Hapo zamani za zamani, siku moja palitokea mafuriko makubwa sana. Wanyama na ndege wote walipata taabu kubwa. Taratibu maji yalijaa nchini hata kufikia mahali ambapo jogoo alikuwa amesimama baada ya kuchoka mno. Jogoo alitweta na kuhangaika kabisa. Kwa bahati nzuri ndege wengine walioruka juu zaidi walimwona na kumwonea huruma. Hivyo wakakata shauri la kumsaidia.
Haraka sana ndege hao walikwenda juu ya mlima mrefu sana, wakaokota huko ufito na kuja nao mpaka alipokuwa jogoo. Wenyewe wakajigawa makundi mawili. Kundi moja likashika ncha moja ya ufito na jingine likashika upande wa pili. Kisha wakamwambia jogoo asimame katikati juu ya ufito, huku ameshikilia kwa nguvu. Kwa pamoja wakamwinua juu na kuruka naye hadi mlima mrefu mahali pasipoweza kufikiwa na mafuriko. Akawa ameokoka kabisa.
Jogoo alifurahishwa sana na kitendo hicho cha kumwokoa. Hata mafuriko yalipokwisha, jogoo aliwauliza ndege, “sasa rafiki zangu wapenzi, nilikuwa nimekufa, nanyi mmeniokoa. Je, nami niwafanyie nini mpate nanyi kufurahi?”
Ndege kwa pamoja wakamjibu, “Sisi hatutaki utulipe kitu. Ila sote tunapenda kuwahi kuamka. Lakini wakati mwingine tunachelewa. Kwa hiyo ukihiyari tunaomba uwe unatuamsha.” Jogoo akajibu, “Nimehiyari kabisa; nitajitahidi kuwaamsha mapema kila siku.”
Tangu hapo jogoo huwika kila siku: kokoikoo maana yake kumekucha, amkeni wapenzi; Ooo! yaani. Nilikufa, asanteni! Huwika asubuhi na mapema ili kuwaamsha wafadhili wake. Huwika na mchana ili kuzoeza sauti yake isikwame.
Hapo kale mzee Jongoo na NYoka walikuwa marafiki wa kuaminiana sana. Siku moja Jongoo akamwambia Nyoka, “Rafiki yangu, leo kuna ngoma. Twende nasi tukaone jinsi wenzetu wanavyocheza.”
Nyoka akamjibu, “Ningependa sana kwenda huko. Lakini ujuavyo sina macho. Nitaonaje huo mchezo?” Jongoo akasema, “NItakuazimisha macho yangu, nawe utaniazimisha miguu yako kama dhamana.” Wakakubaliana. Basi wakabadilishana viungo: Jongoo alimpa Nyoka macho yake, naye Nyoka akampa Jongoo miguu yake mingi.
wakaenda ngomani. Baada ya ngoma kwisha, Jongoo alimtaka Nyoka macho yake. Lakini Nyoka akajibu, “La, rafiki yangu. Kumbe wenzangu mnafaidi sana kwa macho yenu. Leo nimeona ngoma na moyo wangu umeburudika sana. Kwa hiyo hupati macho haya tena. Jongoo akamjibu, “Lakini werevu siyo kupata!” Kwa hasira Jongoo akaondoka na miguu yake yote huku anapapasa njia kurudi kwake.
Ndicho kisa cha Nyoka kukosa miguu na Jongoo kuwa na miguu mingi bila macho. Ndicho kisa pia cha Jongoo na Nyoka kamwe hawaamkiani hata kama wangekutana njiani.
Hapo zamani za zamani palikuwa na baba mjane na mbwa wake. Nao walipendana sana. Kwa siku nyingi walikaa katika kibanda chao kidogo mbali mwituni.
Ikaondokea siku moja katika zungukazunguka yake ya kutafuta chakula, baba mjane huyo aliokota kioo kizuri akakiweka kibandani mwake.
Mchana mmoja, wakati amepumzika kibandani mwao, mbwa akakiona kile kioo kimetundikwa ukutani. Kuchungulia zaidi akaona mbwa mwingine wa kimo chake na rangi yake amesimama mbele yake. Pale pale mbwa akaanza kubweka ili kumwogofya yule mbwa mgeni. Kumbe jinsi alivyobweka ndivyo na yule mbwa wa pili alivyoonekana kubweka pia. Asitake mshindani, mbwa alimrukia kwa makucha yule mbwa mgeni. Kumbe badala ya kumpiga mbwa mgeni makucha yalifikia ukutani. Makucha yakaumia. Hapo mbwa kwa hasira yote alitoa meno na kumrukia ili amwume. Lakini safari hii alikipiga kioo na kukivunja kabisa.
