| Welcome, Guest |
You have to register before you can post on our site.
|
| Online Users |
There are currently 89 online users.
» 0 Member(s) | 89 Guest(s)
|
| Latest Threads |
Buy Vilitra 60 Mg |【Get E...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-24-2023, 11:45 AM
» Replies: 0
» Views: 0
|
How to take Cenforce50?
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-19-2023, 12:59 PM
» Replies: 0
» Views: 0
|
About the Vidalista 60 Mg...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-04-2023, 04:07 PM
» Replies: 0
» Views: 0
|
What Is Vidalista 60?
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
04-03-2023, 10:49 AM
» Replies: 0
» Views: 0
|
How to take Cenforce 100 ...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Kieth_winsett
03-29-2023, 02:37 PM
» Replies: 0
» Views: 66
|
How is Vidalista 10 Mg us...
Forum: Watunzi wa Kiswahili
Last Post: Kieth_winsett
03-27-2023, 01:26 PM
» Replies: 0
» Views: 117
|
Obtain Thesis Paper Assis...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Minny02
03-24-2023, 03:01 PM
» Replies: 0
» Views: 200
|
SEO services for sports f...
Forum: Historia ya makabila ya kibantu
Last Post: Maria Poland
03-17-2023, 01:51 PM
» Replies: 1
» Views: 223
|
NUKUU ZA KISWAHILI DARASA...
Forum: Nukuu
Last Post: MwlMaeda
01-15-2023, 05:31 PM
» Replies: 0
» Views: 788
|
NECTA K4 2022
Forum: Mitihani
Last Post: MwlMaeda
01-15-2023, 05:25 PM
» Replies: 0
» Views: 403
|
|
|
| FASIHI YA KISWAHILI NI IPI? |
|
Posted by: MwlMaeda - 10-25-2021, 09:58 AM - Forum: Fasihi kwa ujumla
- No Replies
|
 |
FASIHI YA KISWAHILI NI IPI?
Kabla ya kueleza maana ya fasihi ya Kiswahili ni muhimu kujadili msingi wa kuibuka kwa hoja au mjadala huu. Mjadala huu unaweza kutazamwa kwa kuzingatia kuibuka kwa hoja mbili muhimu kwa nyakati mbili tofauti. Katika kipindi cha kwanza, hoja ya msingi ilikuwa ni katika kujibu swali la Waswahili ni kina nani hasa? Baadhi ya wataalamu walisema kuwa Waswahili ni kabila mahususi linalopatikana katika pwani ya Afrika Mashariki. Hivyo basi, kama kuna kabila la Waswahili hivyo basi, fasihi ya Kiswahili ni fasihi inayohusu kabila hili. Kundi jingine ni lile ambalo lilikiona Kiswahili kuwa kama sawa na Kitanzania. Hawa wataalamu walipinga
madai ya kukiona Kiswahili kuwa kama kabila hivyo basi wakakipatia Kiswahili mipaka
ya kitaifa. Hii ilitokana na ukweli kwamba Tanzania ilikuwa imetangaza rasmi
kuwa Kiswahili kitakuwa ni mojawapo ya lugha zake rasmi na ndiyo itakayokuwa
lugha ya taifa. Kwa muktadha huu, fasihi ya Kiswahili inatazamwa katika mipaka
ya Kitanzania kutokana na fasihi ya Kiswahili kupatikana kutokana na fasihi za
makabila mbalimbali mapana ya Kiswahili zaidi ya mipaka ya kitaifa. Lugha ya Kiswahili
kwa muda mrefu imetumika nje ya mipaka ya Tanzania. Hii ina maana kwamba
imezungumzwa na watu ambao si Watanzania.
Kundi linguine ni la wataalamu walioitazama
lugha ya Kiswahili kama iliyovuka mipaka ya Afrika Mashariki. Katika kundi hili
lugha ya Kiswahili inatazamwa kama lugha ya kimataifa nan i lugha ya kila
mmoja. Katika mazingira kama haya fasihi ya Kiswahili ilifungamanishwa na lugha
yenyewe ya Kiswahili bila kuifungamanisha na jamii mahususi.
Kipindi cha pili kinahusiana na
hoja inayohusiana na mjadala wa fasihi ya Kiafrika ni ipi? Je, mtu anapotumia
lugha ya Kiingereza, kwa mfano hiyo fasihi, itaitwa bado kuwa ni fasihi ya
Kiafrika? Kuna mgawanyiko mkubwa miongoni mwa wataalamu wa Fasihi ya Kiafrika
juu ya suala hili. Kuna baadhi wanasisitiza kuwa haiwezekani ukatumia lugha ya
Kiingereza au Kifaransa nab ado ukaitazama kuwa hii ni fasihi ya Kiafrika. Wanasisitiza
umuhimu wa kutumia lugha za Kiafrika. Wataalamu hawa wanaenda mbali zaidi na
kuuliza je, kwa mfano, mtu akiandika kazi ya fasihi kwa kutumia lugha mojawapo
ya Kiafrika, lakini kazi hiyo ikibeba utamaduni wa Kiingereza, itaitwa kuwa
hiyo ni fasihi ya Kiingereza? Mawazo kama haya, yamesababisha leo istilahi kama
vile “Literature in Englisha,” ikiwa na maana kwamba Fasihi katika Kiingereza. Hii
ikimaanisha kwamba fasihi husika haimaanishi kuwa ni ya Kiingereza bali ni
fasihi nyingine yoyote inayopatikana katika lugha ya Kiingereza.
Hoja za kundi hili zina faida na
hasara zake katika ustawi wa Fasihi ya Kiswahili na lugha ya Kiswahili kwa
ujumla. Faida kuu katika hoja hii ni pamoja na kuhamasisha watu wajivunie
Uafrika wao pamoja na utamaduni wao. Kwa kufanya hivyo, hadhi ya Kiswahili miongoni
mwa Waafrika itazidi kuongezeka, na watu watafurahia Uafrika wao, pamoja na
utamaduni wao, ikiwa ni pamoja na lugha ya Kiswahili na fasihi yake. Hasara kubwa
kwa mwelekeo huu, ni pamoja na kupitia upya kazi mbalimbali ambazo kwa muda
mrefu zimetambulika kuwa ni kazi za fasihi ya Kiswahili, lakini kumbe kiasili
zimetoka katika makabila mbalimbali au nyingine zimetoka katika mataifa mengine
na kuingia katika fasihi ya Kiswahili, kwa njia ya tafsiri.
Kabla ya kutoa maoni ya nini
kifanyike, ni muhimu kutalii hoja za wataalamu wanaoona hakuna haja ya kuachana
na lugha za kigeni. Wataalamu hawa wanasisitiza kuwa wanaweza kuanndika katika
lugha za kigeni kama vile Kiingereza, Kifaransa na Kireno na bado kazi husika
zikabaki kuwa za Fasihi ya Kiafrika. Wametoa hoja nyingi za sababu ya ugumu wa
kuachana na lugha hizi za kigeni. Sababu hizi ni pamoja na suala la mazoea (hii
ndio lugha waliyoizoea kuitumia katika uandishi). Pia suala la gharama nalo
linatajwa katika kufanikisha utekelezaji wa mpango wa kuachana na lugha hizo za
kigeni. Jambo linguine ni idadi kubwa ya wasomaji katika jamii zao wenye
umilisi katika lugha hizo ambao wataathirika pale lugha husika zitakapoachwa.
Jambo la msingi linalosisitizwa
na watu hawa ni katika kuzingatia utamaduni wa Kiafrika katika kazi hizo za
fasihi. Hii inamaana kwamba kazi hizi ni lazima zijibainishe na Uafrika. Hoja hii
ina mashiko hata kwa maendeleo ya fasihi ya Kiswahili na Kiswahili kwa ujumla. Faida
ya hoja hii ni kutokana na kutambua zaidi suala la utamaduni na ujumi wa watu
wa jamii husika kujitokeza katika kazi husika ya fasihi. Kwa mantiki hiyo, hata
fasihi ya Kiswahili kwa namna ilivyosasa inazingatia hoja za mtazamo huu. Fasihi
ya Kiswahili imenufaika kwa muda mrefu kutoka katika fasihi simulizi ya jamii
mbalimbali za Kibantu Afrika Mashariki na nje ya Afrika Mashariki. Pia imenufaika
kutoka katika fasihi simulizi za jamii nyingine mbalimbali za Kiafrika na hata
nyingine ambazo si za Kiafrika. Fasihi ya Kiswahili pia imenufaika kutoka
katika fasihi andishi za mataifa mengine kwa njia ya tafsiri ya kazi mbalimbali
za fasihi zilizo katika lugha nyingine.
Faida nyingine ya mtazamo huu ni
pamoja na kuendelea kutoa fursa ya fasihi ya Kiswahili kuendelea kutafsiriwa
katika lugha za mataifa mbalimbali. Pamoja na hivyo, kwa upande mwingine,
fasihi ya Kiswahili nayo inaendelea kunufaika kutoka katika fasihi za jamii
mbalimbali. Pamoja na faida hizi, ni muhimu kuhakikisha kuwa kazi
iliyotafsiriwa au nyingine yoyote ambayo imeandikwa kwa Kiswahili ni lazima
izingatie masuala ya kijamii na kiutamaduni ya jamii pana ya watumiaji wa lugha
ya Kiswahili.
Wallace, K.M (2017) Misingi ya Ufundishaji na Ujifunzaji wa Fasihi Karne ya 21. Heko Publishers Ltd. Dar es
Salaam.
|
|
|
| MOFIMU |
|
Posted by: MwlMaeda - 10-25-2021, 09:50 AM - Forum: Sarufi na Utumizi wa lugha
- No Replies
|
|
Mofimu
Tulipolinganisha maneno {mtu} na {watu} hapo juu tulisema kuwa kwa kujua uhusiano kati ya maneno hayo mawili, ni wazi kuwa kila moja limeundwa na vipashio zaidi ya kimoja. Kwa kuzingatia sehemu isiyobadilika ya maneno hayo, ni dhahiri kuwa kila moja limeundwa na vipashio viwili: /m-tu/ na /wa-tu/. Tunafahamu pia, kimatumizi, kuwa tofauti kati ya maneno hayo ni kuwa moja {mtu}linaonyesha ‘umoja’, na lingine {watu} linaonyesha ‘wingi’. Kwa vile kipashio /-tu/ kinajirudia katika maneno yote mawili, tunajua kuwa tofauti hiyo inaletwa na kuwepo kwa viumbo /m-/ na /wa-/, hivyo tukaweza kuhitimisha kuwa viumbo hivi vinasimamia ymoja na wingi, na kiumbo /-tu/ ni mzizi au kiini cha maneno yote mawili. Vipashio, vinavyojenga maneno hayo mawili haviwezi kuvunjwavunjwa zaidi na vikaendelea kuwa na kazi hizo hizo katika sarufi ya Kiswahili.
