndogo
ndogo zilizopitia matukio mbalimbali yaliyoacha kumbukumbu zenye masimulizi
hayo kwa mfano jamii ya Wahehe inatoa masimulizi ya Mkwawa, jamii ya Wasukuma
inatupa masimulizi ya mtu ajulikanaye kama Ng’wanamalundi lakini pia jamii ya
Wangozi inatupa masimulizi ya Fumo Liyongo. Kwa hiyo masimulizi ya kihadithi
katika fasihi kwa lugha ya Kiswahili ni mchango toka fasihi za jamii ndogo.
Elimu ya jadi,
itolewayo kwa vijana wa kike kama unyago na wa kiume kupitia jando ni mchango
wa fasihi za jamii zenye kutenda mambo hayo, hivyo fasihi ya kitanzania kwa
lugha ya Kiswahili inaposhughulikiwa katika kuchambua masuala ya jando na
unyago ni kwa sababu masuala hayo yapo ndani ya jamii zinazounganishwa kupitia
fasihi kwa lugha ya Kiswahili
Umoja na mshikamano,
katika jamii huimarika na matabaka huondoka pale jamii inaposhirikiana katika
matukio ya furaha au huzuni kwa mfano katika sherehe mbalimbali zenye kukusanya
watu wa jamii tofauti si ajabu kuchezwa ngoma yenye asili ya jamii mojawapo
kati ya jamii zilizokusanyika, mathalani ngoma ya jamii ya Kichaga huweza
kuchezwa hata na watu wasio Wachaga na kufanya ngoma hiyo kuwa ya wote.
Mwingiliano wa kijamii,
kwamba fasihi kwa lugha ya Kiswahili inasababisha mila na desturi za jamii
ndogondogo kuonekana kama kitu kimoja na kuchochea mwingiliano wa jamii hizo
hata kufikia hatua ya kuoana watu wa jamii tofauti kwa kuzingatia utaratibu wa
mila na desturi zilizorekebishwa hata kupunguza athari zilizokuwepo mwanzo.
Maendeleo na kuimarika
kwa fasihi ya kitanzania kwa lugha ya Kiswahili ni matokeo ya mchango mkubwa
toka fasihi za jamii ndogondogo zilizojitoa katika upekee na kuleta ujumla wa
kifasihi.
![[Image: SAM_1547.JPG]](https://4.bp.blogspot.com/-BrIdVPBFYRc/WhWnP5XChwI/AAAAAAAACrE/CHEKgjyAQbIhHBuCd9Kz0uRW8i2HkdruwCLcBGAs/s1600/SAM_1547.JPG)