Baba mjane alipotahamaki alimwambia mbwa wake, “Unajisumbua, rafiki yangu. Mbona unagombana na kivuli chako, wala siyo mbwa!” Mbwa akaona haya sana.
Hapo Zamani za kale: Mapokeo Simulizi kama historia ya Afrika
Quote:
MUHTASARI WA MAKALA
Mwandishi anaanza kwa kumnukuu Mbope Luis wa Kongo anayesema “ vitabu vyetu vipo kichwani mwetu”.
Quote:
Makala imejaribu kuelezea historia ya masimulizi jadi yaliyokuwa yanapatikana Afrika. Mwandishi aanatofautisha jadi za namna mbili kwa kutumia jamii za Kiafrika na za Ulaya. Anasema kuwa tofauti na Ulaya ambako kusoma na kuandika vilikuwa kama kielelezo cha ustaarabu, jamii za Kiafrika kabla ya kuja ukoloni zilijitosheleza na kujieleza kwa kutumia mapokeo simulizi. Mwandishi anasisitiza kuwa nafasi na dhima ya mapokeo simulizi barani Afrika iliendelea kustawi hata baada ya kuingia kwa ustaarabu wa kusoma na kuandika, kwa maneno mengine Vansina anakiri kuwa kuna uhusiano mkubwa kati ya jadi ya mapokeo simulizi na jadi ya maandishi. Katika kulithibitisha hili anamtumia Profesa Willam A. Brown ambaye aliikuta barua huko masino ( Mali ) ambayo maudhui yake yalielezwa kwa kurejelea mambo mbalimbali. Yaliyokuwa yamesahaulika lakini yalikumbukwa kutokana na barua hiyo, barua hiyo ilikuwa kama chombo cha kutunza kumbukumbu hizo ili kurithisha desturi hizo.
Muundo, mfumo na dhima ya mapokeo simulizi ya jamii hubadilika kutokana na maingiliano yanayotokea katika jamii ambayo husababishwa na mabadiliko ya kuachwa kwa vitu muhimu katika wakati maalum na hatua za mabadiliko hayo huitwa muundo wa usahaulifu “structural amnesia” kwa kuwa masimulizi jadi ya jamii, utamaduni ulirithishwa kwa mawasiliano ya ana kwa ana na kubadilisha maudhui, kila jamii ilieleza; imani, maadili, mawazo na mtazamo wake katika fasihi.
Quote:
Levis Straus anazungumzia muundo ndani wa mazungumzo, anasema kila kinachozungumzwa kina muundo kama huo, ila hujidhihirisha zaidi katika masimulizi. Muundo huu unahusisha msukumo, mtiririko wa maonesho, kujenga kilele kimoja au zaidi, usambamba, uradidi na kubadilika kwa onesho na hivi vyote lazima vichanganuliwe kabla.
Quote:
Pia anasema athari yake katika maudhui yanaweza kuonekana na mtu yeyote anayechanganua maana ya ishara “ taswira za tendi” au taswira maarufu katika historia.
Katika nukuu ya Levis Straus na wanaantropolojia waliofuata walisema masimulizi mengi yalikuwa ya kitalii.
Quote:
Kila tarihi ilieleza muundo halisi wa ishara za msingi zinazoeleza sio vitu vyenye thamani tu vilipendwa na jamii ya watu kiundani lakini pia utendaji wa kifikra wa binadamu, fikra za mwanadamu hazina budi kuwa na ushirikiano wa kifikra kabla ya kuelewa na kuwasiliana.
Quote:
KUSUDI LA MWANDISHI
Quote:
Kusudi la mwandishi katika kuandika makala hii ni kutaka kuthibitisha kuwa Afrika kulikuwa hakuna masimulizi, mfano ngano, tendi, misemo, hadithi (masimulizi).
Quote:
NAMNA ALIVYOPANGA KUSHUGHULIKIA
Alishughulikia suala hili kwa kupitia tafiti za wataalamu wengine ambao tayari walikuwa wameshafanya utafiti kuhusu mapokeo simulizi, mfano alimtumia Ernest Bernheim, ambaye katika utafiti wake alidondoa nyimbo, ngano, na saga, hekaya, masimulizi mafupi, misemo na methali.
