Wataalamu na wachambuzi wa fasihi wanakipa umuhimu mkubwa kipengele cha sitiari (uhamishaji wa sifa kutoka kitu kimoja kwenda chengine) miongoni mwa tamathali za semi katika fasihi. Kuna ambao wanafikia umbali wa kuhoji kuwa ni kipengele hiki pekee ambacho kinaweza kuipa uhai kazi ya fasihi na kuifanya isimame kwenye maana halisi. Sikiliza hapa mhadhara wa Profesa Kulikoyela Kahigi wa Chuo Kikuu cha Dar es Salaam mbele ya Kongamano la 29 la Kiswahili la Bayreuth, kusini mwa Ujerumani. Sikiliza sauti kwa kubofya kiunganishi >>>>> Sikiliza sauti hapa
Boris Boubacar Diop ana msimamo kuwa: “huwezi kuwa wa kimataifa kama huna uthubutu wa kuwa wa kwenu”, lakini Patrick Mudekereza anasema katika maeneo mengi barani Afrika ukweli ni kuwa waandishi wanafikiri kwa lugha za kigeni kukiwemo kwao, Kongo, na Nuruddin Farahanasema kilichomfanya kuelekea kwenye uandishi wa Kiingereza ni kuwa lugha yake ya Kisomali haikuwa na hati za maandishi yake yenyewe.
Wote hawa ni waandishi mashuhuri wa fasihi ya Kiafrika, ambao wameandika sehemu kubwa ya kazi zao kwa kutumia lugha za kigeni, hasa Kifaransa na Kiingereza, jambo ambalo bado – kwa wengi – ni dalili ya doa kwenye utukufu wa bara la Afrika, ambalo lina lugha zake lenyewe zinazokisiwa kufikia 2000.
Lakini je, kuna haja ya ‘kuiafrikanisha’ fasihi ya Kiafrika, kwa maana ya kusimulia na kuandika kazi za kifasihi kwa kutumia lugha halisi za Kiafrika? Na, hata pale panapoonekana haja hiyo, je upo uwezekano wa kufanya hivyo katika ulimwengu huu unaoitwa wa utandawazi, ambapo lugha zinazoitwa za kimataifa zinajilazimisha zenyewe kuwa ndizo nyenzo za maisha ya walimwengu wote? Kwani matumizi ya lugha za kigeni kusimulia hekaya za Kiafrika zinamtenga mwandishi mbali na hadhira yake?
Mwandishi wa fasihi wa Senegal, Boris Boubacar Diop.
Ndiyo maswali niliyokuwa nayo kichwani wakati nikihudhuria kongamano la shirika la Wakfu wa Kwaninchini Kenya mwanzoni mwa mwezi Disemba 2015, ambako fursa ilinikutanisha na wanafasihi bingwa kutoka kote barani Afrika.
“Nchini kwangu Kongo, wakati najifunza, nilijifunza kwa Kifaransa, na hakuna namna ambapo Kiswahili kinaweza kikashika kwenye fikra zetu, bali kinabakia kuwa cha mazungumzo ya kawaida tu. Ile lugha ya kufikiri hasa, bado ingali Kifaransa,” aliniambia Patrick, ambaye ingawa chuoni alisomea kemia, mwenyewe ni msanii, mwandishi na mpigapicha, akiwa anajishughulisha na kazi za kisanii na kifasihi tangu utotoni mwake. Pia ni mhariri wa jarida la masuala ya utamaduni liitwalo Nzenze.
Hoja hii ya kuwepo kwa mafungamano makubwa sana baina ya uwasilishwaji wa fasihi ya Kiafrika na lugha za kigeni, ndiyo pia hoja ya Boubacar Diop, mwandishi mashuhuri wa riwaya kwenye mataifa yanayozungumza Kifaransa. Lakini yeye anakwenda mbali zaidi na kuhusisha ukweli huo na historia ya ukoloni barani Afrika.
“Kwa watu wengi, huwezi kuzungumzia fasihi ya Kiafrika ikiwa huzungumzii uzoefu wetu wa kikoloni. Kuna uhusiano kati ya uzoefu huo na kwamba tunaandika riwaya, tathmilia na ushairi.”
Ukweli wa Kihistoria?
Ukweli huu wa kihistoria, ungawa mchungu kama ulivyo, ndio unaoiandama fasihi ya Kiafrika. Kwa hakika, kwa kuwa ndani ya kazi za kifasihi kama vile riwaya, tamthilia na ushairi ndimo munapopatikana mawazo na maono ya kimaisha kwa wasomaji wake, ambao wengi ni vijana, basi matokeo yake huakisika kwenye maisha, hata kwa mambo ya ndani kabisa, kama vile hisia za kimapenzi.
Msanii Patrick Mudekereza kutoka Lubumbashi.
Katika riwaya ya Nyota ya Rehema, kwa mfano, mwandishi anasimulia jinsi muhisika wake Karim alivyokuwa akiamini kuwa mapenzi kwa mkewe yanakuwa na ladha tamu sana pale anapotumia Kiingereza kumuita [i]“my wife”[/i] badala ya mke wangu, ama [i]“my darling”[/i] badala ya mpenzi wangu. Na hii ni alama kubwa ya historia ya ukoloni ndani ya fasihi na hivyo hata damu yetu, kama anavyosema David Caeser, mshairi na mhakiki wa kazi za fasihi nchini Uganda.
“Ni mchakato wa historia, na ni tatizo la historia, kwamba tayari tunaishi kwenye dunia hii mpya ya kikoloni, ambamo wenyewe tunazidi kuwa watu wa wapya. Mimi napenda kuandika kwa Kiingereza kwa sababu najiona kuwa naijuwa lugha hii, lakini huandiki kwa kuwa tu unafurahia kuyapanga maneno, bali kwa kuwa unataka kuwasiliana kuhusu kitu fulani, lakini ninagundua kuwa ninachokiandika kikiwa kitu kigeni kwa watu.”
Hata hivyo, watetezi wa kutumia lugha za kigeni katika kazi za kifasihi za Afrika wana hoja zao. Mojawapo ni kwamba Afrika, bara lenye wakaazi wapatao bilioni moja na milioni mia mbili, lina lugha zaidi ya 2000, na wakati mwengine ndani ya taifa moja muna, kama ilivyo Tanzania kwa mfano, muna lugha zaidi ya 100. Hivyo ni shida kuwaunganisha watu hawa wenye lugha nyingi kwa lugha zao, hivyo lugha ya kigeni inapotumika kusimulia fasihi yao ni sahihi.
Boubacar Diop, ambaye mbali ya kuwa mwanafasihi pia ni mwanahabari akiwa mwanzilishi wa gazeti huru nchini kwake liitwalo Sol, anasema hoja hii inapingana na fahari ya Afrika kuwa bara kongwe, kwani “unaposema kuwa fasihi kwenye nchi za Kiafrika zinazozungumza Kifaransa kwa mfano ilianza 1926 kwa kazi kama za Bakari Diallou, unamaanisha kuwa tulikuwa kimya kwa mamilioni ya miaka, nami naamini hilo si jambo linaoingia akilini.”
Uhalali wa kutumia lugha za kigeni?
Kuna sababu nyengine pia kukazia hoja ya wale wanaoamini kuwa ni sahihi kwa fasihi ya Kiafrika kuandikwa kwa lugha ya kigeni. Nayo ni kwamba wakati waandishi wa mwanzo mwanzo wa Kiafrika walipoanza kusimulia hekaya ya Kiafrika kwa maandishi, lugha za Kiafrika zilikuwa hazijakuwa na herufi zake zenyewe. Ndio mazingira aliyojikuta, kwa mfano, Nurdin Farah, mwandishi bingwa wa riwaya kutokea Somalia, ambaye amekuwa akiandika kwa lugha ya Kiingereza.