Vipashio vidogo sana vya msingi kama hivyo hapo juu vinavyotumika katika kuunda maneno ya lugha vinaitwa mofimu. Neno hili asili yake ni lugha ya Kigiriki, na maana yake ni “umbo”. Mofimu ni vipashio vinavyoonyesha uhusiano uliopo kati ya sauti-msingi za lugha (yaani fonimu) na maana maalumu katika sarufi ya lugha. Hivyo tunaweza kusema kuwa mofimu ya umoja katika neno {mtu} imeundwa na fonimu /m/ ambayo ni king’ong’o cha mdomo; na mofimu ya wingi imeundwa na fonimu mbili /w,a/ ambazo ni kiyeyusho na irabu chini. Sasa bila shaka unaweza kuona uhusiano uliopo kati ya vipashio vya kifonolojia tulivyojadili katika sura ilyotangulia, na uundaji wa mofimu za lugha.
Kila neno katika lugha limejengwa na mofimu moja au zaidi. Neno linalojengwa na mofimu moja tu linaitwa neno sahili, na lile linalojengwa na mofimu zaidi ya moja linaitwa neno changamano. Hivyo, katika Kiswahili, tunaweza kusema kuwa {chungwa} ni neno sahili kwa vile haliwezi kukatwakatwa katika vipashio vidogo zaidi, kama tukilinganisha {chungwa: machungwa}.
Maneno yaliyo mengi katika lugha kama ya Kiswahili ni changamano kama itakavyodhihirika katika mifano. Hata maneno mafupi kama {wa, ya, vya} ya sentensi za (4) hapo juu, ni changamano. Kila moja lina mofimu mbili, moja ambayo inasimamia upatanisho na nomino, na /-a/ ambayo haibadiliki, na katika sarufi ya Kiswahili tunaiita {-a} mofimu ya ‘uhusiano’. Lugha nyingine zinayo maneno sahili mengi zaidi ya Kiswahili. Katika lugha ya Kiingereza, kwa mfano, nomino nyingi katika umoja ni manerio sahili: {boy, girl, book} etc. Lakini, katika wingi, nomino nyingi za Kiingereza ni maneno changamano {boy-s, girl-s, book-s} etc. Hata vitenzi vya Kiswahili si maneno sahili hata kama hayajaambikwa vipashio vingine. Kwa mfano neno {sema}:
Quote:8 a) Juma amesema wageni wamekuja
b) Juma hasemi uwongo.
Kipashio /sem-/ katika sentensi hizo ni mzizi wa kitenzi {sema}, kwa sababu ndiyo sehemu ambayo haibadiliki, na hivyo tunaona kuwa fonimu /a/ ya {sema} si sebemu ya mzizi wa kitenzi hicho kwa sababu inaweza kudondoshwa na nafasi yake ikacbukuliwa na kinashio kingine kama hapo juu. Hata hivyo tunaweza kupata maneno zaidi ya Kiswahili ambayo ni sahili, kama vile maneno ya sifa: {safi, kubwa, dogo, fupi; zuri} n.k. (mfamo:{chungwa safi, kubwa, zuri} n.k.
Neno changamano linaundwa na aina mbili za mofimu: mzizi na kiambishi (au viambishi); ambapo neno sahili linaundwa na mzizi peke yake. Viambishi viko vya aina tatu: viambishi-tangulizi, vinavyoambikwa kabla ya mzizi wa neno; viambishi-fuatishi, vinavyoambikwa baada ya mzizi; na viambishi-kati, ambavyo vinaingizwa katika mzizi, na hivyo kuukata katika sehemu. /m/ na /wa/ katika maneno {m-tu} na {wa-tu} ni viambishi-tangulizi, ambapo /-i-/ na /-ish-/ katika maneno {kat-i-a} na {kat-ish-a) ni viambishi-fuatishi. Viambishi kati havitokei katika Kiswahili, lakini vipo katika lugha nyingine. Kwa mfano katika maneno yafuatayo ya lugba ya Kiebrania, mzizi ni /zkr/ ambao unakatwa na viambishi kwa njia tofauti katika kila neno:
Quote:9 a) zaakar {z-aa-k-a-r} (alikumbuka)
b) yizkoor {yi-zk-oo-r} (alikumbukwa)
c) zikrii {z-i-kr-ii} (kumbukumbu yangu).
Katika (a) mzizi umekatwa katika sehemu tatu, na hivyo {-aa-} na {-a-} ni viambishi-kati. Neno la (b) lina kiambishi-tangulizi {yi-} na kiambishi-kati {-oo-}. Katika © kuna kiambishi-kati {-i-} na kiambishi-fuatishi {-ii}.
Ni dhahiri kuwa viambishi vya aina zaidi ya moja vinaweza kutokea katika neno lnlo hilo mbja kama tulivyoona katika mfano wa bapo juu, na pia katika neno lifuatalo la Kiswahili:
Quote:10 a) mkutano : {m-kut-an-o} (mzizi ni {kut-}.
Katika neno hili, kuna kiambishi-tangulizi {m-}, na viambishi-fuatishi {-an-, o}. Neno hili linaweza kulinganishwa na maneno:
Quote:10 b) kuta: kutana.
Katika uchambuzi wa mofimu kuna istilahi nyingine ambazo ni muhimu kuzijua. Mofimu zinaweza kuwa huru, au tegemezi. Zile mofimu ambazo hazina haja ya kuchukua viambishi vyovyote na hivyo kuweza kusimama peke yake kama maneno ni mofimu huru. Hivyo maneno sahili ni mofimu huru pia. Mofimu tegemezi ni zile ambazo haziwezi kusimama peke yake katika neno bila kuambatana na mofimu nyingine, yaani zikiwa peke yake haziwezi kuunda neno katika lugha. Kwa mfano, neno {m-tu} limeundwa na mofimu tegemezi mbili, ambapo neno {ma-chungwa} limeundwa na mofimu tegemezi moja na mofimu huru moja. Vivyo hivyo, neno la Kiingereza {girl} limeundwa na mofimu huru moja, ambapo {girl-s} lina mofimu huru moja na mofimu tegemezi moja. Mofimu za mzizi zinaweza kuwa huru, (kama nomino na vitenzi vingi vya Kiingereza), au tegemezi (kama nomino nyingi na vitenzi vingi katika Kiswahili). Lakini mofimu za viambishi, kwa kawaida ni tegemezi.
Tukiweka pamoja hayo tuliyoyasema mpaka sasa tunaweza kuonyesha uhusiano uliopo kati ya vipashio tulivyoainisha katika uchambuzi wa mofimu za lugha: vipashio vya msingi vinavyounda maneno ya lugha ni mofimu. Neno linalojengwa na mofimu moja tu, ni neno sahili. Ikiwa linajengwa na mofimu zaidi ya moja ni neno-changamano. Mofimu ziko za aina mbili: mizizi na viambishi, na kila neno lina mzizi. Ikiwa neno limeundwa na mzizi peke yake bila viambishi, mzizi huo ni mofimu huru. Mofimu ambayo haiwezi kusimama peke yake bila kuwa na mofimu nyingine katika neno ni mofimu tegemezi. Hivyo neno-sahili ni mofimu-huru na ni mzizi.
|
|
|
|
| BEN R. MTOBWA ALISTAHILI ‘ZAWADI YA USHINDI’ |
|
Posted by: MwlMaeda - 10-25-2021, 09:48 AM - Forum: Watunzi wa Kiswahili
- No Replies
|
|
Kwa ufupi
Ni kweli ‘Tutarudi na Roho Zetu? au hizi ni ‘Salamu Toka Kuzimu’. Pengine hii ni ‘Roho ya Paka’ lakini inawezekana hawa ni ‘Malaika wa Shetani’ wanaotaka kumuweka ‘Mhariri Msalabani”. Hapana nadhani ‘Najisikia Kuua Tena’.
Na Florence Majani ,Mwananchi
Ni kweli ‘Tutarudi na Roho Zetu? au hizi ni ‘Salamu Toka Kuzimu’. Pengine hii ni ‘Roho ya Paka’ lakini inawezekana hawa ni ‘Malaika wa Shetani’ wanaotaka kumuweka ‘Mhariri Msalabani”. Hapana nadhani ‘Najisikia Kuua Tena’.
Naam, kwa wasomaji wa vitabu hasa riwaya pendwa, aya hii ya kwanza haina mushkeli kwao.
Kwa wewe ambaye pengine hujaielewa, maneno yote yaliyo katika fungua na funga semi ni vitabu vilivyowahi kuandikwa na Ben Mtobwa aliyefariki dunia mwaka 2008.
Nimeishika kalamu yangu kumkumbuka kutokana na umahiri wake wa uandishi wa vitabu ambao naweza kusema umechochea mimi kuwa mwandishi leo.
Nilianza kusoma kazi za Mtobwa nikiwa darasa la tatu, nakumbuka nilikuwa sijali kama hakuna umeme nyumbani. Nilikaa pembeni ya taa ya kandili usiku na kukisoma kitabu chake cha Tutarudi na Roho Zetu hadi usiku wa manane.
Mtobwa atakumbukwa kwa umahiri wake katika uandishi. Uandishi ulioweza kumfanya msomaji asikiweke kitabu chini.
Alikuwa ni mwandishi aliyeweza kutunga hadithi inayofanana na ukweli kiasi cha msomaji kuamini yupo mtu anayeitwa Joram Kiango ambaye siku zote huwa ni mhusika mkuu wa kazi zake.
Aliwaumba wahusika wake na kuwapa sifa ambazo msomaji angedhani ni kweli wanaishi au ni binadamu wa kweli.
Kwa mfano, Mtobwa alimuumba Joram Kiango kama kijana mtanashati, hodari na mwenye mapenzi tele kwa nchi yake.
Tofauti na waandishi wengine, Mtobwa hakuwa msahaulifu, bali alizitumia tabia zile zile za Joram Kiango katika kila kitabu.
Kadhalika alimjenga Nuru kama msichana mwerevu, mzalendo na mwenye uzuri wa kipekee. Fasihi ya aina hii ilimfanya msomaji aamini Nuru na Joram ni watu wanaoishi, lakini kumbe walikuwa ni wahusika wa kubuniwa tu.
Pamoja na umahiri wa kuwaumba wahusika, Mtobwa alikuwa ni mwandishi aliyekuwa akijidhatiti kwa kusoma, kwani kazi zake nyingi zilihusisha taarifa na mada za kitaalamu.
Mwandishi huyu atakumbukwa kwa uwezo wake wa kuunganisha matukio katika mtiririko unaomfanya msomaji aendelee kusoma, na si hivyo tu bali si ajabu msomaji akarudia vitabu mara kadhaa bila kuvikinai.