Pia alimtumia Profesa William A. Brown kwa kutumia barua yake ambayo aliikuta huko Masino ( Mali) iliyokuwa na maudhui mengi kuhusu Afrika.
Quote:
Baada ya hapo aliamua kufanya tafiti yeye mwenyewe ili aweze kuziba pengo la wale wataalamu wengine na kuweza kulinganisha kile walichokipata wataalamu waliopita na kile alichokipata yeye kuhusu mapokeo simulizi ya Kiafrika.
Quote:
JINSI ALIVYOPATA DATA
Aliangalia masimulizi ya Warundi na Warwanda na kuona kuwa masimulizi ya waburundi yalikuwa mafupi kwa sababu yanatolewa katika mkusanyiko usiokuwa rasmi lakini masimulizi ya Warwanda yalikuwa katika mchanganyiko yaani marefu na mafupi.
Pia waliangalia nyaraka zilizoandikwa, makumbusho sanaa halisi, malighafi ya tamaduni na habari ya Wanaismu. Japokuwa data zote hizi isipokuwa ile ya matini iliyoandikwa na zilikuwa zimesomwa na wataalamu wengine.
Quote:
Zilizoandikwa katika Afrika zilifanywa na wageni ambao hawakuelewa shughuli za jamii na tamaduni walizoshughulikia. Aligundua kuwa nyaraka za zamani zilikuwa na ukweli zaidi, mfano kwa kutumia barua aliyoikuta Masino ( Mali ) na kwa kuangalia masimulizi ya Warwanda na Waburundi.
DATA HIZO ZILIKUWAJE?
Jan Vansina anasema jamii nyingi za Afrika Kusini mwa jangwa la sahara zilitumia mapokeo simulizi kwa muda mrefu, japokuwa zilitumia maandishi kwa kiasi kidogo, hivyo zilitawaliwa na jadi ya kimasimulizi. Kila kitu kilichohusu maisha yao, ikiwemo historia yao kilihifadhiwa katika masimulizi hayo. Hivyo mwanahistoria yeyote mwenye nia ya kutaka kuifahamu historia ya Wafrika hana budi kutambua kuwa mhimili mkuu wa historia ya jamii hiyo ni mapokeo simulizi.
Kwa upande wa Tanzania maeneo mengi ya kati, mapokeo simulizi yalikuwa chanzo kikuu cha historian a maarifa mpaka miaka ya 1880, ambapo historia ya falme za Kongo zilikuwa zimebadilishwa kuwa katika maandishi.
Quote:
Hayo mapokeo simulizi yalitumika katika siasa ya kijamii, kiuchumi, dini, misafara mbalimbali na shughuli za kiutamaduni.
Data hizo pia zilionyesha mwingiliano wa matini katika mapokeo simulizi, kuhusu hili Vansina anasema suala la mwingiliano matini huhusisha ujitokezaji wa vipengele vya nyimbo za kidini, methali, ngano, katika mapokeo simulizi kama masimulizi ya kijadi yaliwekwa katika mpangilio ( tarihi za matukio mbalimbali ).
Kwa upande mwingine Vansina anafafanua kuwa nyimbo maarufu katika baadhi ya jamii ziliimbwa kwa kurudiwa mara nyingi na zingine kwa nadra. Kwa mfano katika familia za kifalme miongoni mwa jamii za Bushoong ya Kasai (Kongo) nyimbo hizo ziliimbwa kipindi cha kumsimika mfalme. Huko Afrika Magharibi miongoni mwa jamii ya Wadogoni nyimbo hizo ziliimbwa katika shughuli za kidini na kijamii kama vile matambiko na sherehe za kijadi. Katika jamii hii, nyimbo mashuhuri zilizohusu matambiko na sherehe za kijadi zilisimuliwa kwa jamii nzima hasa mara moja kila baada ya miaka sita.
HITIMISHO LAKE
Kutokana na utafiti wake alioufanya kwa kutumia data mbalimbali, alihitimisha kwa kusema kuwa Afrika kuna jadi ambazo zimetokana na masimulizi.