Mshairi na mhakiki wa fasihi David Caeser kutoka Uganda.
Katika mazungumzo yake na Binyavyanga Wainaina, bingwa huyu wa fasihi ya Somalia anayezungumza kwa ufasaha lugha nne, anasema hakuweza kuandika kwa Kisomali maana Kisomali hakikuwa na hati za maandishi. “Sikutaka kuandika kwa Kiamhara kwa kuwa tulilelewa tukifahamu kuwa hiyo ni lugha ya adui yetu. Ningeliweza kuandika kwa Kiarabu na kwa kweli niliandika hadithi chache kwa Kiarabu, lakini tatizo lilikuwa mashine ya kuandikia. Nilipoanza kuandika kwa Kitaliano nikakuta tatizo hilo. Ndipo nilipopata mashine ya Kimarekani ambayo ilikuwa madhubuti zaidi, rahisi zaidi na nzuri zaidi na hapo nikasema sasa nitakuwa naandika kwa Kiingereza. Na hiyo ndiyo sababu ya kuanza kuandika kwa Kiingereza.”
Na baada ya kuselelea sana na kwenye Kiingereza, waandishi kama Nurdin Farah hawaoni haja ya kutumia lugha ya Kiafrika kusimulia hekaya ya Kiafrika.
Katika ulimwengu wa Waswahili pia kuna mifano kadhaa ya waandishi kama hao – Abdulrazak Gurnah kutoka Zanzibar na Ngugi wa Thiong’o kutoka Kenya, wakiwa mifano yao. Lakini je, hata kwa mtu aliyeimiliki lugha ya kigeni kwa kiwango kikubwa, bado anaweza hasa kuelezea kila kitu kwa kutumia lugha isiyokuwa ulimi wake wa kuzaliwa nao?
David Caeser amekuwa akiandika kazi zake kwa lugha ya Kiingereza anayoimudu vyema, lakini bado anaamini kuwa ni mateso kwake kuandika kwa lugha hiyo ya kigeni. Anasema huwa anajihisi kama vile amebanwa na jinamizi, maana “ninapoandika kwa Kiingereza kwenyewe ni kama kutafsiri. Ninapoandika kuhusu mahala au watu fulani, kwa mfano, hao hawazungumzi Kiingereza, hawatendi kwa mujibu wa Uingereza, hivyo kwangu kitendo cha kuandika ni kama niko kwenye mchakato wa mateso.”
Kiswahili ni mfano mwema
Hata hivyo, kinapolinganishwa na lugha nyengine za Kiafrika, bado Kiswahili kina bahati ya kuwa na waandishi wengi Waswahili walioandika fasihi ya Kiswahili kwa kutumia Kiswahili – Said Ahmed Mohammed, Mohamed Said Abdullah, Shaaban Robert, Ken Walibora, na orodha inaendelea. Wengi wa waandishi hawa wameandika kazi zao zote takribani kwa lugha ya Kiswahili pekee na zikajizolea sifa kubwa ulimwenguni kote, nyengine zikitafsiriwa kwa lugha za kigeni, kama ilivyo riwaya ya Kuli ya Shafi Adam Shafi.
Nuruddin Farah, mwanafasihi wa Kisomali anayetumia Kiingereza.
Hata mwandishi Boubacar Diop ilimchukuwa muda kuamini kuwa anaweza kutoka nje ya lugha ya Kifaransa anayotumia kuandikia kazi zake na kugeukia lugha yake ya kuzaliwa nayo. “Nilipoanza kuandika, kamwe sikuwahi kufikiria kuwa kuna siku nitaweza kuandika riwaya kwa Kiwolof, kwa sababu nilikuwa siwezi. Siwezi tu. Ingawa nilifikiria kuwa ni jambo zuri kufanya, lakini mimi nisingeliweza. Kisha nikaamua kujaribu na nikaweza.”
Hivyo, tunaporejea lile swali la awali la ikiwa kuna haja ya ‘kuiafrikanisha’ fasihi ya Kiafrika, pamoja na yote, jibu hadi sasa ni kwamba haja hiyo ipo, maana Waafrika wana utamaduni na hivyo fasihi yao ambayo ni tafauti kabisa na wengine, baadhi ya wakati haiwezi hata kusimulika kwa kutumia lugha isiyokuwa yao, maana fasihi ni pamoja na kuzielezea hisia za ndani mno za kibinaadamu.
Manu Chandaria, mwanzilishi na mwenyekiti wa makampuni ya Safal, ambayo kupitia kampuni yake tanzu ya Mabati Rowlings inashirikiana na Chuo Kikuu cha Cornell cha Marekani kutoa [url=http://kiswahiliprize.cornell.edu/]tuzo kwa waandishi wa Fasihi ya Kiswahili, anaamini kuwa Kiswahili kinaweza kuinuliwa na kujisimamia wenyewe.
“Tunataka kukisambaza Kiswahili. Ndilo jambo ambalo tunapaswa kulifikiria. Ndiyo lugha yetu ya kuelezea hisia zetu. Hatuwezi kuzielezea kwa namna nyengine. Unaweza kujaribu lugha zote, lakini hutaweza. Na kuumiliki utamaduni na fasihi yetu, lazima tuijuwe lugha hii.”
Na, kwa hakika, njia ziko nyingi ambazo lugha za Kiafrika zinaweza kutumiwa na Waafrika kusimulia fasihi yao wenyewe. Mojawapo ni tafsiri baina ya lugha moja ya Kiafrika kwenda nyengine na pia kwa waandishi wenyewe waliozowea kuandika kwa lugha za kigeni kuandika kwanza kazi hiyo hiyo kwa lugha ya Kiafrika.
Na kwa wale ambao bado wanaamini kuwa kuandika kazi za fasihi ya Kiafrika kwa lugha ya kigeni ndiko kunakowafanya wawe wa kimataifa na wasomi zaidi, mwandishi gwiji wa fasihi kutoka Senegal, Boubacar Diop, anawataka afikirie upya.
“Watu wanadhani ni rahisi kusahau asili yangu. Nakwenda tu moja kwa moja tu kuwa mtu wa ulimwengu na inakuwa hivyo. Nadhani ni sisi peke yetu tunaofikiria hivyo. Tuwe wakweli, tuna tatizo la kukosa kujiamini wenyewe.” Chanzo >>>>>>
SIFA MSINGI ZA KUTAMBULISHA AINA ZA VITENZI
Vitenzi ni nguzo kuu katika sentensi, jinsi tujuavyo kuwa sentensi hukamilika tu kwa uwepo wa kitenzi.
Hivi ni kusema kwamba, neno moja la kitenzi ndilo hukamilisha sentensi, au tuseme kuwa neno moja ambalo ni kitenzi laweza kuwa sentensi. Mifano:
i) Mwanafunzi anasoma (sentensi kamili kwa sababu ya kusoma)
ii) Anasoma (sentensi kamili)
iii) Mwanafunzi huyu mrefu mwenye tabia nzuri (Si sentensi kamili kwa kuwa kitenzi hakipo)
Ni rahisi kubaini aina za vitenzi kwa kuwa majina yake huongoza kutambua aina hizo.
Fasili
Kitenzi ni neno linalorejelea tendo katika sentensi. Mfano, soma, imba, ruka.
Mifano katika sentensi:
i) Mwalimu anafunza.
ii) Mkulima anaenda shambani.
Aidha, kitenzi huweza kuwa neno linaloshirikisha, au kuonesha uhusiano baina ya vitu viwili. Mifano, alikuwa, angali, si, ni n.k.