Mwanafasihi huyu hakuwaegemea riwaya za mapenzi tu, kazi zake nyingi zilihusisha upelelezi, uzalendo na harakati za ukombozi wa Afrika na hata kufichua ufisadi.
Tutampata wapi Ben Mtobwa mwingine ambaye atakuwa na kipaji cha uandishi kiasi hiki? Nchi imepoteza waandishi wa riwaya pendwa, kuanzia Elvis Musiba na Willy Gamba wake hadi Ben Mtobwa na Joram Kiango!
Siwezi kuisahau riwaya ya Zawadi ya Ushindi. Riwaya hii, niliisoma nikiwa shule ya sekondari na mpaka sasa nimerudia kuisoma mara mbili.
Katika riwaya hii, Mtobwa anaonyesha vita vya Kagera, anaonyesha uzalendo aliokuwa nao msichana Russia kwa nchi yake hata akamshawishi, mchumba wake Sikamona akapigane vita vya Kagera.
Mtobwa alionyesha jinsi Watanzania walivyohamasishwa wakati ule kujumuika na kumng’oa Iddi Amin.
Miaka nane sasa imepita tangu Ben Mtobwa afariki dunia, kilichobaki ni kumpa ‘Zawadi ya Ushindi’ kwa kuzisoma kazi zake zilizofichua mafisadi waliofanana na ‘Malaika wa Shetani’ na wahujumu uchumi wenye ‘Roho ya Paka’.
Waandishi wajifunze kutoka kwake kwa kufichua yale yaliyo ‘Nyuma ya Pazia’ kwa kuwa kalamu ya mwandishi lazima itatufanya ‘Turudi na Roho Zetu’ Ben Mtobwa hakika unastahili ‘Zawadi ya Ushindi’
fmajani@mwananchi.co.tz
0715-773366
|
|
|
|
| REJEA ZA KISWAHILI |
|
Posted by: MwlMaeda - 10-25-2021, 09:43 AM - Forum: Watunzi wa Kiswahili
- No Replies
|
|
Abdalla, A., 1973. Ushairi wa Kiswahili na Uhuishwe Usiuliwe Zinduko. Idara yaKiswahili, Chuo Kikuu.
Abdallah, A., 1977. Mashairi ya Miaka Kumi ya Azimio la Arusha UKUTA, Dar es Salaam.
Abdallah bin Ali bin Nasir,Sayyid, 1972. Al-Inkishafi. Oxford University Press, Nairobi.
Abdallah, H., 1960. Utenzi waVita vya Wadachi Kutamalaki Mrima. East African Library Bureau, EALB, Dar es Salaam.
Abdulaziz, M., 1979. Muyaka: 19th Century Swahili Popular Verse. Kenya Literure Bureau, Nairobi.
Abedi, A., 1983. ( lst ed. 1954) Sheria za Kutunga Mashairi na Diwani ya Amri. East African Library Bureau, EALB, Nairobi.
Abedi, A., 1971. ‘Utangulizi’ wa Waadhi wa Ushairi. (M. Mnyampala 1971). East African Library Bureau, EALB, Nairobi.
Allen, J. de V., 1982. Review of Four Centuries of Swahili Verse (J. Knappert). RAL 13/1: 141147.
Allen, J.de V., 1982a. ‘Traditional History and African Literature The Swahili Case.’ JAH23: 227-236,
Allen, J.W.T. 1971. TendiHeinemann, London
Arnold, R,. 1973. ‘Swahili
Literature and Modern History: A Necessary Remark on Literary Criticism.’
Kiswahili Vol. 42/1 & 43/1, Institute fot Kiswahili Research, Dar es
Salaam. , pp. 68 73.
Buettner. C.G, 1894. Anthologie
der Suaheli Literature. Berlin.
Chiraghdin, S., 1971, ‘
Utangulizi wa Mhariri’ katika Nassir,A Mal enga wa Mvita. Oxford University
Press, Nairobi.
Chiraghdin, S., Nabhany, A. S. na
Baruwa, A., 1975. ‘Tarehe ya Ushairi wa Kiswahili.’ Mulika 7: 59-67.
Chiraghdin, S., 1987. Malenga wa
Karne Moja. Longman, Nairobi.
Chiraghdin, S. and Mnyampala,
1977. Historia ya Kiswahili. Oxford University Press, Nairobi.
Dammann, E., 1940. Dichtungen in
der Lamu Mundart des Suaheli Hamburg.
Dammann, E, 1942. ‘Muhammed bin
Abubekr bin Omar Kidjumwa Masihii.’ Afrika und uebersee 52:315-21.
Dammann, E., (ed) 1993.
Afrikanische Handschriften Teil 1: Handschriften in Swahili und anderen
Sprachen Afrikas. Franz Steiner Verlag, Stuttgart.
Dumila, F., 1971, Wasifu wa
Kenyatta. Jomo Kenyatta Foundation, Nairobi.
Farsy, M. S., 1960, Kurwa na
Doto. East African Library Bureau, EALB, Nairobi.
Gerard, A., 1982, African
Language Literatures. Three Continents Press Longman: London and
Washington.
Ghaidam, U., 1975. Lamu: A Study
of the Swahili Town. Kenya Literature Bureau, Nairobi.
Gibb, H. A. R., 1963. Arabic
Literature. Oxford University Press, London.
Gibbe, A., 1978. ‘Fasihi na
Jamii: Baadhi ya Washairi wa Kiswahili, 1960-77’. Kiswahili 48/1, March 1978: 1
– 25
Gibbe, A.G., 1980. Shaaban Robert
Mshairi. Tanzania Printing House (TPH), Dar es Salaam
Gwassa, G. C. K., 1967.
kwnbukumbu ya Vita vya Maji Maji. East African Printing House (EAPH),
Nairobi.
Harries, L., 1962. Swahili
Poetry. Oxford University Press, London
Harries, L., (ed) 1971. ‘ ‘Dunia
Imezungukuka’: Mashairi ya Ali Koti.’ Kiswahili41/2: 56-59.
Harries, L., 1972. ‘Poetry and
Politics in Tanzania.’ Ba Shiru 4: 52-54.
Hichens, W. (ed) 1934. Diwani ya
Muyaka. Witwatersrand Press, Johannesburg.
Hichens, W. (ed) 1939. Al
Inkishafi. Sheldon Press, London (See also Abdallah bin Ali bin Nasir,
1972).
Hichens, W 1962/3. Swahili
Prosody. Swahili No 33/1, I.K.R Dar es Salaam (Written in 1941).
Hinawy, M. A., 1958. Al-Akida and
Fort Jesus, Mombasa. Macmillan, London.
History Dept., University of Dar
es Salaam. (UDSM), 1968. ‘Maji Maji Research Project.’ Mimeo, University of Dar
es Salaam Library.
Honero, L. N., Sengo, T. S. Y na
Ngole, S. Y., 1980. Matunda ya Azimio. Institute fot Kiswahili Research, Dar es
Salaam.
Jamaliddin, A., 1957. Utenzi wa
Vita vya Maji Maji Supplement to Swahili 27. Institute fot Kiswahili Research,
Dar es Salaam.
Kahigi, K. K., 1976. ‘Ushairi:
Mtazamo wa Kisayansi,’ KiswahiliTol. 45/1. Institute fot Kiswahili Research,
Dar es Salaam.
Kandoro, S., 1978, Ushahidi wa
Mashairi ya Kiswahii na Lugha Yake. Longman, Dar es Salaam.
Kandoro, S. A., 1978a, Liwazo la
Ujamaa. Tanzania Printing House (TPH), Dar es Salaam.
Karama, S 1981 Urembo wa
Kiswahili Evans, London.
Karama, S 1986 Utunzi Wenye
Fahari. Macmillan, Nairobi.
Kezilahabi, E 1973 ‘The
Developmentof Swahili Poetry 18 – 20 Century.’ Kiswahili Vol. 42/2, 43/1
Institute fot Kiswahili Research, Dar es Salaam. pp. 62- 67.
Kezilahabi, E., 1976. Ushairi wa
Shaaban Robert. East African Library Bureau, EALB, Nairobi.
Kezilahabi, E., 1983, ‘Uchunguzi
katika ushairi wa Kiswahili’, Institute fot Kiswahili Research, Makalaza
Seminalll: 144 – 163
Kezilahabi, E., l988. Karibu Ndani
Dar es Salaam University Press, DUP, Dar es Salaam.
Khatib, M. S. l975. Utenzi wa
Ukombozi wa Zanzibar. Oxford University Press, Dar es Salaam.
Kibao, S. A , 1975. Utenzi wa
Uhuru wa Kenya. Oxford University Press, Nairobi.
Kijumwa, M, 1973. (lst ed. l911).
Utenzi wa Fumo Liyonga. Institute fot Kiswahili Research, Dar es Salaam.
Kija, P. M., 1987. Wimbo wa
Kandambili B. P. Ndanda, Peramiho.
Knappert, J., 1967. Traditional
Swahili Poetry. G. J. Brill, Leiden
Knappert, J., 1979. Four
Centuries of Swahili Verse. Heinemann, London.
Lesso, Z. A., 1972. Utenzi wa
Zinduko la Ujama . East African Library Bureau, EALB, Nairobi.
‘Mashairi ya Watu wa Lamu’ (Ms).
Lamu Museum Library.
Massamba, D. P. B., 1983, ‘Utunzi
wa Ushairi wa Kiswahili.’ Makala za Semina va Kimataifa ya Waandishi wa
Kiswahili 111: Fasihi Institute fot Kiswahili Research, Dar es Salaam 55 –
95.
Mayoka, J., 1986. Mgogoro wa
ushairi na Diwani ya Mayoka. Tanzania Printing House (TPH), Dar es
Salaam.
Mazrui, A., 1988. Chembe cha
Moyo. Heinemann, Nairobi.
Mbaabu, I., 1978. Kiswahili Lugha
ya Taifa Kenya Literure Bureau, Kenya Literure Bureau, KLB, Nairobi.
Mbaabu, I., 1988. Utamaduni wa
Waswahili. Kenya Publishing & Marketing Co. Ltd., Nairobi
Mbaabu, I 1991 Historiaya
Usanifishaji wa Kiswahili. Longman Kenya, Nairobi.
Mbele, J 1986 ‘The Fumo Liyongo
Epic and the Scholars.’ Kiswahili 53/1 & 53/2, pp 128- 145.
Mgeni bin Faqihi, 1978. Utenzi wa
Ras’lGhuli (ed. Leo van Kessel). Tanzania Printing House (TPH), Dar es
Salaam.
Mkelle, M.B. 1976. ‘Hamziyya, the
Oldest Swahili Translation.’ Kiswahi1i 46/1, Institute fot Kiswahili Research,
Dar es Salaam.
Mnyampala, M., 1970. Ngonjera za
UKUTA 1. Oxford University Press, Dar es Salaam.