UFAWAFU WA MAKALA
Kila jamii ina umuhimu wake hata kama inatimiza kwa kiasi kidogo mambo mazuri au malengo au dhima yake inaweza kubadilika kipindi cha urithishwaji kwa sababu jamii imebadilika, tathmini ya kuharibika ambayo hutokana na msukumo katika jamii wakati mwingine ni vigumu kukadiria.
Kuna uhusiano mkubwa kati ya mapokeo simulizi na maandishi, katika kuthibitisha hili anamtumia Profesa William A. Brown aliyeikuta barua Masino ( Mali ) ambayo maudhui yake yalielezwa kwa kurejelea mambo mbalimbali yaliyosababishwa lakini yalikumbukwa kutokana na barua hiyo.
Jadi nyingi za Kiafrika ni za kimasimulizi zikifungamana na nyimbo na mashairi lakini haziangukii katika aina ya jadi za Ulaya. Pia kimuundo zipo kama masimulizi, ndefu kuliko zilivyo hadithi zingine.
Maelezo hayo yana mchango mkubwa kwani yanadhihirisha kuwa Afrika kulikuwa na tendi ambazo zilikuwa katika umbo la masimulizi na kishairi.
MAPENDEKEZO
Mwandishi alipokuwa akisema jadi zimetokana na masimulizi hususani ushairi. Je huo ushairi ulikuaje? (ushairi ulikuwa unafuata kanuni au lah!) kwa hiyo utafiti ufanyike zaidi ili kujua huu ushairi ulikuaje.
Kama hizo jadi zilikuwa katika usimulizi, usimulizi huo ulikuwa ni rasmi au sio rasmi? Tunapendekeza mwandishi afafanue kuwa jadi zimetokana na usimulizi gani haswa, kwa hiyo tafiti ziendelee kufanyika.
HOJA NZITO
1. Uasili wa kijadi unaweza kuwa wa namna mbalimbali, kwanza kwa kushuhudia matukio, pia kutoka katika maandishi, mfano ngano ubunifu wa matukio ya kihistoria au shughuli za kifasihi, visa vya kubuni pamoja na vya kuiba.
Quote:
2. Afrika kuna tendi ambazo zimetokana na masimulizi ya kijadi.
3. kuna uhusiano mkubwa kati ya masimulizi jadi na maandishi.
4. Nyaraka zilizoandikwa katika Afrika zilifanywa na wageni ambao hawakuelewa shughuli za jamii na tamaduni waliyoshughulikia.
5. kila jadi ina umuhimu wake hata kama itatimiza kwa kiasi kidogo mambo mazuri au maadili.
6. muingiliano matini katika masimulizi jadi ni jambo ambalo haliepukiki mfano; nyimbo za kidini, methali, ngano, yaliwekwa katika mpangilio (tarihi ) za matukio.
HOJA TETE
Jadi za ulaya zina muundo rahisi lakini zina mpaka rasmi na ni za kawaida katika ubora.
JAMBO MUHIMU KATIKA MAPOKEO SIMULIZI YA KIFRIKA
Mapokeo simulizi yamekuwa yakitumika na yanatumika zaidi na zaidi katika historia ya Afrika. Mtiririko huu ni ushahidi katika makala za kihistoria za Kiafrika. Tangu mwanzo mwa mwaka 1960 makala zilikuwa na angalau kipengele kimoja kwa mwaka kilichokuwa kikizungumzia mapokeo simulizi, katika vipindi vyote vitatu vya karibuni vya historia ya Afrika Mashariki vimekuwa vikielezea Mapokeo simulizi kati ya mwaka 1500-1850, hasa sehemu za kati ya Tanzania.
Quote:
Utaratibu wa kukusanya mapokeo simulizi unapatikana kwa kufuata utaratibu wa kutafuta tamaduni za kifamilia au hata kwa kuona, kuhesabu matukioa kutoka kipindi kimoja hadi kingine. Kwa mfano, katika kipindi cha ukoloni tukio kama vile vita vya majimaji (1905-1907) Afrika Mashariki. Hali kama hii pia ilipatikana huko Afrika ya kati na maeneo ya Sudan.Jitihada za kukusanya na kuhifadhi data za kimapokeo simulizi zinadhihirika pia huko Jamhuri ya Niger ambapo tunafahamishwa kuwa kuliandaliwa eneo maalumu kwa ukusanyaji na utunzaji wa sanaa jadiyya. Swali ambalo mwandishi anajiuliza ni kuwa pamoja na kuwepo kwa jitihada za kutosha katika kukusanya na kuhifadhi data za mapokeo simulizi hakuna haja ya kujiuliza maswali kuwa Mapokeo simuliz yanaweza kutumika kama chanzo cha taarifa za kihistoria?. Anaendeleza mjadala kwa kusema kuwa haja ya kujiuliza ipo kwani suala hili linategemea namna ya ukusanyaji na uchanganuzi wa data.