Mifano katika sentensi:
i) Yeye ni mwalimu bora.
ii) Mkulima yu shambani.
Aina za vitenzi
Vitenzi vyaweza kutiwa katika makundi matano makuu. Makundi haya yanatokana na uamilifu/utendakazi wavyo, unaozaa jina la kitenzi hicho. Katika maelezo ya aina za vitenzi, tutatumia Kamusi ya Kiswahili Sanifu, Toleo la pili, kufasili maana ya maneno hayo.
A) Vitenzi halisi
Neno halisi humaanisha kweli, hasa, barabara (maana ya kamusi). Huku ni kumaanisha kuwa kitenzi halisi ni kitenzi hasa, yaani, tendo kamili.
Ni kitenzi kinachotumiwa kuonesha tendo linalotendeka katika sentensi. Tendo kamili, tendo hasa, tendo barabara. Mifano:
i) Wanafunzi wanasoma vitabu (tendo kamili, hasa au barabara linatukia; la kusoma)
ii) Wakulima wanalilima shamba (tendo kamili la kulima).
B) Vitenzi vikuu
Kitu kikuu ni kilicho kikubwa labda kwa cheo, umri n.k. Hili lina maana kuwa kitenzi kikuu ni kile kikubwa kimaana, kumaanisha kuwa kinatoa wazo kuu katika sentensi. Mifano:
i) Juma anaweza kupita mtihani (kupita ni kitenzi kikuu kwa kuwa dhana kuu ni kupita, wala si weza)
ii) Wakulima walikuwa wakilima (kitenzi kikuu ni wakilima, kwa kuwa ndilo wazo kuu katika sentensi hii).
Sifa za vitenzi vikuu
i) Hutanguliwa na vitenzi visaidizi. (Walikuwa wakilima)
ii) Huwa cha pili katika sentensi; kinatokea baada ya kisaidizi (Wa)
Nafasi
ya Nyimbo za Kiswahili za Taarab Katika Jamii ya Kisasa
Kitula King’ei
Utangulizi
Fani iitwayo ‘nyimbo’
ni mojawapo ya tanzu maarufu katika fasihi simulizi katika tamaduni zote. Katika
fasihi ya Kiswahili, utanzu wa nyimbo umeingiliana na kuathiriana sana kimuundo
na kimtindo na utanzu wa ‘shairi’ hasa tukichukulia shairi kama fani au bahari
moja katika uwanja wa sanaa ya ushairi kwa jumla Abdalla (1978:1-6). Katika karatasi
hii hatutajishughulisha sana na swala la historia, ulinganifu au tofauti kati
ya ‘nyimbo’ za taarab za Kiswahili na bahari nyingine za ushairi. Haya yameshughulikiwa
na wataalamu na wachambuzi wengine wa fasihi ya Kiswahili miongoni mwao akiwa
Khatib (1981).
Dhamira ya makala hii
ni kukadiria mchango uliofanywa na waimbaji wa nyimbo za taarab za Kiswahili katika
mawasiliano hasa ya kimasimulizi. Ni imani ya mwandishi kuwa nyimbo za taarab
zimetungwa na zinaendelea kutungwa na kusambazwa kama chombo cha mawasiliano
kwa malengo kadha.
Kwa sababu hii,
tunaweza kusema kuwa nyimbo hizi zina dhima au jukumu la kutimiza katika
harakati za maendeleo ya nchi zetu hasa katika Afrika Mashariki. Jambo hili
limedokezwa na Asha Malika, mwimbaji maarufu wa nyimbo hizi yapata miaka kumi
iliyopita. Kulingana na Dumila (1977: 21), msanii huyu ameeleza:
Nyimbo
zangu hutalii hisia za ndani za mwanadamu na mapenzi na matakwa yake. Hukitumia
kipaji change cha sauti tamu kwa manufaa ya wanadamu wote. Huitumia sauti yangu
kuhimiza uzalendo kati ya wana Somalia wenzangu, Utaifa kati ya wanapwani wote
wa Upwa wetu, Uafrika kati ya Waafrika wote na utu kati ya wote wanisikiao.
Jambo analosisitiza
hapa Malika ni kwamba msanii wa taarab ana jukumu la kuchangia maendeleo ya taifa
lake na wanadamu wote kwa jumla. Kama fani za fasihi ya maandishi, fani ya
nyimbo hubuniwa, kuenezwa na kuchambuliwa kijumuiya. Nyimbo hizi ni zao la
falsafa, maoni, hisia na amali nyingine za jumuiya.
Jukumu la nyimbo za
taarab kwa mtazamo wa kijamii huishurutisha fani hii kujihusisha kadiri ya
mapito ya wakati. Kimuundo na kimaudhui, nyimbo za taarab zimebidika kukaa na
kubadilika kufungamana na mabadiliko ya jamii zinamoibuka. Hii ndiyo sifa ya
pekee inayoifanya fasihi simulizi kwa jumla na nyimbo za taarab hasa,
kujitanzua na ile hoja isiyokuwa na mashiko inayoieleza fasihi simulizi kuwa “fasihi
kongwe inayopokezwa kizazi hadi kizazi”. Kama asemavyo F.E.M. Senkoro (1981:1) fasihi simulizi na fani zake zote.
Ni
sanaa hai ambayo nayo huhusika katika kanuni ya migongano na ya mwendo katika
maisha….sehemu zake zingine vikumbo na wakati na mazingira mapya zikabaki kuwa
historia…
Mjadala
Nyimbo za taarab katika
Kiswahili zina historia ndefu. Ni wazi kuwa utanzu wa ‘nyimbo’ kama ule wa
ushairi umekita katika utamaduni asilia wa jamii zote za binadamu. Kwa hiyo
nyimbo za taarab zinazoimbwa kwa kutumia vyombo kadha wa kadha vya kimagharibi
na kimashariki ni jambo lililotokea tu katika karne ya kumi na tisa hasa kati
ya miaka ya 1870 na 1888. Nyimbo nyingi zilizotungwa kabla ya wakati huu,
yamkini zimetoweka katika kumbukumbu. Lakini tunapoyachunguza maudhui ya nyimbo
za taarab katika karne moja iliyopita tunapata ushahidi wa kutosha kuonesha
sanaa hii imehusika kiasi gani katika maswala ya jamii.
Kulingana na maoni ya
M.S. Khatib, sanaa ya taarab katika Afrika ya Mashariki imepitia hatua tatu
muhimu na kila kipindi cha maendeleo yake kikiwa na athari fulani juu ya sanaa
yenyewe kimaudhui. Kipindi cha kwanza ni cha kati ya mwaka 1970 na 1988 ambapo
Waswahili walitunga taarab aghalabu katika majumba ya kifalme, hasa sehemu za
Unguja ili kuwatumbuiza watawala na tabaka lao la kibwanyenye kwa jumla. Kipindi
cha pili kati ya mwaka 1905 na 1920 ndipo makundi kadha huru ya watribu
yalipoanza kubuniwa. Wakati huu nyimbo za taarab zilikuwa zimeigubika jamii
finyu tu. Ni katika kipindi cha miaka ya 1920 na 1950 ambapo taarab ilianza
kuenea kutoka visiwani na kupenya jamii ya pwani ya Afrika Mashariki. Kutokea miaka
ya 1960 taarab imekuwa burudani maalumu katika miji mingi ya pwani hata bara. Taarab
hivi leo imefika Burundi na Rwanda.