Mnyampala, M., 1971. Ngonjera za
UKUTA 2. Oxford University Press, Dar es Salaam.
Mohamed, M., 1967. Utenzi wa
Uhuru wa Tanganyika. Wizara ya Habari, Dar es Salaam.
Mohamed, S.A., 1980. ‘Sikate
Tamaa. Longman Kenya, Nairobi.
Mulokozi, M. 1975.’Maudhui ya
Ushairi wa Shaaban Robert.’ Umma 5/2: 172-187.
Mulokozi, M. 1982. ‘Protest and
Resistance in Swahili Poetry.’ Kiswahili 49/1: 25 – 54
Mulokozi, M and Kahigi, K.,1982.
Kunga za Ushairi na Diwani Yetu. Tanzania Printing House (TPH), Dar es
Salaam.
Mutiso, K., 1985. ‘Kasida ya
Hamziya’ (Tafsiri na Maelezo yake) (Ms).
Mutiso, K., 1986. Mizani Yangu.
Kenya Literure Bureau, KLB, Nairobi.
Mutiso, K. (19??).’Utenzi wa Fumo
Liyongo’
Muyaka bin Haji al-Ghassaniy 1940
Diwani ya Muyaka bin Haji al-Ghassaniy (Mh. W. Hichens). Witwatersrand
University Press, Johannesburg.
Mwana Kupona, 1962. Utendi wa
Mwana Kupona in Harries, L.
Nassir, A., bin Juma Bhalo, 1977.
‘Muyaka wa Muhajina Ushairi wa Kiswahili.’ Mulika 10:1-14.
Ndulute, C. L. 1985. ‘Politics in
a Poetic Garb: The Literary Fortunes of Mathias Mnyampala.’ Kiswahili
52/1&2: 143-160.
Nicholls, C. S. 1971. The Swahili
Coast. Gerge Allen & Unwin Ltd., London.
Nyaigotti-Chacha, C., 1992.
Ushairi wa Abdilatif Abdalla: Sautiya Utetezi. Dar es Salaam University Press
(DUP), Dar es Salaam.
Ohly, R., 1973. ‘Historical
Approach to Swahili Literature as Heretofore an Open Question.’ Kiswahili Vol.
43/2, Institute fot Kiswahili Research, Dar es Salaam. pp. 79-87
Ohly, R.,1980. ‘The Bitter
Attraction of the Bourgeoisie’ in Schild, U (ed) East African Experience:
Essays on English and Swahili Literature. D. Reimer Verlag, Berlin
Ohly, R., l985. ‘Literature in
Swahili,’ in Andrzejewski, B.W, Pilaszewicz, S and Tyloch, W (ed) Literatures
in African Languages: Theoretical Issues and Sample Surreys. Wiedza Powszechna,
Warszawa/Cambridge Univ.Press,
Ridhiwani, P. (Mnukuzi), 1987.
‘Utenzi wa Vita vya Badru’ (Mswada). Institute fot Kiswahili Research, Dar es
Salaam.
Ridhiwani, P (Mnukuzi) (Ms)
‘Shairi la Fumo Liyongo’ (Kumsifu Yanga). Transcription of Manuscript No.577.
KR.
Robert, S. 1969. (1st ed. 1945?)
Koja la Lugha Oxford University Press, Nairobi.
Robert, S. l 947. Pambo la Lugha.
Witwatersrand University Press.
Robert, S. 1960. Almasi za
Afrika. Art and literature, Tanga.
Robert, S. 1966. Maisha Yangu na
Baada ya Miaka Hamsini Nelson, Dar es Salaam.
Rozensztroch, M., 1984. ‘Liongo
Fumo Legende et Signification Politique.’ These pour le
Doctorat de Troisieme cyle.
Universite Paris III (a copy of this thesis is available at Lamu Museum
Library).
Ruo, Kimani R. 1983. ‘Suala la
Ushairi wa Kiswahili, Makala za Semina ya Kimataifa ya Waandishi wa Kiswahili
III: Fasihi. Institute fot Kiswahili Research, 127 – 143.
Ruo, K. R., 1989. Nguzo za
Ushairi wa Kiswahili. Macmillan, Nairobi
Salim, A. I., 1973.
Swahili-Speaking Peoples of Kenya’s Coast. East African Printing House (EAPH),
Nairobi.
Sengo, T. S. Y., 1976. Shaaban
Robert: Uhakiki wa Maandishi Yake Longman, Dar es Salaam.
Sengo, T. S .Y. and Mulokozi, M.
M., 1993. ‘Kiswahili Poetry in Tanga Region During the Colonial Period’ (Field
Research Report). Institute fot Kiswahili Research, Dar es Salaam.
Sengo, T. S. Y. and M. M.
Mulokozi, 1993. ‘Research on the History of Kiswahili Poetry: A.D. 1000-2000.’
(Progress Report, Nov. 1993). Institute fot Kiswahili Research/OSSREA, Dar es
Salaam.
Shariff, A, 1987. Slaves, Spices
and Ivory in Zanzibar. Tanzania Printing House (TPH), Dar es Salaam.
Shariff, I. N., 1984. ‘Review of
Four Centuries of Swahili Verse’ (J. Knappert). Kiswahili Vol.
51:156-196.
Shariff, I. N., 1988. Tungo Zetu.
The Red Sea Press Inc. Trenton, N. Jersey
Steere, E., 1867. Swahili Tales.
Bell and Daldy, London.
Taylor, 1891 and 1924 . ‘African
Aphorisms’ (Unpublished Papers, SOAS). S.P.C.K. London,
Topan, F. M. (ed), 1971.
Uchambuzi wa Maandishiya Kiswahili. (Analysis of Swahili Writings). Oxford
University Press, Nairobi
Institute fot Kiswahili Research,
1983. Makala za Semina ya Kimataifa ya Waandishi wa Kiswahili: II Fasihi,
Institute fot Kiswahili Research, Dar es Salaam.
Velten, C,. 1907. Prosa und
Poesie der SuaheL Berlin.
Werner, A,. 1926. ‘The Swahili
Saga of Liyongo Fumo.’ Bulletin of SOAS 4 / 28: 247 – 55.
Werner, A., 1918. ‘Swahili
Poetry.’ Bulletin of SOAS 1/II: 113-127.
Whiteley, W., 1969. Swahili: The
Rise of a National Language Methuen, London.
Zani, Z. M. S., 1953. Mashairi Yangu. TMP, Tabora.Msururu wa PTE Kiswahili – Suleiman A. Mirikau –
|
|
|
|
| Shaaban Robert: Kielelezo cha Fasili |
|
Posted by: MwlMaeda - 10-25-2021, 09:35 AM - Forum: Fasihi kwa ujumla
- No Replies
|
|
Shaaban Robert: Kielelezo cha Fasili
Katika Kielezo cha Fasili, Shaaban Robert kwanza kabisa katutolea nadharia yake ihusuyo fasili na ufafanuzi wa mashairi. Ufasili, katwambia, waweza kufanywa kwa njia kuu mbili: sabilia na sisisi. Twaelezwa kuwa wakati sabilia huhusu fasili kwa ujumla, sisisi hushughulilda vipengele mbalimbali vya kazi inayofasiliwa.
Katika kitabu hiki basi, mwandishi kafasili mashairi yake mwenyewe, akayapa maana alizozikusudia alipoyaandika. Jambo hili limembana msomaji au mhakiki wa mashairi haya kwa kutoachiwa uhuru wa kutoa maana natafsiri imjiayo mawazoni mwake. Hata hivyo, kwa wale ambao ndio kwanza wanauingia ulimwengu wa ufafanuzi wa mashairi, huenda kazi aliyoifanya Sbaaban Robert ikawa ya manufaa kwa kuanzia.
Kwa kifupi, maelezo ya Shaaban Robert yanamwelekeza msomaji wa mashairi kujiuliza na kujaribu kuyajibu maswali kadhaa muhimu baada ya kusoma shairi. Kati ya hayo, mengi yanahusu kiini cha shairi, yaaai mfuatano wa fikra za mshairi hadi kufikia hitimisho fulani. Kwa hiyo basi, kadri msomaji anavyoendelea kusoma shairi hujiuliza kama mshairi anataka kusema nini, na hicho atakacho kukisema anakisemaje.
Baada ya kujiuliza haya, msomaji sasa yuko tayari kulichambua shairi. Katika ukurasa wa (xix) wa Kielelezo Cha Fasili, Shaaban Robert katoa maonyo kadhaa kuhusu namna ya kufasili, yaani jinsi ya kusema habari iliyokwishasemwa na mtu mwingine kwa namna ambayo si ya kukariri au ukuasuku wa habari asilia. Japokuwa rnaonyo ayatoayo Shaaban Robert ni nauhimu sana kwa msomaji na mhakiki wa mashairi, ni wazi kuwa kwa leo hii nadharia yake ya uchambuzi baitoshelezi japo ilikuwa kianzio kizuri. Hapa tutatilia maanani mawazo yake pamoja na yale tuliyotoa katika Utangulizi wa kitabu hiki kuyachambua mashairi ya Kielezo Cha Fasili.
DHAMIRA KUU
Katika diwani hii, Shaaban Robert ameshughulikia dhamira mbalimbali ambazo aghalabu hujitokeza katika kazi zake zinginc za ushairi, riwaya na hata insha na wasifu. Baadhi ya hizo zinahusu mambo yafuatayo:
Quote:1. Maana ya maisha
2. Maadili (kuadibu)
3. Siasa
4. Mambo mengineyo kwa jumla
Maana ya Maisha
Kuhusu maana ya maisha, Shaaban Robcrt anao msimamo uyaonayo kuwa ni ya utupu, hayana furaha wala amani. Katika shairi la “Sikia Yanena” (uk. 2) twaelezwa vile ambavyo maisha hayawapi watu chochote kingine isipokuwa hofu na wasiwasi.
Shairi la “Mtu na Malaika” (uk. 11-12) ni kielelezo kizuri sana cha falsafa ya Shaaban Robert kuhusu maisha. Shairi lote ni ndoto imkutanishayo mtu na malaika; na katika ndoto hii mtu anapata “ufunuo” ambao unamweleza kuhusu maana ya maisha. Shairi zima linalinganisha maisha na safari, tena safari yenyewe ni ya mzunguko usio na mwanzO wala mwisho. Twaelezwa:
Quote:Neno lenye mzunguko, halipatikani mwisho
Wa huku hafiki huko, wala halina malisho
Hapa, shairi linaongelea dira, na dira hii inaonyesha kuwa maisha ni utaratibu maalumu usiobadilika japokuwa ingekuwa vema sana kama watu wangeweza kwenda katika njia iliyonyooka itakayowapeleka na kuwafikisha watakako. Mshairi anaendelea kusema:
Quote:Heri ya mtu ni kwenda, njia iliyonyooka,
Na milima akapanda, apendako akafika,
Mabondeni akashuka, mwituni akatumbua,
Na mitoni akavuka, hata alikonuia.
