Mzizi au kiini cha neno huweza kubainika kwa kutumia mbinu zifuatazo:
Mbinu ya mnyambuliko/unyambulishaji
Neno husika hufanyiwa mnyambuliko kwa kubadili viambishi kadiri iwezekanavyo na kisha kuchunguza sehemu isiyobadilika katika maneno yaliyotokana na mnyambuliko (vinyambuo).
Mbinu hii hufaa zaidi kwa maneno ambayo ni nomino. Nomino zisizo na umoja na wingi aghalabu huwa ni maneno yaliyoundwa kwa mofimu moja hivyo si rahisi kupata mzizi na viambishi.
Mf:
Mtoto ——– watoto (toto)
Mzee ——— wazee (zee)
Kifaranga —– vifaranga (faranga)
Kuzingatia muundo ndani wa neno
Vitenzi vingi vya Kiswahili huwa na muundo ndani na muundo nje. Ili kutambua mzizi wa kitenzi kwa urahisi ni vyema kukirudisha kitenzi katika muundo wake wa ndani. Kitenzi chenye asili ya kibantu muundo wake wa ndani huishia na irabu “a”. Kitenzi kikiwa katika muundo ndani na kuishia na irabu “a” basi hiyo irabu ikiondolewa kinachobakia huwa ndio mzizi.
Mfano:
Walipigana —————- piga ——– pig-
Tumemuimbia ———— imba ——- imb-
Wanasomeshwa ———- soma ——- som-
Iwapo kitenzi katika muundo wake wa ndani kitaishia na irabu tofauti na “a” basi yawezekana neno zima likawa mzizi au shina. Hali hiyo hutokea kwa vitenzi vyenye asili ya kigeni.
Mfano:
Waliosaliana ———- Sali
Walivyostarehe ——- starehe
Tulimuarifu ———— arif
Sentensi zifuatazo, bila shaka tutakubaliana, ni rahisi na za kawaida sana katika Kiswahili:
Quote:
(1) Ali anampenda dada yake.
(2) Mkewe anampenda Ali.
(3) Watoto wake wanampenda Hadija.
Ikiwa sentensi hizi zitasikika bila kuwekewa mazingira yanayopasa, mjua Kiswahili yeyote atatambua kuwa kila mojawapo ya sentensi hizi inaweza kuelewekwa kwa namna zaidi ya moja.
Katika sentensi ya (1) tunaweza kuwa na wahusika wawili au watatu:
Quote:
(1a): Ali ana dada, ali anampenda dada yake huyu (wahusika 2).
(1b): Fulani ana dada, Ali anampenda dada wa mtu huyu (wahusika 3).
Sentensi ya (2) vile vile, tunaweza kuielewa kama (a) au (b):
Quote:
(2a): Kuna wahusika wawili, mke na mume – A ni mke wa B, na B ni mume wa A. Hivyo A anampenda B.
(2b): Kuna wahusika watatu, Ali, mke (A) na mume (B), ambapo A ni mke wa B, wala si mke wa Ali, hivyo A anampenda Ali.
Halikadhalika, sentensi (3) inaweza kueleweka kama (a) au (b):
Quote:
(3a): Hadija (A) ana watoto (B): B wanampenda A.
(3b): Fulani ana watoto, watoto wake huyu fulani wanampenda Hadija.
Utata wa sentensi za hapo juu hautokani na tofauti za kimuundo katika sentensi hizo, kwani miundo yao inafanana kama vielelezo vya hapa chini vinavyoonyesha:
Taswira
Taswira
Taswira
Sentensi zote za hapo juu zimegawanywa katika kuma na prediketa. Hata vipashio vinavyo jenga kiima na prediketa pia vinafanana. Hivyo kiima kimejengwa na nomino, au nomino’na kivumishi; prediketa imejengwa na kiarifu na kishamirishi; kiarifu kimejengwa na kitenzi, na kishamirishi kimejengwa na nomino (au nomino na kivumishi). Mahusiano ya wahusika katika sentensi hizi, ambayo ni chanzo cha utata, hayadhihtriki katika muundo wa sentensi hizi kama zinavyooonekana. Wazungumzaji wanatafsiri au wanazielewa sentensi tata kama hizo hapo juu kwa sababu wanao ujuzi wa mahusiano ya ndani ya sentensi hizi.