Sasa turudi nyuma na
kuyaangalia maudhui ya mjadala huu ambayo ni “jukumu na maendeleo” ya fasihi ya
Kiswahili. Utanzu wa nyimbo kama utanzu mzima wa ushairi na muziki hauwezi
kutenganishwa na maisha ya jamii nzima. Katika jamii zote ulimwenguni, sanaa
huwa ni chombo kitumikizi. Kwa hivyo, nyimbo za taarab, katika utamaduni wa
Waswahili kama kipengele kimojawapo cha fasihi ya Kiswahili zina nafasi na
jukumu maalumu kama vile kuelimisha, na kutumbuiza nyimbo hizi za taarab
zimewanda kimaudhui na kugubika vitabia na Nyanja zote za maisha ya jamii zetu.
Katika kiwango cha kiuchumi kwa mfano, taarab zimetungwa kuambatana na shughuli
nyingi za kuzalisha mali kama vile uvuvi, uundaji wa majahazi, usagaji nafaka,
uvunaji, usombaji mizigo, usasi na uganga. Isitoshe muziki wa aina hii umewahi
kutumiwa tangu jadi kwa kuhimili na kueneza amali za kijamii kama vile elimu
maadili na taasisi nyinginezo za kitaifa.
Matumizi makubwa ya
muziki wa taarab hata hivyo ni katika mawasiliano ya kijamii. Watungaji wa
taarab hutunga nyimbo zao aghalabu kutokana na msisimko wa hisia au kariha
waipatayo kutokana na tajiriba zao za kimaisha. Nyimbo hizi hueleza hisia,
fikira na mawazo ambayo ni mapana na marefu.
Katika kiwango cha
kisanaa, nyimbo za taarab huonesha umbuji wa kusarifu lugha, misemo na mafumbo
yake ili kufinyanga mawazo mazito. Nyimbo hizi ambazo huwa na mdundo, mahadhi
na lahani mbalimbali zenye kuvutia masikini, huwa na lengo la kuburudisha na
papo hapo kufafanua, kueleza, kuchambua, kukashifu, kusifu na kuieleza jamii. Katika
kutekeleza wajibu huu, watungaji wa taarab ya Kiswahili hawajifungi kimaudhui
bali hujaribu kutungia kila aina ya taathira ya maisha ya jamii. Kutokana na
hili, tuna nyimbo za taarab zinazoeleza mapenzi, imani ya dini, sanaa ya lugha,
siasa na kadhalika. Fungu kubwa la nyimbo hizi zimesarifu maudhui ya
kuiadilisha jamii kwa kusifia nyendo zifuatazo na kukashifu upotovu wa nidhamu
na uadilifu. Tukiangazia macho maudhui haya ya kuadibu jamii katika nyimbo za
taarab, tutagundua kwamba nyimbo hizi zimeshughulikia sana maendeleo yoyote ya
umma yanayostahili kuitwa maendeleo hayana budi kuwa na msingi imara na
mwelekeo ufaao wa kitabia, uadilifu wa utu. Jamii inayotawaliwa na mazingira
yake na pia ujinga wa kukosa elimu ya kibinafsi na kiutu, huwa haiwezi kupata
maendeleo yenye maana. Hapa tunaifasiri dhana ya maendeleo kwa upna wake wa
kimaana kuwa juhudi za kuinua hali na kiwango cha maisha katika jamii nzima.
Maudhui ya nyimbo za
taarab, hata pale ngoma za taarab zilipoonekana kuwa milki ya mabwanyenye,
yalikuwa bado ni ya kijamii. Kwa mfano. Siti Binti Saad katika miaka ya 1920
alipokuwa anavuma kwa nyimbo za taarab hapa Afrika Mashariki, alifikiria juu ya
tabia ya binadamu na uadilifu wake. Kulingana na S. Robert (1967:29), Siti
aliimba:
Si hoja uzuri Na sura jamali Kuwa mtukufu Na jadi kubeli Hasara ya mtu Kukosa akili.
Tangu miaka ya 1920 hadi leo nyimbo za
taarab za Kiswahili zimekua kimaudhui. Katika nchi za Afrika ya Mashariki,
vikundi vingi maarufu vya taarab vimeenea hasa katika miji kama Lamu, Malindi,
Mombasa, Tanga, Dar es Salaam na visiwani Unguja na Pemba. Taarab kama vile
lugha na fasihi ya Kiswahili imekuwa ni milki ya jamii finyu ya waswahili bali
ni chombo cha mawasiliano kwa jamii kubwa za maarifa yetu. Majina kama vile
Asha Malika, Bibie Zuhura, Mohamed Kandoro, Zein Labdin, Juma Bhalo, Maulidi
Juma, Jitu Mkali, Noor Khalifa, Zena Mahamud, Bibie Shakila na wengineo
yamekuwa maarufu si Afrika Mashariki tu bali kote utamaduni wa Kiswahili ulipofikia.
Nyimbo zao zimetumiwa kueneza hisia, mawazo na maongozi mbalimbali ya kijamii.
Uwezo wa wasanii wa taarab wa kufinyanga
popo la fikra katika lugha tamu ya kishairi yenye ukwasi wa tamathali za usemi,
jazanda, taswira na mafumbo yaliyochama maana zenye undani, ni sifa moja kuu ya
nyimbo za taarab. Si ajabu wachambuzi wengi wa fasihi simulizi ya Kiswahili ambao
hawajachukua uzito wa kuitalii lugha na semi wanazotumia waimbaji wa taarab,
wameangukia kufikiri, kama Khatibu (1981), kuwa taarab, huzungumzia mapenzi,
uasherati na ugoni. Kwa hakika taarab, kama tanzu nyingine za fasihi simulizi
hujadili matatizo ya jamii kwa jumla na hasa yale ya watu wa kawaida kwa
kuelezea hisia, imani, hofu na ghamidha zao.
Kwa kuwa maudhui ya taarab yamefichika
au kufungamana sana, si rahisi kuyafasiri kwa juu juu bila kuyafanyia makini. Pengine
kule kuyapitia tu mara moja maudhui haya kuyahukumu kunatokana na ile dhana ya
kikoloni iliyopuuza fasihi zetu simulizi kuwa hazikuwa na mawazo yoyote yenye
maana na uzito, kwa mfano, katika wimbo huu, Maulidi Juma, Mwimbaji wa Mombasa
anazungumzia mapenzi na pia siasa katika fumbo moja tu.
Joka juu ya
mdimu, limefanya ni makao
Lipapo halifahamu,
lasema na wapitao
Wala halitaki
ndimu, latisha wazitakao
Kiitikio:
Kuna joka la
mdimu, mdimuni limetanda
Wala halitaki
ndimu, latisha wenye kutunda
Joka hili
limezidi, kutesa wana adamu
Kwa hivyo hapana
budi, lazima tulilaumu
Joka lafanya
kusudi, wala halitaki ndimu
Wenzangu nawauliza,
mnijibu kwa makini
Joka lingatukataza,
tusifike mdimuni
Kisha ndimu
zikioza, joka litapata nini?
Baada
ya kuangalia wimbo kama huu, ni dhahiri kuwa mtribu hakuwa tu akifikiria juu ya
mtu mwovu mwenye wivu, tadi au inda. Tumesikia mengi kuhusu baadhi yetu ambao
licha ya kulimbikiza mali, vyeo na utukufu, wamejipanga kuwaangamiza walio
chini yao. Ujumbe huu huu ndio uliomo katika lile shairi maarufu la Abdilatif
Abdallah liitwalo, (1973:17) “Mnazi Vuta N’kuvute”
ALII
Ndugu ulo
mnazini, wanitafuta balaa
Nakwambiya shuka
tini, katakata wakataa
Wafanya nini
masikini, mustarehe mekaa
Utashuka au la?