MAKOSA yanayojitokeza katika magazeti mengi ya Kiswahili ni kutokana na waandishi kutokuwa makini na wengine kutokuwa na ujuzi wa kutosha katika sarufi na fasihi ya Kiswahili.
Ninaposema waandishi nina maana ya kuwahusisha wataalamu wengine wa uandishi wa habari kama vile wahariri, wahakiki kurasa na wadhibiti maandishi. Hawa wote ni muhimu katika uandishi bora. Hebu soma sentensi zifuatazo :
“Jukwaa la Wanamusanze lina dhumuni la kuhamasisha watu kuchangia sekta za kilimo, siasa, elimu, uchumi, utamaduni na jamii.”
Waandishi wengi huwa hawaelewi kuwa wazungumzaji wanapotumia ‘ma’ mbele ya baadhi ya maneno wanafanya makosa. Kwa mfano liko neno dhumuni ambalo halitumiki kwa usahihi. Kwa usahihi lingekuwa madhumuni ambalo linatumika katika umoja na katika wingi.
Dhumuni haliko katika msamiati wa Kiswahili ila linalazimishwa na wasiokuwa weledi wa lugha hii. Ni sahihi kuandika,
“Jukwaa la Wanamusanze lina madhumuni ya kuhamasisha watu kuchangia sekta ya kilimo, siasa, elimu, uchumi, utamaduni na jamii.”
“Mtizamo wa aina hii ni batili na hauwezi kuleta matunda mazuri.”
Hapa tena kunaandika kama wanavyozungumza watu badala ya kufuata misingi ya uandishi bora. Kuna wakati tunasikia watu wakisema , ‘Mtizamo wangu ni tofauti na wako’.
Hata hivyo, tunapoandika, neno sahihi ni ’Mtazamo’. Hivyo iandikwe,”Mtazamo wa aina hii ni batili na hauwezi kuleta matunda mazuri.”
“Keshokutwa Ijumaa hatma ya madiwani wanane waliotimuliwa itajulikana mjini Kigali”.
Neno keshokutwa haliunganishwi na kuwa neno moja bali ni maneno mawili tofauti. Vilevile tunaandika hatima na wala siyo hatma kama tunavyozungumza.
Hapa tena tunachanganya lugha ya mazungumzo na ile ya kuandika. Kwa hiyo isomeke, “
“ Kesho kutwa Ijumaa hatima ya madiwani wanane waliotumiliwa itajulikana mjini Kigali.”
“Umati wa watu wakifatilia juu ya maiti zilizoingizwa hospitalni hapo.”
Kwa Kiswahili fasaha kuandika “ juu ya” ni makosa. Ilitakiwa kuandikwa kwa kutumia neno “kuhusu’, hivyo isomeke,
“Umati wa watu wakifuatilia kuhusu maiti zilizoingizwa hospitalini hapo.”
MBALAMWEZI YA KISWAHILI : Tunajifunza nini vita dhidi ya Kiswahili shuleni?
Kwa ufupi
Kwa upande mwingine, Kiingereza ni lugha itumikayo kufundishia katika shule za msingi zitumiazo mfumo wa Kiingereza, sekondari na vyuo nchini Tanzania.
Ni wazi kwamba, wanafunzi hawana budi kuzifahamu ipasavyo lugha hizi. Kwa sababu ya nafasi yake, Kiswahili hakina budi kufundishwa kwa umahiri mkubwa ili wanafunzi wakifahamu ipasavyo. Kiingereza pia kifundishwe kwa ustadi na maarifa kwa kuwa ndiyo lugha itumikayo kufundishia masomo yote katika viwango hivyo vya elimu.
Na. Erasto Duwe
Kiswahili ni lugha ya Taifa na lugha rasmi nchini Tanzania; hutumika kama chombo cha kuelezea, kubeba na kuutangaza utamaduni wetu kitaifa na kimataifa.