Kwa upande mwingine, tunaona kuwa sentensi inayofuata, ingawa ina muundo sawa na sentensi za hapo juu, haina utata kama wa sentensi za hapo juu:
Quote:
(4) Ali aliiba kitabu chake.
Katika mchoro, sentensi hiyo itaonekana kama ifuatavyo:
Taswira
Kukosa utata kwa sentensi hii kunatokana na maana na matumizi ya kitenzi “iba”. Kutokana najinsi tunavyoelewa neno hilo katika matumizi ya kawaida, mtu hatazamiwi kujiibia mwenyewe, na hivyo katika (4) kitabu hakiwezi kuwa cha Ali. Sentensi hii itaeleweka kwa njia moja tu kama (4a):
Quote:
(4a) Fulani ana kitabu, Ali ameiba kitabu hicho cha Fulani.
Hapa tunaona kuwa hata kitenzi kinachotumika kinaweza kuifanya sentensi ieleweke kwa njia tofauti. Katika sentensi (5) bado tunaweza kuona utata, ingawa muundo wake ni kama wa (4):
Quote:
(5) Ali alichana kitabu chake.
Utata wa sentensi hii utaonekana ikiwa tutafikiria mazingira ya aina mbili:
Quote:
(5a): Ali na Juma wanapigana kwa sababu Ali alichana kitabu chake Juma.
(5b) Mwalimu alimwadhibu Ali kwa sababu Ali alichana kitabu chake (yaani chake Ali au pia cha yeye mwalimu!)
Ili kutambua kuwa ujuzi wa lugha alio nao mwanadamu ni changamano, yaani unajumlisha vipengele vingi, angalia sentensi zifuatazo na kuzilinganisha na baadhi ya zile ambazo tumeziona hapo juu:-
Quote:
(6) Mke anampenda sana mumewe.
Ikisemwa hivyo, (6) itaeleweka tu kama (2a), na haiwezi kueleweka kama (2b).
Na kama tutalinganisha sentensi ifuatayo na ya (3) tutaweza kuona pia kuwa inaweza kueleweka kwa njia moja tu:
Quote:
(7) Watoto wake wanampenda.
Hapa sentensi hii inaweza kuchukua tu maana ya (3a) na siyo Ue ya (3b).
Mzungumzaji wa Kiswahili atakuwa na matatizo na usarufi1 wa tungo zifuatazo, yaani atakuwa na wasiwasi kuwa kanuni fulani za lugha ya Kiswahili zimevunjwa, na pia atatambua zimevunjwa kwa namna gani.
Quote:1 usarufi ni sifa ya tungo kutii kanuni za kisarufi za lugha husika. Utosarufi kwa upande mwingine ni ukiukaji wa kanuni za lugha.
(8) Ile mtoto imechana kitabu chake.
(9) Watoto yao na baba wamekuja.
(10) Asha na Mahemba mewakimbia.
Si vigumu kwa mjua Kiswahili kuipa tafsiri sentensi ya (8) kwa sababu kilichokosewa ni upatanisho kati ya nomino kiima na vipashio inavyovitawala2, yaani kionyeshi {ile} na kitenzi {imechana}. Mjua Kiswahili anatambua kuwa tungo kama (8) inaweza kutolewa na mtu anayejifunza Kiswahili kabla hajajizatiti sawasawa katika upatanisbo wa makundi tofauti ya maneno ya Kiswahili. Anaweza kuisahihisha sentensi hiyo hivi:
Quote:(8a) Yule mtoto amechana kitabu chake.
2 kutawala ni sifa ya kipashio kimoja kusimamia yanayotokea katika kipashio kingine au tungo moja kusunamia kinachotokea katika tungo nyingine.
Lakini tungo ya (9) inaonekana kuwa imevunja kanuni za “juu” zaidi za lugha, na mjua Kiswahili ataikataa moja kwa moja tungo hiyo, ingawaje anaweza kujaribu kuirekebisha isomeke kama:
Quote:(9a) Watoto wamekuja na baba yao.