Sehemu hii ya shairi inaeleza umuhimu wa kufanya juhudi ya kuendesha maisha hata kama maisha yenyewe yaelekea kuwa “njia” ya dira” ambayo kwa hakika si njia, kwani twaelezwa, “na mzunguko wa dira, mwisho wake ni dirani.”
Kwa hiyo basi, japokuwa taswira ya dira ni ya kukatisha ‘tamaa kwani yatoa kauli kuwa maisha ni mzunguko usio na mwisho, na mzunguko huu umejazana taabu, mashaka na wasiwasi mwingi; shairi hili pia lina upande wake wa pili uibushao moyo wa matumaini mema kuhusu maisha.
Ncha hiyo ya pili ya shairi la “Mtu Na Malaika” inakanusha mawazo ya baadhi ya wahakiki waliomwona Shaaban Robert kuwa daima aliyanunia maisha. Inashirikiana na mashairi mengineyo, kwa mfano lile la “Cheka Kwa Furaha” (uk. 15) kuonyesha upande wa pili wa safaru ya maisha; upande ambao watuusia kuwa maisha si ya kununiwa; kwamba ijapokuwa yamejaa huzuni huweza kuwa ya furaha iwapo mtu atacheka kwa furaha:
Quote:Cheka sasa kwa furaha; dhiki ingawa usoni,
Dhiki ni kama mzaha, asiyecheka ni nani?
Haya cheka ha! ha! ha!, ndiyo ada duniani:
Cheka mwanadamu cheka, mtu kaumbwa acheke,
Msiba kwake dhihaka, kicheko mtu mwenzake.
Katika shairi hili hili la “Cheka Kwa Furaha” tunagundua mambo makuu matatu yahusuyo falsafa ya Shaaban Robert kuhusu maisha. Kwanza kunao msisitizo Juu ya umuhimu wa juhudi na ari maishani, msisitizo ambao hata katika shairi la “Mtu Na Malaika” unajitokeza. Mistari kadhaa ya “Cheka Kwa Furaha” inaonyesha msisitizo huo:
Quote:Cheka upone jeraha, yaepuke na mashaka
Na mwili kupata siha, ukianguka inuka
Inuka juu inuka, chini usigaegae
Inuka na kisha cheka, kucheza uendelee
Jambo la pili tuligundualo katika shairi hili ni moyo wa matumaini mema kuhusu maisha; kwani mshairi anatuambia kuwa cheko ni dawa inayotia nguvu mwilini na inayoleta matumaini katika mioyo ya watu.
Hata hivyo, humuhumu katika sbairi hili upo upande wa pili wa falsafa ya Shaaban Robert kuhusu maisha. Huu uko katika jambo la tatu tulionalo shairini: hofu ya mauti. Japokuwa mshairi kashauri watu wacheke, hapohapo anawatahadharisha wajiweke tayari, ndiyo maana anamalizia shairi zima kwa kipande cha: “Cheka usiwe na shaka, itakuja zamu yako”. Hii tahadhari kuhusu kifo ilijitokeza sana katika baadhi kubwa ya maandishi ya Shaaban Robert; kwa mfano, katika riwaya yake ya Siku ya Watenzi Wote kashughulikia zaidi tahadhari hiyo ambayo kimsingi ilinuia kutatua matatizo ya jamii kwa mahubiri na vitisho vya dini.
Kidogo falsafa yote itolewayo na mshairi katika shairi la “Cheka Kwa Furaha” inatatanisha na hata kuchekesha. Inakuwa vigumu kuelewa jinsi mtu mwenye dhiki ya njaa atakavyoweza kuamua kujichekea tu na njaa yake. Kicheko atushauricho Shaaban Robert ni cha kilevi ambacho hutolewa kusahaulisha matatizo yaliyopo kwa muda mfupi tu wakati kitolewapo, na mara baada ya hapo matatizo huwa palepale. Kucheka hakuondoi dbiki, matatizo wala huzuni, kama sababu na msingi wa dhiki, matatizo na huzuni hiyo haijashughulikiwa kiukamilifu: kwa hakika kicheko hakitoki katikati ya dbiki na matatizo!
Shaaban Robert alisisitiza pia kuhusu umuhimu wa mabadiliko katika maisha na umuhimu huu unajitokeza vizuri sana katika shairi la “Ukaidi” (uk. 18-19) anaposcma:
Quote:Nashikilia ukale ambapo hapana budi,
Na huacha vile vile iwapo haunifidi,
Nitabadili milele siwezi kuwa abidi,
Wa kutenda yale yale kuizuia juhudi
Kale sina huba nayo nawachia wakaidi
Na watu wenye mioyo yenye hasira shadidi,
Kupinga mambo yajayo; eti waledi zaidi
Wao na washike yao, nami naridhi fuadi
Umuhimu huu wa mabadiliko twaweza kuupanua na kuuelekeza katika uwanja wa ushairi kwani Shaaban Robert anasema kuwa hatakubali kufungwa na minyororo ya sheria zinazoshikiliwa tu bila sababu muhimu na nzito. Ndiyo sababu hata katika mashairi mengi ya diwani hii, kwa mfano, Shaaban Robert katumia aina mbalimbali za miundo toka katika urefu wa beti (badala ya kushikilia tu tarbia) hadi katika wingi wa mizani. Mkabala huu twaweza kuudondolea ubeti mmoja muhimu katika shairi hili (ubeti wa 11):
Quote:Sasa nawajitoge kwa sanaa kusanidi,
Majoho yao wavae na vielbe wale Idi,
Na ufundi uzagae kwa marifa kuzidi;
Mazonge wayazongoe kwa kazi siyo madadi.
Mashairi mengi katika diwani hii na katika diwani zinginezo za Shaaban Robert yameyaona maisha kuwa ni msukosuko na fujo tupu. Kwa mfano, katika shairi la “Kinyume” (uk.26) anasema (ubeti wa 7):
Quote:Masikini akipata, matako hulia mbwata
Na tajiri hutafuta, kamari, bima, karata
Maisha yana matata, na dakika ikipita
Umri umeshakata, kovu kubwa ya kufuta.
Shaaban Robert si mpweke katika ushairi wenye mkabala huu kuhusu maisha. Hata baadhi ya washairi wa leo wanayaona maisha hivyo, kwa mfano E. Kezilahabi ambaye katika diwani yake ya Kichomi (Heinemann, 1971) ana mashairi yanayochukua mkabala huo (angalia, mathalani, shairi la “Nimechoka”). Kila kazi ya sanaa huathiriwa na kufinyangwa na wakati, nayo huwakilisha mawazo, matazamio na mahitaji ya watu katika wakati maalumu wa kihistoria. Kwa Shaaban Robert inakuwa rahisi kuelewa sababu za mkabala wake kuhusu maisha, hasa kwa vile hata kiwango chake cha elimu na cha mwamko wa kisiasa hakikuwa cha juu tukilinganishapo na cha Kezilahabi. Kezilahabi aelekea kuongozwa na falsafa iliyojengwa na athari za elimu aliyoipata (kutoka kwa akina Satre na wengineo) zaidi ya hali halisi za jamii yake. Shaaban Robert yeye anaongozwa na falsafa iliyojengwa na kufinyangwa na kiwango cha mwamko wa jamii yake na hali halisi za jamii hiyo kisiasa, kiutamaduni na kiuchumi; japokuwa hii haimaanishi kuwa wakati huo hapakuwa na waliokuwa wameamka na kupevuka zaidi kimsimamo kuliko akina Shaaban Robert.
Zaidi ya kutuelcza kuwa maisha ni vurugu tupu na kwamba kitu hiki ni cha kupita tu, hakidumu (angalia shairi la “Umri,” uk. 29), Shaaban Robert katoa utatuzi mwingine wa mashaka hayo ya maisha. Ikiwa wakati mwingine aliouona utatuzi huo katika siku ya ufufuo (angalia shairi la “Mbioguni,” ul. 32), kwa hiyo akaona kuwa kila tendo jema ni daraja ituongozayo kwenda mbinguni; na kama wakati mwingine dawa ya mashaka hayo ya maisha aliiona katika kicheko; sasa katika shairi la “Kinyume” anatueleza dawa nyingine: mapenzi, ambayo alikwishaiandikia diwani nzima ya Mapenzi Bora (Nelson, 1967). Katika ubeti wa 11 wa shairi la “Kinyume” anatuambia:
Quote:Watu wanachukiana, hawataki kujivuta,
Pamoja wakapendana, kama mimea na tuta
Hawataki kupatana, kama maji na mafuta
Naghafula wawaona wenyewe wanajiseta
Ni wazi kwamba, ijapokuwa “dawa” ya “mapenzi” inasikika vizuri sana masikioni, hatimaye udhaifu wa “dawa” hii ni sawa na ule tuliouona katika “kicheko”.
Maadili (kuadibu)
Daima katika uandishi wake, Shaaban Robert alikuwa sawa na babu na bibi waliowaketisha wajukuu zao na kuwapigia hadithi kwa madhumuni ya kuwatolea maadili yaliyobeba amali za jamii. Kwa hiyo itaonekana wazi kuwa mashairi mengi ya Shaaban Robert ni ya kimaadili yamfanyayo aonekane kama mwalimu wa walimwengu; na baadhi kubwa ya maadili hayo hutokana na uzoefu wa maisha aliyoyapitia yeye mwenyewe.
Kati ya maadili hayo amesisitiza kuhusu umuhimu wa watu kupatana na kuepuka ugomvi (angalia shairi la “Ubora Wetu” uk. 42, hasa ubeti wa 2), umuhimu wa kuepuka moyo wa kijicho na chuki (“Sumu” uk. 51), na pia umuhimu wa kuoa. Katika shairi la “Jina” (uk. 54) twaelezwa kuwa furaha huletwa na vitu vikuu vitatu: akili ya kufikiri na kutambua jema na baya, fikra ya kutafakari mambo, na matendo yenye maana nzuri maishani mwa watu.
Sifa nyingine iibukayo mara kwa mara katika maadili ayatoayo Shaaban Robert ni ile ya uchaguzi bora wa maneno. Katika shairi la “Maua na Maneno” (uk. 13) mshairi anasema:
Quote:Maua huchaguliwa, ndipo nyuki akaweza,
Asali kuyachujua, tamu naya kupendeza,
Mpaka katika mew, warembo wanayaweka,
Ni yakung’ariza, siyo yale ya kunuka,
Ua lolote porini, nyuki shida kuchukua,
Unga uliyomo ndani, ama mnato wa ua.