Kwa upande mwingine, Kiingereza ni lugha itumikayo kufundishia katika shule za msingi zitumiazo mfumo wa Kiingereza, sekondari na vyuo nchini Tanzania.
Ni wazi kwamba, wanafunzi hawana budi kuzifahamu ipasavyo lugha hizi. Kwa sababu ya nafasi yake, Kiswahili hakina budi kufundishwa kwa umahiri mkubwa ili wanafunzi wakifahamu ipasavyo. Kiingereza pia kifundishwe kwa ustadi na maarifa kwa kuwa ndiyo lugha itumikayo kufundishia masomo yote katika viwango hivyo vya elimu.
Ikiwa lugha hiyo haifundishwi ipasavyo, ni dhahiri kuwa uelewa wa watoto katika masomo yao utakuwa finyu.
Ukibahatika kutembelea shule za msingi zitumiazo mfumo wa Kiingereza, na sekondari, utakutana na mabango yaliyotundikwa sehemu mbalimbali yakiwa na maneno haya: ‘Speak English only’ (zungumza Kiingereza tu), “No English, no service” (usipotumia Kiingereza, huhudumiwi).
Yawezekana lengo la kuwa na kaulimbiu hizi katika mazingira hayo ni kusisitiza matumizi ya Kiingereza kwa wanafunzi, kwa kuwa ndiyo lugha itumikayo kufundishia. Kinachosikitisha ni namna Kiswahili kinavyobezwa katika muktadha wa usisitizaji wa matumizi ya Kiingereza kwa wanafunzi.
Katika shule moja, niliwahi kushuhudia mwalimu wa Kiingereza Mtanzania akisema kwa kejeli, “What is Swahili? It’s the language of uncivilized people in the street…” (akimaanisha Kiswahili ni lugha ya watu wasiostaarabika…). Nilishikwa na bumbuazi kwani huyo aliyesema hivyo akiwa darasani; nje alitumia Kiswahili muda wote.
Ofisa mmoja wa taaluma, alishuhudia kioja katika shule fulani ya sekondari. Alipoingia katika geti la shule hiyo, aliona bango kubwa linalosisitiza matumizi ya Kiingereza. Baadaye alibahatika kuingia katika darasa fulani.
Mbele darasani humo, mlikuwa na bango kubwa lililokuwa na maneno, ‘Speak English only’ ilhali nyuma ya darasa hilo hilo mlikuwa na ubao wenye maneno yaliyoandikwa kwa chaki na wanafunzi, ‘Speak Kiswahili only’
Mwalimu wa somo la Kemia alipoingia darasani, alianza kufundisha kwa Kiingereza kwa mbwembwe nyingi. Wanafunzi walitulia tuli wakimkodolea macho. Baada ya dakika 10 alibadili lugha, akaanza kufundisha kwa Kiswahili hapa na pale akiingiza istilahi za Kiingereza. Darasa lilichangamka, maswali yaliulizwa na kujibiwa, ikawa hivyo mpaka mwisho.Baada ya kipindi, mwanafunzi mmoja alimtanabahishia kuwa, wao huelewa zaidi wanapofundishwa kwa Kiswahili kuliko Kiingereza kwa kuwa hawana msingi mzuri katika lugha hiyo.
Lengo la makala haya, ni kuangalia ‘vita’ dhidi ya Kiswahili katika muktadha wa kitaaluma, wanafunzi wanaposisitizwa kutumia Kiingereza. Mtazamo wetu ni kwamba, pamoja na kusisitiza wanafunzi kutumia Kiingereza, heshima ya Kiswahili ilindwe.
Kaulimbiu za kukibeza Kiswahili hazina tija. Nafasi ya Kiswahili ipo palepale na itabaki hivyo siku zote: ndiyo lugha ya Taifa letu, lugha rasmi na ndicho chombo kitumikacho kuubeba na kuutangaza utamaduni wetu.
Kwa kuwa Kiingereza ndiyo lugha ya kufundishia katika shule tajwa, msisitizo uwekwe kiutendaji zaidi ili wanafunzi wajengewe msingi imara, wakielewe na kiwawezeshe kuyaelewa masomo yao.
Kisibaki tu katika mabango yanayokipa hadhi na kukibeza Kiswahili, huku wanafunzi wenyewe wakibebeshwa mzigo mzito kimawasiliano na kitaaluma kwa kulazimishwa kukitumia huku wakiwa wanapata shida kuyaelewa masomo yao.