Kuna mambo kadhaa ambayo yamemlazimu mjua Kiswahili kuyatengeneza upya ili tungo ya (9) isomeke kama (9a). Kwanza neno yaohaliendi na neno watoto, bali na baba. VUe vile katika Kiswahili, kitenzi (kiarifu) cha sentensi huja baada ya nomino kiima na wala si baada ya kishamirishi. Nafasi ya na pia imebidi ibadilike. Hivyo kilichokosewa hapa ni mfuatano wa vipashio katika sentensi sahihi ya lugha ya Kiswahili.
Utosarufl wa tungo ya (10) hautokani na mfuatano wa maneno katika tungo hiyo, bali unatokana na ukiukaji wa mfuatano wa vipasbio ndani ya neno, kama usahihishaji ufuatao unavyoonyesha:
Quote:(10a) Asha na Mahemba wamekimbia.
Hapa tunaona kuwa kuna mambo mengi yanaweza kusababisha utosarufi wa tungo kama: (i) upatanishi kati ya maneno yanayojenga sentensi; (ii) mfuatano wa maneno katika sentensi; (iii) mfuatano wa vipashio vinavyojenga neno.
Wakati huo huo, mjua Kiswahili atakubali usarufi wa tungo ifuatayo, hata kama maneno ya tungo hiyo ni mageni kwake:
Quote:(11) Vile vikarusi vimekota takarani.
Akiangalia tungo hii, mjua Kiswahili anaweza kufikiri kuwa maneno yaliyomo ni ya kisayansi, au kama ameisikia tungo hiyo kutoka kwa watoto wadogo, anaweza akafikiri kuwa ni mchezo wa kitoto. Lakini hawezi kuwa na mashaka juu ya usahihi wa muundo wa tungo hiyo kwa vile anaweza kuihusisba kwa urahisi na tungo nyingine za Kiswahili kama hii ifuatayo:
Quote:(12) Vile vifaranga vimeanguka majini.
Hii ni kwa sababu vipashio vilivyowekewa italiki katika (12) vinatoa vidokezo muhimu vya sarufi ya Kiswahili.
Pamoja na usarufi wa tungo, mjua lugha yoyote anayo maarifa yanayomwezesha kutofautisha kati ya aina za sentensi katika lugha yake kutegemea ‘kusudio’ la sentensi hiyo. Anajua, kwa mfano, ni tungo zipi ni za kuuliza, na aina za maswali yanoyoweza kuulizwa, pamoja na majibu yanayotegemewa; atajua zipi ni za taarifa, au za kebehi, utani, nk. Kwa mfano, ikiwa mjua Kiswahili ataulizwa (13) atatambua kwa urahisi kuwajibu lake linaweza kuwa (13a) na si (13b):
Quote:(13) Mtoto yuko wapi?
(13a) Amelala.
(13b) Ndiyo.
Lakini ikiwa ataulizwa (14) atatambua kuwa (14a) haliwezi kuwa jibu ambapo (14b) linaweza kuwa mojawapo ya majibu ya swali hilo:
Quote:(14) Mtoto amekwishakula?
(14a) Amelala.
(14b) Ndiyo.
Mjua Kiswahili pia anayo maarifa yanayompa utambuzi kuwa tungo zifuatazo hazihitaji kujibiwa kwa maneno, ila pengine kwa vitendo, kwa sababu ni tungo za “utendaji”, yaani zinazomtaka mzungumziwa kutekeleza kususdio la tamko:
Quote:(15) Tafadhali nipatie maji ya kunywa.
(16) Simba huyo ananguruma, tukimbie!
Maarifa ya mjua lugha yanajitokeza katika viwango vingine vile vile. Kwa mfano ikiwa mjua Kiswahili atapewa neno baba, na akaambiwa aweke sauti nyingine (au herufi katika maandishi) badala ya ile ya kwanza, haya ni baadhi tu ya maneno ya Kiswahili anayoweza kuunda:
Quote:(17) kaba, saba, shaba
Ikiwa atabadilisha sauti ya pili, atapata:-
Quote:(18) beba, buba
Na ikiwa atabadilisha sauti ya tatu, anaweza kupata:-
Quote:(19) bata, bapa, baka, n,k.
Katika kuunda maneno ya hapo juu, kuna kanuni maalum ambazo mjua lugha anazifuata, na anajua kuwa mifuatano fulani inakubalika, na mingine haikubaliki kwa sababu haiwezi kuunda maneno ya Kiswahili. Hivyo kutokana na baba hawezi kuunda (20):-
Quote:(20) *abba, *bbaa, *aabb, *baab.3
Quote:
Quote:3 Kila alama * inapotumika ina maana kuwa tungo hiyo haikubaliki katika lugha inayohusika.