BADI
Mdugu tini ya
mnazi, nilo juu nakujibu
Haya ni ya
upuuzi, unambiyayo swahibu
Kushuka tini
siwezi, pasi kujuwa sababu
Hiyo ni yangu jawabu
ALII
Sababu ya
kuwambiya, ya kwamba ushuke tini
Ni kuwa nataka
kweye, huko juu mnazi
Kwa ajili name piya,
nitunde nazi mwendani
N’shakweleza kwa nini
BADI
Hayo ni ya
kutekesha, unambiyayo ndu zangu
Wataka niteremsha,
juu yua mnazi wangu?
Wanistaajabisha,
kuniamuru kwa change
Una kishaa mwenzangu
ALII
Sina kasha
sinani, akili yangu kamili
Ni wewe
usobaini, pale ulipo ukweli
Mnazi ni tangu
lini, ukawa ni yuako mali?
Sintendee feeli
BADI
Wabobojekwa maneno,
yasokuwa na maana
Ni ya kupumbavu
mno, hayo uliyonena
Iwapo mnazi
huno, si wangu; mbwa nani bwana?
Sema nijuwe bayana
ALII
Mnazi ni wa
shirika, mimi na wewe mwendani
Unshakuwa wataka,
kunitowa shirikani?
Hilo halitatendeka,
wala haliwezekani
Sikubali abadani
Marejeo Katika kipindi
cha baada ya 1960 na hasa baada ya 1965, swala muhimu katika mifumo ya siasa
zetu ni kuhusu ugawaji wa mali na njia za kuzalisha mali pamoja na utajiri wote
wa taifa. Utaratibu wa kikoloni tuliourithi wa kitabaka ulikuwa na kasoro
nyingi hasa kwa vile haukutilia maanani usawa na haki katika ugawaji wa mali za
jamii. Hali hii ilizaa mtafaruku wa migogoro kati ya makundi mbalimbali. Jambo hili
lilisababisha dhuluma na maonevu dhidi ya tabaka la wanyonge lililo na wengi
miongoni mwa umma. Mgogoro huu wote haujawaepuka wasanii wetu wa taarab hata
kidogo.
Kwa mfano, bibie Shakila anaikejeli hali
hii ya ugomvi na ushindani kati ya wenye nguvu na uwezo. Anasema:
Najua mwanilaumu,
mwenzenu kutojiunga
Nawajuza mfahamu,
sababu ya kujitenga
Kinyang’anyiro
kitamu, lakini kina mtanga
Kiitikio:
Nawajuza mfahamu,
sababu ya kujitenga
Kinyang’anyiro
kitamu, lakini kina mtanga
Eni mliojitolea,
mwenzenu nawashauri
Mimi singeyakimbia,
mwajua yana dosari
Mambo yakung’ang’ania,
hayana mwisho mzuri
Marejeo
Kwa
mtazamo mmoja, huenda tukafikiri kwamba mwimbaji hapa anajiepusha na uhalisi wa
maisha katika jamii yake. Hasa hili silo. Anachofanya ni kutoa utetezi wake
dhidi ya uovu huo wa kuwadhulumu wanyonge kwa sababu ya hali yao dhaifu. Hasemi,
“Dau la mnyonge haliendi joshi au mnyonge hana haki”. Bali anasema, “Dhuluma
ina mwisho wake na wanyonge wana siku yao”. Hajitengi na maendeleo ya jamii
yake bali anajihusisha nayo. Ni kama Maulidi Juma anapoimba,
KANU ndiyo ilo
unda, wanajeshi kukusanya
Ili wapate
tulinda, na mengine ya kufanya
KANU ilileta
tunda, la uhuru hapa Kenya.
Kiitikio:
KANU oh, kanu
yajenga nchi
Yatupasa kujipinda,
kulla tuliko mahali
Chama chetu
kukilinda, kizindi kuwa adili
Ndicho chama
kilounda, hii yetu sirikali
Hatusemi kwamba waimbaji hawa hukashifu
ama kusifu tu kikasuku. Kuna ushahidi wa kutosha kuonesha kuwa nyimbo hizi
huichambua jamii kwa jicho la undani. Hawachelei kuwaeleza viongozi katika
mapito yafaayo. Hili ndilo jukumu la kila msanii anayestahili kuitwa msanii wa
kweli. Wasanii wakiwemo watribu, hufundisha jamii “sheria” zifaazo na kuzieleza
katika umbuji wa lugha. Huwaadhibu wazivunjao sheria hizi kwa kuwakashifu na
kuwazawadia wanaozizingatia kwa sifa. Wasanii hawa hujitwisha jukumu la kuwa ‘walimu’
wa jamii zao.
Jambo lililo wazi kuwa si wasanii wote
wa taarab wala si kila raia katika nchi zetu ambaye ameupata mwamko wa kihisia,
kimawazo na kisiasa. Si kila mmoja awezaye kuichanganua jamii yake katika
uhalisi wake na kwa njia ya kimantiki kiasi cha kubagua baina ya haki na
batili, ukweli na unafiki; maneno matupu ya kidomo ladha nay ale ya dhati. Fasihi
isiyotimiza lengo lake la kijamii haidumu na mara huchujwa na kutupiliwa mbali.
Fasihi simulizi, hasa taarab, haiwezi kungojea wasanii wake waimarike kisiasa
ndipo watekeleze wajibu unaowapasa kwa jamii zao. Wahakiki, waandishi, washairi
na waimbaji pamoja na wanasanaa wengine wanawajibika kuihimili fani hii kwa
kuipa nafasi katika jamii na vyombo vyote vya mawasiliano. Hili ndilo
analohimiza Abdilatif Abdallah (1977), anaposema.
Tucheze huku
tapima, vyema tupime, miaka iliyosabiki
Tujue tulipo
kwama, tupatilize, na kung’oa visiki
Tulipovuka salama,
tutie shime, alo na haja
Hachoki.
Mchezo unaohimizwa hapa ni kule kuutoa,
kuubaini na kuutetea ukweli wa mambo kama ulivyo katika jamii zetu. Waimbaji wetu
wa taarab wamejaribu kwa kiasi chao kufanya hivyo. Ukweli ndio nguzo ya
maendeleo ya jamii yoyote. Kama alivyosema Shaaban Robert (1968),
Kweli itashinda
namna tunavyoishi
Kweli haihofu
tisho, wala nguvu za majeshi
La uwongolina
mwisho, kweli kitu cha uashi
Kweli itashinda
kesho, kama leo haitoshi.
Lakini taarab na fasihi yote kwa jumla
ina lengo au jukumu zito zaidi ya hili la kuonesha ukweli ulivyo au kuuchora
ukweli kisanaa kwa kutumia lugha inayonata. Fasihi lazima iwe na misingi ya
kinadharia na itikadi. Ni lazima ichukue msimamo hasa katika jamii zenye mifumo
ya kitabaka kama zetu. Fasihi ni lazima ieneze na kupigania maendeleo kwa walio
wengi kwa kujaribu kuzisisimua hisia na mawazo ya hadhira yake na hasa
kuziathiri fikra na vitendo vya hadhira hii kwa njia maalumu kwa kusudi la
kuleta maendeleo ya kweli kwa umma wote. Iwapo wasanii wa taarab wamefikia
hatua hii iwapo wameutekeleza wajibu huu ni mambo yanayohitaji utafiti zaidi. Tangu
wimbo wa kwanza wa Kiswahili uitwao “Hamziya” ulioandikwa kwa hati za Kiarabu
mnamo mwaka wa 1652, hadi leo, nyimbo za Kiswahili na hasa taarab zimepiga
hatua kubwa na kuchangia maendeleo ya jamii zetu. Lakini hata hivyo wasanii
hawa bado wana nafasi kubwa kuweza kuimarisha hadhi na wajibu wa sanaa yao hii
ili iwe chombo madhubuti cha kuwasilisha mawazo ya kimaendeleo katika jamii
zetu.