Kitu gani achelea? Maua mengine sumu,
Kwa nyuki kuyatumia, na pia kwa mwanadamu,
Licha nyuki hata ndege, wana maua wahofu
Panzi pamoja na nzige, wakiyala huwa wafu.
Palipo ua dhaifu, rw hapakaribii,
Mlaji kila uchafu, huhofu nanwa hii!!
Ubeti huu pamoja na wa pili hujenga taswira inayohusu aina mtrili za maua; picha ambayo kwa muda huweza kumchota na kumdanganya msomaji kuwa shairi linahusu maua. Halafu baada ya kuijenga na kuikamilisha taswira hii, ndipo katika ubeti wa 3 wa shairi mwandishi anatoa kauli:
Quote:Hali ikiwa hivi, na maneno kadhalika,
Watu wasiwe walevi, wakati wa kutamka.
Wakati ambapo neno zuri limefananishwa na ua zuri, neno baya limeitwa risasi, kinywani likishatoka. Kwa hiyo basi, watu watakapo-weza kuchagua maneno mazuri, watafaulu kutengeneza uhusiano mzuri kama asali ya nyuki itokanavyo na maua mazuri.
Huenda kwa baadhi ya wasomaji wa shairi la “Udhia Wa Mali” (uk. 2), Shaaban Robert ataonekana kuwa anapinga kuwa na mali kwa vile tu yeye mwenyewe hanayo mali. Lakini kwa wasomaji wanaochambua kwa undani, wataona kuwa shairi hili ni la kimaadili lituasalo kuwa ili mali isiwe na udhia yafaa wote wawe nayo; na kwamba ni udhia mtupu ikiwa una mali nyingi na wenzako wakuzungukao hawana. Twaweza kupanua maana hii na kuipa welekeo wa kisiasa kuwa shairi hili linatetea usawa baina ya watu.
Mashairi mengine katika diwani hii ambayo tunaweza kuyaita ya kimaadili ni “Cheka kwa Furaha,” “Ukaidi,” “Heshima.” “Woga,” “Fitina,” na “Kweli.”
Siasa
Masuala mbalimbali ya kisiasa yaliishughulisha sana kalamu ya Shaaban Robert. Kwa vile mshairi huyu aliishi nyakati za ukoloni ni wazi kuwa asingeweza kukwepa uhalisi wa maisha ya kikoloni yaliyokuwa yakiwaonea na kuwadhulumu wananchi.
Katika shairi la “Kashata na Ladu” (uk. 37), mshairi anaongea kuhusu serikali mbovu ziongozwazo na watu; serikali ambazo ni duni kuliko zile za wanyama, ndege na wadudu.
Kama luunavyu kutika diwani yake ya Maisha Yangu Baada ya Miaka Hamsini (Nelson, 1968), Shaaban Robert ameonyesha ubaguzi wa rangi uliokuwepo katika jamii yake ambapo Wazungu walipewa (au walijipa) nafasi yajuu wakifuatiwa na Wahindi, halafu Waarabu, na wa chini kabisa wakiwa Waafrika. Katika diwani hiyo Shaaban Robert aliilalamikia vikali hali hii iliyowagawagawa watu katika mafungu kufuatana na rangi zao. Katika Kielezo cha Fasili jambo hili amelisisitiza katika shairi la “Kama Upindi wa Mvua” (uk. 44) ambalo linatueleza kuwa rangi mbalimbali alizoziumba Mungu si za kuletea ubaguzi bali ni kama mapambo tu ya kuongezea uzuri wa dunia.
Shairi la “Vivuli” (uk. 55) linakumbusha yale yasemwayo na mshairi huyuhuyu katika shairi lake lingine la “Gharika” (lililoko katika diwani ya Masomo Yenye Adili, uk. 62). Mashairi haya mawili yanaongea kuhusu uhasama na machafuko ya kisiasa yaliyoko duniani. Sehemu ya mwanzo ya “Vivuli,” kwa mfano, inaeleza kuhusu migongano ya mataifa makubwa ambayo imeleta machafuko na maangamizo makubwa duniani. Mshairi anasema:
Quote:Wenye kuchana magando, na sumu ya kuulia,
Wamo katika mkondo, na tufani ya tabia,
Na ghasia ya matendo, uhalifu na hatia,
Hapana chembe upendo, kwa ualili na ria,
Pamebakia uvundo kila pembe ya dunia.
Picha tuipatayo katika shairi hili ni ile ya wasiwasi na ‘ghasia tupu pamoja na vitisho viletavyo maangamizi makubwa hadi woga umewaingia hata simba na nondo. Picha hii ya wanyama wakubwa-simba na ndovu-walioingiwa na woga na hali kwa kawaida si waoga, na ile ya nondo – mdudu ambaye ana ujasiri mwingi wa kuchezeachezea ndinu za moto ila sasa yu aogopa-ni taswira ikamilishayo mabadiliko mabaya yatokanayo na mivutano kati ya wenye kucha “na sumu ya kuulia.”
Shairi lingine la kisiasa ambalo limewahi kuzusha ubishi kati ya wanazuoni kuhusu maana aliyokuwa nayo mshairi alipolitunga ni la “Kufua moyo.” Kimsingi linaongea kuhusu ushujaa wa askari apiganaye vitani na ambaye hata kama atauawa hafi kwani huendelea kuishi katika kumbukumbu za watu wote, wazee kwa watoto. Hata “uvundo wa mashujaa’ mwandishi kaufananisha na manukato kuonyesha jinsi ambavyo, kama asemavyo mwandishi mwenyewe katika fasili yake, “uvundo wa maiti ya mashujaa ni sawasawa na mafuta ya uturi na marashi usio na harufu ya karaha wala fukuto.”
Kijuujuu shairi hili huweza kusifiwa sana kuwa linasisitiza kuhusu ushujaa na uzalendo. Lakini, kimsingi hili ni shairi ambalo halitupeleki mbali sana kwani linaongelea kijumla tu kuhusu vita na ushujaa wa kufa katika vita hivyo bila kutueleza hasa ni vita gani,vya kumtetea nani na kumsuta nani, na kama ushujaa huo ni kwa jicho la nani. Huu basi ni uzalendo na ushujaa usio na welekeo kamili.
Shairi la “Kuondoana Njiani,” sawa na la kupinga ubaguzi wa rangi, linatetea usawa baina ya watu, nalo linakemea wanyonyaji wanaofanyiza watu kazi bila ujira:
Quote:Kazi za sasa hasara, kwa jamii wafanyao
Nyingi kukuru kakara, hazitimizi chajio;
Wenye nguvu wadodora, wako wapi wachumao?
Fanya kazi kwa imara, tajiri apate cheo,
Kichwa kiote kipara, macho uvae vioo;
Huzidishwi mshahara, wala huna fanikio,
Tutatenda ndivyo sivyo tuondoane njiani.
Mvutano baina ya waajiri, wanyonyaji na waajiriwa wanyonywaji, umeonyeshwa jinsi unavyowadidimiza watu wa chini huku wanyonge hao wakiandamwa na ghera, hasira na matusi ya waajiri.
Hata hivyo, kama kawaida, baada ya kueleza maovu ya waajiri kwa waajiriwa, Shaaban Robert anatoa suluhisho lilelile la kidini la kuwaambia watu kuwa maamuzi yote yatatolewa huko ahera. Haya anayaeleza katika ubeti wa 10:
Quote:Kutumiwa kama nyara, mimi furaha sinayo,
Takwenda nayo ahera, machungu niliyo nayo;
Kuna maamuv bora, ya dhuluma kama hiyo.
Ni wazi kuwa hapa Shaaban Robert kaitumia dini kuwa kimbilio la mnyonge ambaye kakata tamaa; kimbilio ambalo halimsaidii mnyonge huyo kumuondolea unyonge uliomzingira. Ndiyo sababu hata yasemwayo katika sbairi la “Sala na Saumu” inakuwa vigumu kuyakubali moja kwa moja kwani aghalabu sala na saumu pekee bila vitendo muhimu vilivyohusishwa na mizizi ya matatizo ya jamii ni bure tu!
Shairi la “Muadhama Richard Turnbull” limetajwa kuwa moja ya mashairi aliyoyaandika Shaaban Robert yanayotatiza na yanayotufanya tuushangae msimamo wake kwa wakoloni. Hatuoni sababu hasa – zaidi ya kujipendekeza kwa watawala – ya kumwombea afya njema kiongozi huyu wa kikoloni!
Mambo Mengiaeyo
Zaidi ya falsafa kuhusu maisha, maadili na siasa kwa jumla, diwani hii ya Kielezo cha Fasili imeshughulikia pia masuala mengine ingawa si kwa kirefu kama hayo tuliyoyachambua. Kati ya hayo, kubwa ni suala la “ukweli” wa maisha linalohusu hatua mbalimbali za maisha ya mtu tangu kuzaliwa, kuzeeka na kufa. Hapa yapo mashairi ya “Umri,” “Fumbo,” “Sichelei Kufa,” “Uzee,” na kadhalika.
Katika hatua hizo mbalimbali za maisha ya mtu, hatua ya ndoa imepewa uzito na nafasi kubwa zaidi ya zingine katika diwani hii. Katika ubeti wa mwisho wa “Sichelei Kufa” mshairi anasema:
Quote:Ndoa kitu ashrafa utumwa wajia nini?
Ndoa jambo mzofafa huwaje umajununi?
Ndoa ni lulu nadhifa nimehuni kifu gani?
Ushairi wa Shaaban Robert ulithamini mno taasisi ya ndoa, na ndiyo sababu hata katika malumbano mengi tuyakutayo katika diwani nyingine ya nashairi huyuhuyu ya Ashiki Kitabu ffiki (Nelson, 1967), anatetea sana ndoa. Shairi la “Ndoa Ni Kanuni” Kielezo cha Fasili(uk. 70-71), laielezea ndoa kuwa ni kanuni na ni amri ya Mungu. Ubeti wa 7 wasema:
Quote:Ndoa rutuba ya A llah, kuoa ubaya gani?
Ndoa hukuza mahala, mmoja huwa theneni,
Kuoasi mghafala, kuoa kwetu kanuni
Hivyo basi, ndoa kwa Shaaban Robert ni wajibu kwa watu wote. Mkabala huu unajitokeza si katika ushairi tu wa Shaaban Robert, bali hata katika baadhi ya riwaya zake, kwa mfano katika Utubora Mkulima na Siku Ya Watenzi Wote,
Wakati ambapo kidini huenda mkabala huo ukakubalika, kimaisha halisi inaonyesha kuwa taasisi ya ndoa haina budi kuangaliwa sambamba na hali halisi za jamii amazo ndizo zilizoizaa na ndizo zinazoilea ama kuiua taasisi hiyo. Si kila ndoa ni nzuri; na mara kwa mara katika jamii ambayo haijawa na usawa kati ya watu kiuchumi na kimaisha kwa jumla, taasisi hii hujazana mafarakano na ugomvi mwingi ambao kuibuka kwake kunahusiana na maisha mabaya yatokanayo na mfumo mbaya wa jamii. Hii ndiyo sababu talaka zimejazana sana katika jamii za kibepari kwani taasisi hii, sawa na zinginezo za jamii hiyo, hukuzwa katika mismgi ya kibepari.