Maarifa haya ya lugha yanamwezesha mjua lugha kutambua kuwa ingawa anaweza kufananisha sauti katika maneno tofauti ya lugha yake, si kila mahali anaweza kuzibadilisha, kama tulivyofanya hapojuu katika neno baba. Kwa mfano, hadhi ya sauti /a/ ya kwanza katika tungo ifuatayo ni tofauti na ile ya sauti /a/ za neno “baba”:-
Quote:(21) anaweza
Mzungumzaji anajua kuwa hadhi za sauti hizo ni tofauti kutokana na kutambua kuwa /a/ ya (21) inaweza kubadilishwana vipashio vingine vya kisarufi kama katika (21a):-
Quote:(21a) ninaweza; unaweza; tunaweza, n.k.
Hivyo mjua lugha anatambua kuwa sauti za lugha zinafanya kazi tofauti, hata kama hawezi kueleza kitaalamu kazi hizo ni zipi.
Hayu tuliyojadili hapo juu ni baadhi tu ya mambo ambayo tunamtarajia mjua lugha yeyote kuyamudu. Wala ujuzi huu si wa mtu mmoja, au wa mtu maalumu, bali ni wa kila mtu katika jamii ya watu wanaozungumza lugha moja; na kwa hakika, ni ujuzi ambao tunamtegemea mtu yeyote anayejiua lugha (ya wanandamu) kuwa nao. Lakini mpaka hapo, bado hatujajibu swali muhimu ambalo ni Ujuzi huu wa lugha ukoje? Na tukishajibu swali hilo, itabidi tujibu maswali mengine mawili ya ziada: Je, mwanadamu anaupataje ujuzi huo, na akishaupata, anautumiaje? Taaluma inayoshughulikia maswali haya inaitwa ISIMU.
1. Mama/nina: Mzazi wa kike.
2. Baba: Mzazi wa kiume.
3. Kaka: Ndugu wa kiume.
4. Dada: Ndugu wa kike.
5. Nyanya/Bibi: Mama wa baba au mama.
6. Babu: Baba wa mama au baba.
7. Mjukuu: Mtoto wa mwana.
8. Kitukuu: Mwana wa mjukuu.
9. Kilembwe: Mwana wa kitukuu.
10. Kilembwekeza/kining’ina: Mwana wa kilembwe.
11. Ami/amu: Kaka wa baba.
12. Shangazi/mbiomba amati: Dada wa baba.
13. Mjomba/hau: Kaka wa mama.
14. Halati/hale: Dada wa mama bila kubagua kama ndiye mdogo au mkubwa kwa mama yako mzazi. Pia huitwa hale.
15. Mkazahau: Mke wa mjomba.
16. Mkazamwana: Mke wa mwana au mke wa mtoto wako.
17. Mavyaa: Mzazi wa kike wa mume.
18. Bavyaa: Mzazi wa kiume wa mume wako.
19. Mamamkwe: Mama wa mke/Mume.
20. Babamkwe: Baba wa mke/Mume.
21. Mcheja: Mzazi wa mke au mume (mkwe).
22. Kivyere : Jina la wazazi wa mume na wazazi wa mke hutumia kuitana.
23. Mpwa: Mtoto wa dada wa mtu mwanamume; jina analotumia mjomba kumwita mtoto wa dadake.
24. Mkoi: Mtoto wa shangazi, mjomba, halati.
25. Binamu: Mwana wa kiume wa ami.
26. Bintiamu: Mwana wa kike wa ami.
27. Shemeji: Ndugu wa mke au ndugu wa mume.
28. Mama wa kambo: Mama asiyekuzaa lakini anakulea.
29. Baba wa kambo: Baba asiyekuzaa
30. Umbu: Jina waitanalo kaka na dada. Ni jinsi kaka anavyomwita dada naye dada anavyomwita kaka wakiwa wamezaliwa na mzazi mmoja.
31. Ndugu mlungizi: Ndugu anayekufuata
32. Ndugu mlungizi: Ndugu anayekufuata nyuma.
33. Wifi: (a) Mke wa kaka. Iwapo wewe ni msichana, mke wa kaka yako utamwita wifi. (b) Dada wa mume: Iwapo msichana ameolewa dada wa mumewe atamwita wifi.