Hitimisho
Kama tanzu nyingine za fasihi simulizi,
taarab haijapata kuenezwa vyema kupitia katika vyombo vyetu vya mawasiliano na
elimu kama Topan (1984) alivyosema, hli ni tatizo ambalo linaweza kutinga
maendeleo ya fani hii na fasihi simulizi kwa jumla. Wakati umefika ambapo hii
na fasihi simulizi kwa jumla inapaswa, kuenezwa, kufunzwa na kutafitiwa kwa
undani kwa manufaa ya maendeleo ya jamii zetu kwa jumla.
Makala hii imejaribu kujadili kwa ujumla
nafasi na michango ya nyimbo za taarab kama chombo cha mawasiliano katika jamii
za Afrika ya Mashariki. Ingawaje sanaa hii bado imefunguka kitamaduni katika
jamii ya waswahili, lakini bila shaka athari zake zimeivuka mipaka hii na
zinazidi kutapakaa. Kama anavyosisitiza Khatib ( 1992), kuhusu uhusiano baina
ya sanaa na jamii, tunapaswa kusisitiza jambo moja. Jambo hili ni kuwa, jamii
huiwekea sanaa mipaka fulani na hali kadhalika sanaa huitungia jamii ‘sheria’
fulani ili kuathiri nyendo zake. Basi, ni wazi kuwa, ili kuendelea, jamii na
sanaa zote hutegemeana. Fasihi andishi ama simulizi kama taarab ni kipengele
cha jamii. Kwa hivyo kipengele hiki kinaathiri na kuathiriwa na jamii.
Kutoka miaka ya 1870 hadi leo, bila
shaka taarab ya Kiswahili imebadilika na kuku asana kimaudhui na kimtindo. Maendeleo
hayo ni uthibitisho wa umuhimu wa utanzu huu katika jamii. Taarab imetumika
sana katika kipindi cha kuanzia 1960 kuwasilisha maudhui ya kijamii, kisiasa na
pia kukuzia na kueneza fani bunifu za lugha na fasihi ya Kiswahili. Watunzi wa
taarab, kama wasanii wote wa fasihi na muziki, sharti watafute kariha zao
katika maisha ya kila siku na hasa mitindo ya matumizi ya lugha. (Wa Thong’o
1991:149) makala ya Mlama (1980:44) yameeleza kwa undani jinsi sanaa ya taarab
ilivyoweza kusaidia kukuza lugha ya Kiswahili.
Taarab itaendelea kukua na kuenea jinsi
lugha na fasihi ya Kiswahili inavyoenea. Utanzu huu utaendelea kutumika katika Nyanja
nyingi za maisha yetu katika eneo hili yawe ni ya kitamaduni au kisiasa. Muziki
wa densi na santuri za taarab sasa ni chumo kubwa na bila shaka utazidi kuwa
maarufu katika uchumi wetu vile vile.
kimesukumwa chini ya mvngu wa meza iliyokuwepo chini ya ukuta baina ya
mashubaka mawili yaliyojazwa vitabu; cha pili kimekaa ovyo tu, katikati ya
chumba. Hapana picha hata moja juu ya kuta zote; ila katikati ya ukuta wa
mezani ilikuwapo saa nyeusi ya Japani imetundikwa kwa juu, na chini yake
ilikuwapo rafu iliyojaa vitabu.’
Hebu tuuchungue ustadi alioupitisha Bwana Muhammed Said Abdulla katika maandishi haya kutoka ukurasa wa kwanza wa Mzimu wa Watu wa Kale.
Jambo la kwanza ni hakika aliyonayo ya chumba hiki. Ni kama kwamba Bwana Muhammed anakiona chumba chenyewe mbele yake na huku anaandika, na siyo kuwa anakibuni kutoka akilini. Hakika hii inamfanya msomaji vile vile ‘akione’ chumba hiki mbele yake. ‘Kweli, ama hiki chumba!’ anaamini. Imani hii ndiyo inayomfanya ajihisi kuwa yumo katika chumba hiki. Pale akijihisi kuwa yumo katika chumba cha Musa kilichomo ndani ya ulimwengu wa kubuni, ndipo msomaji anapokuwa ameshaukimbia kwa nafsi yake ulimwengu huu wetu – ulimwengu wa hakika, ulimwengu wangu na wako – na kuingia ulimwengu wa kubuni.
Kukimbia huku kwa nafsi, kutoka ulimwengu wa hakika kwenda
ulimwengu wa kubuni, ndio msingi war aha ya usomaji, nan i moja katika malengo ya maana ya msomaji wa maandishi ya kubuni.
Jambo la pili ni tabia ya Musa. Katika kutuchorea chumba cha Musa, mwandishi anatuchorea tabia ya Musa. Madhumuni mawili yamechanganywa – kutupa picha ya chumba na kutupa picha ya mwenye chumba. Huu ndio ustadi. Bwana Muhammed anapoongea juu ya chumba anaongea juu ya mambo mawili – chumba na tabia ya mwenye chumba bilakutaja tabia zake. Kwa mfano, ‘Viti vilikuwa viwili tu – kimoja kimesukumizwa chini ya mvungu wa meza…..’ Kuna uchache wa vitu: viti viwili tu. Bwana Musa si mtu mwenye kupenda fanicha ya kitajiri na mazulia ya kifalme. Kwake yeye, fanicha sip ambo la nyumba bali ni kitu cha matumizi. Kiti ni kitu cha kukalia tu, si cha kujisifia. Yeye hajali nidhamu ya viti na vitu kama hivi. Viti vimekaa ovyo tu- ‘kimoja kimesukumwa’. Neno ‘kimesukumwa’ hapa laonesha kutokujali kwake. Maana jambo linaloingia fikirani katika kusoma maneno haya ni kuwa Musa, bila ya kujali chochote, na si kwa makusudi, kakisukuma hiki kiti bila ya kujali tena kukiweka sawa. Hata kwa mfano ingalikuwa sio yeye aliyekisukuma, lakini madhali yeye hakukirudisha mahali pake, madhali yeye hakukiweka katika mpango fulani, yaonesha kuwa yeye mwenye chumba hiki hajali habari ya nidhamu.
Tunaambiwa kuwa kuna uchache wa fanicha lakini kuna wingi wa vitabu – vitabu juu ya meza, vitabu katika rafu, vitabu katika mashubaka mawili. Bwana Musa apenda vitabu na ana kiu cha elimu. Uandishi ni jambo la uchaguzi kwa vile mwandishi huchagua kuandika neno hili na kuacha neno hili. Kwa vile uchaguzi huu hufanywa kwa sababu maalumu, basi kila kinachoandikwa nacho huwa na sababu maalumu. Juu ya msingi wa makala haya nimejenga uchambuzi huo hapo juu. Kwani sikubali kuwa maneno kama (kiti) ‘kimoja kimesukumwa….’ ni maneno tu. Maneno haya yameandikwa kutoa picha fulani kwa ubingwa. Ikiwa tunakubaliana kuwa katika maandishi ya kubuni kila linaloandikwa lina sababu, basi ni nini sababu ya maneno, Hapana picha hata moja juu ya kuta zote tatu? Kwa nini mwandishi anatwambia hivi? Maana katika chumba hiki viti vingi vimetoweka, havipo.