MATUMIZI YA VIPENGELE VYA FANI
Tumekuwa tukitaja hapa na pale kuhusu matumizi ya vigezo mbalimbali vya fani katika diwani hii, hasa kigezo cha taswira. Taswira zimejitokeza mahali pengi sana katika mashairi haya, nazo zimetumiwa vizuri kuyajenga maudhui ya ashairi. Katika shairi la “Maua na Maneno” kwa mfano, Shaaban Robert katujengea kwanza taswira kamili ya maua mbalimbali, taswira ambayo iunganishwapo na kauli aitoayo mshairi kuhusu umuhimu wa kufanya uchaguzi mzuri wa maneno msomaji huupata ujumbe kwa uwazi zaidi.
Shairi la “Mtu na Malaika” pia limetumia taswira nadto ya dira kusisitiza falsafa ya Shaaban Robert kuhusu maisha yalivyo mzunguko usio na mwisho.
Vile vile shairi la “Kama Upindi wa Mvua” ni mfano mzuri wa uundaji wa taswira ambao unalitoa wazo kuu la shairi kwa njia inayonata vizuri sana akilini mwa msomaji.
Zaidi ya mbinu hii ya fani, mashairi mengi humu hutumia pia miundo mbalimbali ambayo hutofautiana katika wingi wa mizani, aina za vina, urefu wa beti, na kadhalika. Jambo hili limeyafanya mashairi haya yasichoshe na yasomeke vizuri zaidi.
Ni dhahiri kuwa kwa Shaaban Robert hatuna haja ya kutaja sifa ya matumizi bora ya lugha kwani anayo tangu mwanzo mpaka mwisho. Ni sifa ambayo humweka msomaji katika hali ya kutaka kusoma zaidi kwani uchaguzi wake wa maneno ni mzuri mno hata ni vigumu kuona neno lolote lile lililochomekwa tu au lililolazimishwa kutokana na kanuni za vina na mizani, kama ilivyo kawaida ya washairi wengi wa leo wajitokezao hasa katika magazeti.
Kwa upande wa lugha pia yapo matumizi ya tamathali mzo mzo za usemi ambazo zaidi ya kuyapamba mashairi haya zimeongeza uzito wa maudhui yaibushwayo. Baadhi ya tamathali bizo zimejikita katika taswira au ishara kama zile tuzionazo katika mashairi ya “Mtu Na Malaika,” “Maua na Maneno,” na kadhalika. Katika shairi la “Ushairi” (uk. 23) twaona vile ambavyo Shaaban Robert anauthamini sana ushairi kwa jinsi anavyoupamba kwa tamathali nyingi. Anauita “hirizi ya sudi,” “malaika,” “madini za shani,” “huba,” “johari na mvua yenye samadi,” na kadhalika. Kijicho na chuki vimeitwa kuwa ni “sumu” katika shairi la “Sumu” kuonyesha jinsi ambavyo hudhuru uhusiano mzuri baina ya watu. Vivyo hivyo shairi la mwisho, “Kweli” (uk. 93-94), limedhihirisha ufundi wa Shaaban Robert wa kutumia tamathali zinazosadifu sana jambo aliongelealo. Kweli imeitwa “kito mahabubu,” “siri ya ajabu,” “chimbo la johari,” “maadeni nzuri,” “vunjo la kiburi,” “jambo ashrafu,” “nuru takatifu,” “nguvu ya imani,” “kitu cha thamani,” na kadhalika.
Ufundi wa Shaaban Robert wa kutumia tamathali za usemi, hasa za sitiari na tashbiha, na matumizi mazuri sana ya lugha pamoja na ya ishara na taswira, ni baadhi ya vigezo muhimu vya fani vinavyofaulisha maudhui ya mashairi yake, na ndivyo vimpavyo sifa ya ushaha wa malenga na kumweka sambamba na washairi wengine maarufu kama vileMuyaka bin Haji wa Mvita.
Maswali
1. Chunguza nadharia ya fasili aitoayo Shaaban Robert katika “Utangulizi” na ujadili uhusiano wake na uchambuzi wa mashairi.
2. Cbagua dhamira kuu mbili alizozishughulikia Shaaban Robert katika Kielezo cha Fasili ujadili zilivyoibushwa kwa kuzitolea mifano mahsusi.
3. Yajadili matumizi ya lugha taswira na isbara katika mashairi ya Kielezo cha Fasili.
4. Je, “vivuli” ni nini katika shairi la “Vivuli”?
5. Chagua shairi moja kati ya “Mfua Bati,” “Kufua Moyo,” na “Kweli” ujadili ujumbe wake na jinsi taswira zilivyotumiwa kuuibusha.
|
|
|
|
| TUTEGUE KITENDAWLI : NENO MAITI IKO KATIKA NGELI IPI? |
|
Posted by: MwlMaeda - 10-25-2021, 07:51 AM - Forum: Semi
- No Replies
|
|
Mojawapo ya nomino ambazo ngeli zake zina kutokubaliana kwingi miongoni mwa
wanasarufi wa Kiswahili ni ‘maiti’. Walimu na wapenzi wengine wa sarufi ya Kiswahili
huchelea kuelezea kwa hakika mahali pa ‘maiti’ katika mfumo mpya wa uainishaji wa
ngeli uitwao upatanisho wa kisarufi.
MOJAWAPO ya nomino ambazo ngeli zake zina kutokubaliana kwingi miongoni
mwa wanasarufi wa Kiswahili ni ‘maiti’. Walimu na wapenzi wengine wa sarufi ya
Kiswahili huchelea kuelezea kwa hakika mahali pa ‘maiti’ katika mfumo mpya wa
uainishaji wa ngeli uitwao upatanisho wa kisarufi.
Binafsi, nimewahi kukabiliwa na swali lihusulo ngeli ya nomino ‘maiti’ ingawa
jawabu langu kwa kawaida huambatana na maelezo marefu ambayo dhamira yake
ni kujaribu kuutilia nguvu mwegemeo wangu. Ninadhani hata wewe umewahi
kukumbana na hali sawa na hiyo!
Kwa muhtasari, uainishaji wa ‘maiti’ kingeli una uambaji ngoma wa aina mbili
kama zilivyo ngeli nyingine kadhaa. Wanasarufi fulani hudai kwamba nomino hiyo
inapaswa kuingizwa katika ngeli ya ( I-ZI) ilhali wenye maoni tofauti hushikilia
kwamba inapaswa kuwa katika ngeli ya (A-WA ). Sababu zitolewazo na
wanasarufi hao kuhusiana na misimamo yao, ukisikiliza kwa makini, utaona
kwamba zina mashiko ya aina fulani.
Awali , nilieleza kwamba vipo vipengele vingine ambavyo vinaweza kuchukua
mkabala- kati ila si suala la ngeli! Haiyumkiniki kudai kuwa nomino moja inaweza
kuingia katika ngeli mbili tofauti. Kwa hivyo, kinachohitajika ni ukubalifu kuhusu
mahali pa nomino yenyewe katika mfumo mpya wa uainishaji wa ngeli bali si
maelezo marefu ya kushawishi.
Katika makala haya, ninadhamiria kuonyesha sababu mbalimbali zinazowafanya
wenye mikabala miwili tuliyoitaja kuliweka neno hilo katika ngeli mbili tofauti.
Baadaye, nitapendekeza njia ambayo kwayo utata huo unaweza kutatuliwa.
Wanaoshikilia msimamo wa A-WA wanatoa sababu kadha zinazoelekeza mtazamo
wao. Wanatumia methali za jadi zilizotumia nomino maiti pamoja na tamaduni
nyingine zinazohusiana na sherehe za matanga na mazishi ya Waswahili
kushadidia madai yao. Wanadai kwamba methali hizo zimetumia kirejeshi (ye) na
viwakilishi nafsi – ambata ‘u’ au ‘a’ kurejelea maiti. Viambishi hivyo hujitokeza
katika ngeli ya A-WA katika hali ya umoja. Baadhi ya methali hizo ni pamoja na:
(1) Adhabu ya kaburi aijuaye maiti.
(2) Maiti haulizwi sanda.
(3) Aibu ya maiti aijuaye mwosha.
Kwa mujibu wa mila na itikadi za Waswahili, inasemekana kwamba kisomo
anachosomewa maiti kaburini mara tu baada ya kuzikwa huitwa talkini. Hapa,
kiambishi ‘a’ katika neno ‘anachosomewa’ hurejelewa na kudaiwa kwamba kunayo
sababu maalumu iliyowafanya Waswahili kutotumia kiambishi kiwacho chochote
kile mathalan (i) ya upatanisho wa sarufi katika ngeli ya ( I-ZI), na badala yake
kutumia kiwakilishi nafsi-ambata ( a).
Sababu nyingine itolewayo kuunga mkono madai ya wanasarufi hao ni ile ya
heshima au uluwa. Wanasema kwamba ijapokuwa maiti hana uhai, heshima yake
bado ingalipo na ndiyo sababu hufanyiwa mazishi maalumu. Kwa mantiki
hiyohiyo, methali, ‘Mimi mbega nafa na uzuri wangu’ hutumiwa kushadidia suala
hilo la heshima ya maiti.
Aidha, majina ya heshima ambayo huendelea kutumiwa na walio hai kumrejelea
aliyeaga dunia miaka mingi baadaye ni ushahidi mwingine unaoelezea sababu ya
kuwekwa kwa nomino maiti katika ngeli hiyo. Majina hayo ni ‘marehemu’ na
‘hayati’. Tunasema, ‘Marehemu kakangu alikuwa muungwana sana au ; Hayati
Mwinyihatibu alitufanyia mambo mengi’. Ushahidi mwingine utolewao kuunga
mkono msimamo huo, ni ule wa kuwepo kwa kisawe cha maiti; mfu, ambacho
hutumia kiwakilishi nafsi-ambata ( a). Tunasema, ‘Mfu amezikwa’ wala si ‘mfu
umezikwa’
Wanasarufi wenye msimamo wa pili hudai kuwa maadamu hamna uhai na hisia
katika maiti; kigezo muhimu kielekezacho uingizwaji wa nomino katika ngeli ya
A-WA, basi nomino hiyo inapaswa kuingizwa katika ngeli ya (I-ZI) kama vilivyo
vitu vingine vingi ambavyo havina uhai. Wanasarufi hao wanaendelea kudai
kwamba haiyumkiniki kudai, ‘Maiti wake atazikwa kesho’ ila tutasema, ‘Maiti yake
itazikwa kesho.’ Maoni ya wanasarufi hawa ni kuwa maiti ‘inapaswa’ kuchukuliwa
kama nomino yenziwe mzoga ambayo iko katika ngeli ya U-I. Wanaendelea kudai
kwamba suala la heshima lina umuhimu mdogo likilinganishwa na ‘uhai’ na ‘hisia’.