Lakini mwandishi ametaja habari ya picha tu, yakuwa hakuna picha yoyote viambazani. Tena anasisitiza ‘hata moja’. Nitalijibu swali hili
kwa kusema kuwa huo ni ufundi. Katika kutwambia nini hakipo, anatwambia nini kipo; katika hali ya kutoweka, kuna kuwako. Nini kimetoweka? Picha zimetoweka. Hakuna picha. Lakini kuna nini? Vipo ‘vitu’ hivi bali bila ya kutajwa: Ni kawaida katika nchi hii, yaani Unguja, kuweka picha viambazani. Huu ni utamaduni na ustaarabu wa watu hawa. Kama ingalikuwa kuweka picha si jambo la kawaida, mwandishi asingalistaajabu juu ya ukosefu wa picha hizo. Imekuwa kama mwandishi anatwambia: ‘Kwa kawaida chumba kama hiki hapa petu huwa na picha. Lakini katika chumba hiki hapana picha hata moja juu ya ukuta.’ Kwa hivyo tunaelewa juu ya utamaduni.
Jambo la pili ni kuuliza: hizi picha ni picha gani? Mwandishi hatwambii. Jambo jema hivyo kutotwambia. Jema kwa sababu fikra za msomaji Zapata mawanda makuu ya kuchagua.
Mimi niliposoma kitabu hiki nilifasiri kuwa picha hizi ni za rafiki, jamaa au mke. Mara nilipofikiri hivi picha niliyoipata ya Musa ni kuwa Musa ni mtu pweke; hana jamaa, hana mke wala hana rafiki! Lakini nikasema kuwa lakini Najum ni rafiki yake! Nikabadilisha mawazo pale pale. Hana rafiki wengi, hana jamaa kabisa wala hana mke. Lakini si lazima, anaweza kuwa ana jamaa lakini haweki picha zao kama wanavyofanya watu wote. Mbona hakuweka picha ya Najum? Musa, kwa hiyo, si mtu kama watu wengine wa Unguja; ni mtu asiyependa kufanya mambo kama wanavyofanya watu wengine. Vile vile Bwana Musa ni mtu pweke. Haya yote nimeambiwa kwa ufundi, kwa mstari mmoja tu: ‘Hapana picha hata moja juu ya kuta zote tatu….’
Mstari huu umenieleza habari kadha wa kadha. Kunieleza huku siyo kwa kawaida, bali kwa ubingwa. Mstari huu unazitekenya fikra za msomaji na kuziachia ziende zinapopelekwa na shauku zake. Bila shaka kila mtu atafasiri atakavyo, lakini kule kufunguliwa mawanda ambapo fikra zetu zaweza kutimka zitakavyo ni jambo la ustadi.
Katika kitabu chake, Bwana Muhammed Said Abdulla ametumia ufundi kama huu pahala pengi. Hivyo sitaweza kuonesha pahala pote hapo katika kurasa chache hizi, lakini tunaweza kuonesha maandishi ambayo yamepitishwa kidogo na ufundi wa namna nyingine. Najum yupo ndani ya mzimu, kashikwa na woga. Mbele yake anamwona mtu wa kutisha- miguu yake ameinyosha mbele, kichwa chake amekipakata. Mwandishi anatusimulia (uk. 37): ‘ Najum aliduwaa na kutumbua macho. Miguu yake haikuweza kusimama sawasawa kwa ajili ya hofu. Alitamani kurudi nyuma, lakini hofu ilimzidia. Alipozunguka kumtazama Bwana Musa….wapi? Bwana Musa hayupo!’ Maandishi haya yanaweza
kusomwa namna mbili. Mtu anaweza kuyasoma kama maelezo. Mwandishi anamwona Najum fikrani mwake, naye anatueleza vitendo vya Najum kama avionavyo humo. Utaratibu unamtenga mwandishi na ‘kiumbe’ chake-Bwana Muhammed, mwandishi, na Bwana Najum ni watu wawili tafauti. Bwana Muhammed ni mtoaji habari tu na msimulizi way ale yanayomfika Bwana Najum. Yeye hayahisi yale anayoyahisi Najum.
Tunaweza kufasiri namna nyingine tena. Mwandishi na kiumbe chake katika maarifa haya huwa kitu kimoja. Kwanza Bwana Muhammed anatueleza yale yanayomkuta kiumbe chake-Najum. Lakini kwa vile yeye na kiumbe chake wameambatana sana, hawezi kujizuia kueleza bila kuyahisi yeye mwenyewe yale anayoyahisi Najum. Kwa mfano. Toka mstari ‘Najum aliduwaa…’ mapaka… ‘Alipozunguka kumtazama Bwana Musa….’ (uk. 37) mwandishi yu mbali na kiumbe chake. Anatoa ripoti tu. Lakini kiumbe, yaani Najum, anageuka. Anapogeuka anahisi ‘kitu’ fulani. Bwana Muhammed hawezi kungojea kutueleza kile anachohisi Najum. Yeye na Najum wanakuwa kitu kimoja. Bwana Muhammed anayahisi anayoyahisi kiumbe chake. Hawezi tena kukaa na kutueleza kwa utulivu kama vile anavyofanya mwanzo wa maelezo. Kwa hivyo…. ‘wapi? Bwana Musa hayupo!’ Hofu na ajabu, yote yamemuelemea Najum. Anayeona ajabu na hofu hapa ni Najum. Lakini kitambo kidogo alikuwa ni Bwana Muhammed aliyekuwa akituongelea. Sasa ni Najum anayetuongelea. Mabadiliko yamefanyika kufumba na kufumbua. Maandishi haya yanaonesha maendeleo ya uandishi na kitendo.
Bila shaka Bwana Muhammed ni fundi wa usimulizi. Lakini mimi nina malalamiko mawili makubwa. Kwanza, hajaudhibiti kamili ufundi huu. Kwa mfano, baada ya Musa kumaliza maelezo yake, mwandishi anatwambia (uk. 79): ‘Kiasi dakika kumi zilipita, kimya kilitawala ukumbi mzima wa Baniani. Husikii kitu ila labda tik tik ya saa ikitokea upande wa ndani tu.’ Ni wazi kuwa haiwezekani kuweko dakika kumi za ukimya mahali kama hapa. Kwani kimya hiki si kimya cha kawaida, ni kimya chenye mivumo ambayo haiwezi kukaa kwenye ukimya au katika hali ya wasiwasi kama hiyo kwa muda mrefu kama huo. Mwandishi kajiandikia tu bila ya kufikiri.
Maelezo kama haya yamo mengi katika kitabu hiki. Vilevile tukiangalia mikogo ya Musa inayovuka mpaka katika sehemu ya mwisho ya kitabu, twaona kwamba Musa anajikwatua na kiko chake na kujipanua mpaka msomaji akawa hapendezwi tena.
Lalamiko la pili linahusu msingi wa hiki kitabu. Hiki kitabu kimetawaliwa na kimejengwa juu ya mithali ya Sherlock Holmes. Sherlock Holmes na Watson-Musa na Najum. Kuiga si
jambo baya, lakini kuna miigo ya namna mbalimbali. Inapokuwa kuiga ni
kubadilisha majina na mahali, basi kuiga huko ni kubaya. Mwigo huu ndio mwigo
alioufanya Bwana Muhammed. Badala ya Sherlock Holmes ametafuta jina
jingine-Musa. Akambadilisha rangi. Sherlock Holmes akaweka Unguja. Akamwita Musa,
Mwafrika. Tukisoma kitabu hiki inakuwa vigumu sana kukubali kuwa yeye ni mtu wa
Unguja. Nalo hilo si ajabu. Kwani yeye ni Mzungu mweusi. Kumpa mtu jina la
Kiafrika na rangi nyeusi na umbile la Kiafrika siyo kumfanya kiumbe huyo awe
Mwafrika hasa katika ulimwengu wa kubuni. Kwani fikra na thamani, na utamaduni
wa mtu vile vile ni sehemu kuu ya kiumbe. Musa anaonekana Mwafriks. Lakini utamaduni
wake na ustaarabu wake ni wa kigeni. Yeye ni Mzungu mweusi.
Sina shaka yoyote kuwa
Bwana Muhammed anataka sisi tumpende Musa. Lakini kioo cha tabia alichotuwekea
kina kasoro fulani kama nilivyoonesha hapo juu. Fikra za Mzungu mweusi si fikra
njema za kuiga.
Hoja inatolewa kuwa
Bwana Muhammed hakuandika kitabu hiki kama mafunzo juu ya tabia. Yeye kataka
kuandika hadithi ya upelelezi. Lengo lake si kuhutubia bali kufurahisha. Maoni yangu
juu ya hoja kama hizi ni haya.
Ikiwa lengo ni
kufurahisha na kuandika hadithi ya upelelezi, mwandishi anaweza kuandika
hadithi ya upelelezi yenye mizizi ya hapa hapa Tanzania. Hapa upelelezi
unafanywa sana na polisi lakini sio upelelezi namna hiyo. Habari hii ya
mpelelezi wa siri (private detective), mwaka 1957, katika kisiwa cha Unguja ni
habari ngeni, tena ni vigumu kusadikika.
Haikubaliki kuwa wakati
huo, mwaka 1957, walikuwapo wapelelezi wa siri wa namna hii. ‘Mpelelezi wa siri’
ni mtu mwenye kuuza uwezo wake wa upelelezi kwa wale wanaouhitaji. Ni jambo la
kuuza na kununua. Mpelelezi huyo anauza. Hivyo lazima awepo mnunuzi wa
upelelezi huo. Lazima iwepo haja ya upelelezi kama huo kabla ya kuwepo
mpelelezi kama huyo. Haja hii hutokeaje? Nchi huwa na mauaji au maasi mengine
ambayo polisi peke yao hawawezi kuyachunguza. Pengine watu wanataka kupelelezi
mambo fulani fulani kwa siri. Haya yanasababisha haja ya mpelelezi wa siri. Mauaji
mengi au maasi mengine ni alama ya miji mikubwa kama London, New York,
Johannesburg, au hata Nairobi. Ukubwa wa nchi, wingi wa watu, mandeleo na
ustaarabu wa kisasa-haya yote yanasababisha maasi. Na maasi nayo yanasababisha
haja ya mpelelezi wa siri.
Unguja, mwaka 1957,
haikutimiza sharti hizi. Sisemi kuwa Unguja kulikuwa hakuna maasi, bali
haukuwapo wingi wa maasi hata ukasababisha haja ya kuwapo mpelelezi kama huyu.
Hebu tujiulize huyu
Musa anafanya kazi gani (pale anapokuwa hapelelezi)? Anapataje chakula chake? Je,
analipwa kwa upelelezi aufanyao? Hii ni kazi inayompa fedha ya kuendesha
maisha? Maswali haya hayajibiwi. Tunaambiwa tu kuwa Musa ni mpelelezi hodari. Na
sisi lazima tuamini.
Kwa ufupi maoni yangu
juu ya maandishi ya Bwana Muhammed Said Abdulla ni haya. Bwana Muhammed ni
mwandishi mwenye ustadi na ubingwa wa kuandika. Lakini ubingwa wake bado
hajaumiliki sawa sawa. Tena ni jambo la kusikitisha kuwa ufundi huu umejiruhusu
kutawaliwa moja kwa moja na mithali ya kigeni.
REJEA
Uchambuzi wa Maandishi
ya Kiswahili (1996) Dar es Salaam. DUP. Kimehaririwa na Farouk. M. Topan.
Katika nchi nyingi za Afrika fasihi andishi ilianza kuonekana baada ya kuja kwa wageni. Kabla
ya kuja kwa wageni fasihi anndishi haikuwepo Afrika hasa Afrika Mashariki.
Kwa sababu ya fasihi andishi kuwapo hasa Marekani na Ulaya hata kazi za fasihi andishi zilikuwepo huko. Dhana ya fasihi andishi ilikuwepo hukohuko.
Yapo mambo mbalimbali yaliyosababisha kuibuka kwa fasihi andishi.
SABABU ZA KUIBUKA KWA FASIHI ANDISHI YA KISWAHILI
1. Kutokana na tanzu mbalimbali za fasihi simulizi
Hii ni kusema fasihi simulizi ndio mama wa fasihi andishi.
2. Elimu rasmi
Katika jamii za jadi za kiafrika hakukuwa na elimu
rasmi. Elimu rasmi ilianza baada ya kuja kwa wageni hasa baada ya ujio wa
Waarabu baada ya wakoloni, hivyo elimu rasmi ilisababisha kuibuka kwa fasihi
andishi.
3. Kuwapo kwa makazi ya kudumu
Fasihi andishi inahitaji mtu ambaye anakaa sehemu moja
bila kuhamahama. Lakini hapo mwanzo jamii za jadi za kiafrika hazikuwa na
makazi ya kudumu hivyo haikuwa rahisi kwa fasihi andishi kuwapo. Kuwapo kwa
makazi ya kudumu kulifanya wanajamii kuwa na uwezo wa kutulia mahali pamoja kwa
muda mrefu na kufanya kazi mbalimbali za fasihi andishi.
4. Maingiliano na jamii nyingine
Baada ya kuingiliana kati ya jamii za jadi za kiafrika
na jamii nyingine yaani Waarabu na Waingereza fasihi andishi iliibuka. Mwingiliano
huu ulisaidia Waswahili kupata elimu rasmi, ambayo zaidi ya mambo mengine
iliwafundisha hati za maandishi na mbinu za utunzi na uchambuzi wa kazi za
fasihi andishi.
Kwa hiyo, maingiliano haya yalikuwa na nafasi muhimu sana katika maendeleo ya fasihi
andishi ya Kiswahili, kwani fasihi andishi ni utamaduni wa kigeni uliotokana na
jamii mbalimbali za Magharibi.
5. Ugunduzi wa teknolojia mbalimbali
Ugunduzi wa teknolojia mbalimbali ulisaidia sana
kuzifanya tanzu mbalimbali za fasihi simulizi kuvyaza tanzu mbalimbali za
fasihi andishi. Miongoni mwa ugunduzi huo wa kiteknolojia ni ugunduzi wa hati
za maandishi, ugunduzi wa teknolojia ya utengenezaji karatasi na pia ugunduzi
wa teknolojia ya urudufishaji.
6. Ukuaji wa kiuchumi
Ili uweze kuzalisha fasihi andishi lazima mtu uwe na
uwezo mzuri kiuchumi mfano katika kuchapisha vitabu mbalimbali.
Pia hata hadhira lazima iwe vizuri kiuchumi ili kuweza
kununua vitabu.
Ili pia mtu aweze kusoma kazi za fasihi andishi lazima awe
vizuri kiuchumi hasa katika masuala ya kupata chakula ili aweze kusoma kazi za
![[Image: dsc0816.jpg?w=840&h=559]](http://zanzibardaima.files.wordpress.com/2016/01/dsc0816.jpg)
![[Image: dsc0732.jpg?w=840&h=559]](http://zanzibardaima.files.wordpress.com/2016/01/dsc0732.jpg)
![[Image: dsc0951.jpg?w=840&h=559]](http://zanzibardaima.files.wordpress.com/2016/01/dsc0951.jpg)
![[Image: nuda-diin.jpg?w=840]](http://zanzibardaima.files.wordpress.com/2016/01/nuda-diin.jpg)