Ipo haja ya kuafikiana kuhusu ngeli moja ya nomino ‘maiti’ na nyingine kadha
zenye utata. Ili kufanikiwa kufanya hivyo, jambo moja linapaswa kupewa kipau
mbele: Kuzibwaga imani na misimamo ambayo tumekuwa nayo kwa muda mrefu
kuhusiana na nomino husika na kuwa radhi, kukumbatia mjadala na kujifunza
upya.
|
|
|
|
| KEJELI KATIKA FASIHI YA KISWAHILI – TANZANIA (2) |
|
Posted by: MwlMaeda - 10-24-2021, 01:04 PM - Forum: Fasihi kwa ujumla
- No Replies
|
|
1. Utangulizi
Katika
fasihi ya Kiswahili, zipo kazi nyingi ambazo zimejikita katika dhana ya kejeli.
Kejeli katika kazi hizo imetumika kuielezea historia ya Tanzania kuanzia kabla
ya uhuru, baada ya uhuru, baada ya Azimio la Arusha na hata hivi sasa. Katika
fasihi ya Kiswahili, kazi hizo ni nyingi kiasi kwamba ni vigumu kuzipitia zote
katika makala haya. Makala haya yatajaribu kuzichambua baadhi tu ya kazi na
nadharia za magwiji wa fasihi ya Kiswahili. Kazi hizo zitakazochambuliwa ni:
Miradi Bubu ya Wazalendo (Ruhumbika 1995); Mashairi ya Cheka Cheka, Chungu Tamu
na Raha Karaha (Mvungi 1995, 1985 & 1978); Nuru Mpya, (Rutashobya 1980);
Pepo ya Mabwege (Mwakyembe 1980); Kaputula la Marx (Kezilahabi 1999); Karibu
Ndani (Kezilahabi 1988); Fungate ya Uhuru (Khatibu 1988); Lina Ubani (Muhando
1984); na Kijiji Chetu (Ngahyoma 1975).
Kwa
hali hiyo, waandishi hawa wameichora kejeli kwa kutumia fikra mbalimbali zikiwa
ni pamoja na kuwatumia wahusika wa ushairi, riwaya na tamthilia. Taswira,
ujumbe na hata mpangilio wa maudhui ya kazi za waandishi wa fasihi vimelenga
katika kuwasema watu hawa waliobeba dhamana kubwa kwa jamii zao. Kwa kuzingatia
maudhui ya kazi zao, waandishi hawa wametuonesha madhara ya uongozi mbaya,
madhara ya rushwa, ubadhirifu wa mali ya umma, n.k. Na kuweka mikakati ya namna
ya kuudhibiti uongozi kama huo kwa njia ya kejeli.
Makala
haya yatajikita katika kuelezea jinsi baadhi ya waandishi wa kazi za fasihi
walivyokuwa mahiri katika kutumia mbinu ya kejeli wakati wa kuandika kazi zao
za wakati huo. Makala yataangalia pia jinsi kejeli hizo zilivyoibua maudhui ya
dhana nzima.
2. Kejeli na fasihi
Kejeli
hutumia nafasi kubwa katika jamii si katika mazungumzo ya kila siku tu, bali pia
namna
wanajamii wanavyoyatoa mawazo yao katika uwanja wa mawasiliano. Kwa maneno mengine,
tunaweza kusema kwamba, ni mojawapo ya mbinu zinazotawala mazungumzo ya wanajamii
ya kila siku. Kejeli hujengwa katika msingi wa kuwepo na msigano au mgongano wa
namna fulani kati ya hali ya maisha na matarajio ya baadae ya wanaohusika.
Katika
fasihi mbinu ya kejeli hupatikana katika mawanda mapana na ya aina mbalimbali.
Kuna kejeli ambayo zinapatikana zaidi katika utanzu wa tamthilia kuliko katika
riwaya (ingawa hii haimaanishi kuwa haijitokezi kabisa katika riwaya). Aidha
zipo kejeli zinazojengwa kwa matumuzi ya maneno yenye kutegemea mgongano wa
hali au jaala ambayo tutayaangalia baadaye.
Kundi
la kwanza na ambalo ni la asilia katika fasihi, lenye kubeba mzigo mkubwa wa
kejeli ni fasihi simulizi. Kundi hili lina tanzu, zilizogawanywa katika makundi
makuu manne: hadithi, ushairi, semi na sanaa za maonyesho. Hata hivyo, kila
utanzu umegawanywa katika vikundi vidogovidogo vijulikanavyo kama vipera.
Vipera tutakavyoviangalia zaidi katika makala haya ni vile vya semi na vya
sanaa za maonyesho.
Vipera
vya semi katika fasihi simulizi ni methali, vitendawili, nahau, misemo na
misimu. Wamitila (2008: 410) anasema kuwa kejeli ya kiusemi inaelezwa kama ni
kejeli ya msingi sana na hutokea pale ambapo pana mkinzano fulani baina ya kile
kinachosemwa na uhalisia wenyewe. Anasema kwamba, uelewaji wa kejeli ya kiusemi
huhitaji msemaji na msikilizaji au hadhira kuwa na hisia au mwelekeo fulani
kuhusu mada inayozungumziwa.
Maneno
ya Wamitila yana ukweli ndani yake kwa sababu si rahisi kwa jamii yenye
utamaduni usiofanana na jamii nyingine kuelewa barabara semi za kejeli vizuri
sawasawa na jamii husika. Vipera vingine kama methali, vitendawili, nahau na
vinginevyo hutumia sanaa mahsusi kuipa lugha uhai (Mtesigwa 1989), zenye kutoa
mafunzo mazito yanayotokana na uzoefu wa jamii (Mulokozi 1989), misemo
itumiwayo hueleza kitu kwa njia ya picha na kwa ufupi ili kutoa adili au onyo
(Balisidya 1982). Hapa pia tunaweza kukutana na kejeli ya dhihaka ambayo msingi
wake mkuu unajengwa juu ya kejeli ya kiusemi. Kejeli hii hujitokeza pale maneno
msemaji anayoyasema hayamaanishi tu kinyume chake bali yanakusudiwa kumfanya
msemwaji akereke, audhike, akosoleke au arekebike yanapozungumzwa. Kwa mfano
kauli kama: huku kweli ndiko kupendana kwetu. Hapa msemaji anatumia kejeli,
hamaanishi kupendana kwa kweli bali huku kweli ndiko na kupendana kwetu
kunaufanya uwe kejeli na dhihaka ndani mwa usemi huo.
Vipera
vya sanaa za maonyesho havitegemei semi au maneno yasemwayo tu bali hutegemea
pia maneno yaandikwayo pamoja na sifa nyingine zinazohusiana kuona zisizokuwa
za kimaneno au semi. Hapa tunaweza kukutana na majigambo, matambiko, ngoma,
miviga (sherehe), kejeli (kinaya) na mengine mengi ambayo hatuhitaji
kuyachanganua.
Kundi
jingine ambalo linapatikana katika mawanda ya fasihi, na ambalo ndilo msingi
wetu mkuu ni lile linaloweza hata likahifadhiwa katika maandishi. Tanzu za
kundi hili ni riwaya, tamthiliya, hadithi, novela, tawasifu, hadithi fupi na
ushairi. Katika kuliangalia kundi hili, tunaona kwamba, kuna kejeli ambazo
zinapatikana sana katika kundi moja kuliko kundi jingine. Mathalani, katika
utanzu wa tamthiliya, kejeli inapatikana na kutumika zaidi kuliko katika tanzu
za riwaya, hadithi, novela, tawasifu, hadithi fupi na ushairi. Hapa
hatumaanishi kwamba kejeli hazitumiki katika tanzu hizo, bali hutumika kwa
kiwango kidogo sana.
Wamitila
(2008: 409) anatuambia kwamba:
zipo kejeli ambazo hujengwa kwa
matumizi ya maneno (nyenzo) tofauti na nyingine ambayo hutegemea mgongano wa
hali au jaala.
Hapa
tunakiri kwamba, pamoja na kuwepo kwa matatizo na ugumu mkubwa katika kuainisha
na kugawa makundi mbalimbali ya kejeli katika fasihi, makala yatatazama kejeli
kwa kutumia tanzu chache tu za fasihi kama msingi wa kuainisha na kuonyesha
uwepo wake.
Kama
tulivyokwisha kuona mizizi ya kejeli inaanzia katika semi na kumalizikia katika
sanaa za maonyesho. Kejeli ni usemi au maneno yanayoumiza yasemwapo,
yazungumzwapo na hata yaandikwapo. Hapa tunamaanisha kuwa, kejeli yaweza kuwa
aidha maneno au semi inayokusudiwa kumgusa mtu kwa njia ya waziwazi ambapo
aghalabu ni kwa nia ya kufichua ubaya au udhaifu fulani alionao mhusika fulani,
ama maneno au semi ambapo kuna kinyume fulani katika usemi, hali au tukio
fulani. Kwa mfano, mtu fulani amepatwa na janga fulani, marafiki zake huweza
kufurahishwa sana na janga hile lililompata moyoni. Ila kwa upande mwingine,
usoni marafiki hawa hawaoneshi kufurahishwa kwao na hayo mabaya yaliyompata,
bali wanajionesha kuwa wako pamoja naye katika huzuni yake hiyo. Hapa tunaona
kuwa, ile hali ya kujionesha kuwa marafiki zake wapo pamoja naye katika huzuni,
inageuka kuwa furaha kwa yale yaliyompata.
Kwa
upande mwingine tunaweza kuona kejeli nyingine kwa mfano mhusika fulani anamcheka
mhusika mwingine aliyepatwa na matatizo fulani kama msiba fulani ilhali msiba
kama huohuo unamtokea na yeye (na labda yeye mwenyewe hajui). Hii ni kejeli
ambapo utokeaji wa jambo au mambo unakwenda kinyume na hali au matarajio ya
msomaji au mhusika anayepatikana katika kazi fulani.
Kwa
kupitia mifano ya kejeli tuliyoona hapo juu, tunaweza kuhitimisha kwamba,
mwandishi huweza kutumia kejeli kufikisha ujumbe wake kwa hadhira iliyokusudiwa
bila kuiathiri hadhira yenyewe. Maudhui na ujumbe wa mwandishi uliobebwa na
kejeli kwa hadhira yanaweza kutimizwa na kuirekebisha jamii ili iende sambamba
na maadili yaliyokusudiwa.
|
|
|
|
|