34. Mwamu/mlamu: a) Kaka wa mke. Mwanamume akioa, kaka wa mkewe atamwita mlamu. b) Mume wa dada: mvulana au mwanamume atamwita mume wa dadaye – mlamu.
35. Mwanyumba: Ni mwanaume mwenzako aliyeoa kutoka boma moja ulikooa wewe. Ni mume wa dada wa mke wako.
36. Mkemwenza/mitara: Jina wanalotumia wanawake walioolewa na mwanamume mmoja.
37. Kifungamimba/ kitindamimba/ mziwanda: Mtoto wa mwisho kuzaliwa katika familia.
38. Mwanambee/kifunguamimba/kichinjamimba: Mtoto wa kwanza kuzaliwa katika familia.
39. Nyanyamkuu: Mama wa nyanya.
40. Babamkuu: Baba wa babu.
41. Maharimu: Mtu usiyeweza kumwoa au kuolewa naye kwa sababu ya uhusiano wa nasaba.
42. Mnuna: Ndugu anayenifuata ndugu mdogo.
43. Baba mkubwa – Ndugu wa kiume, mkubwa wa baba yako.
44. Baba mdogo – Ndugu wa kiume, mdogo wa baba yako.
Nduna Songea: Shujaa wa Wangoni aliyewapeleka puta wajerumani..SHUJAA WETU HAKUSALITI JAMAA ZAKE NA UTAWALAWAKE..!!. HUWEZI kuielezea na kuikamilisha historia ya vita ya Majimaji na ukombozi wa nchi yetu
bila kumtaja shujaa wa kabila la Wangoni, Nduna Songea Mbano ambaye jina lake lilipewa hadhi ya kuuita mji wa Songea kutoka kwenye jina la Ndonde mwaka 1906.
Kiongozi huyo alikuwa ni miongoni mwa wasaidizi ( Nduna) 12 wa Chifu wa kabila la wangoni (Nkosi) chifu Mputa bin Gwezerapasi Gama. Wasaidizi wake wengine walikuwa ni Mgendera Mawaso Gama, Kohongo Magagura, Mputa Mkuzo Gama, Magodi Mbamba Mbano, Mtekateka Muyamuya Tawete, Fratela Fusi Gama. Manduna wengine ni Maji ya Kuhanga Komba, Zimanimoto Gama, Mpambalyoto Soko Msalawani, Mtepa Hawaya Gama na Nduna Mkomanile ambaye alikuwa ni mwanamke pekee kuwa nduna.
Nduna Songea Mbano alikuwa maarufu kuliko manduna wenzake na hata chifu Mputa Gama alikuwa anamtegemea sana katika kuwaongoza manduna na wapiganaji wa vita ya Majimaji kiujumla. Mhifadhi kiongozi wa Makumbusho ya Taifa ya Majimaji Songea, Philipo Maligissu
akizungumzia maisha ya Nduna Songea Mbano katika viwanja vya Makumbusho hayo, anasema kuwa Nduna Songea Mbano weledi ndio uliompa umaarufu sana.
Kutokana na weledi na ushadi wake, aliwazidi wenzake 11 katika mbinu za kuandaa mikakati ya kivita, kutoa uamuzi mzito pasi na kutetereka na kusimamia utekelezaji wake kikamilifu.
Kwa umakini mkubwa, Nduna Songea Mbano aliweza kufanya kile alichokuwa akikiamini na uthibitisho wa jambo hilo ulianza kujitokeza Julai 12, 1897 katika viwanja vya Bomani kwa mkuu wa Wilaya wa Wajerumani, Luteni Engelhardt.
Maligissu anasema rekodi zilizopo zinaonesha kuwa tarehe hiyo Nduna Songea Mbano, alionekana kuwa ni mtu wa kipekee katika idadi ya manduna 11 ambao walikuwa wasaidizi
wa Chifu Mputa Gama kwa kitendo chake cha kubisha wazi wazi tamko la utawala mpya wa Wajerumani la kutaka Wangoni wakomeshe biashara ya utumwa.
Siku hiyo ilikuwa ni rasmi ambayo utawala wa kikoloni ulikuwa unaanzishwa katika mji wa Songea, wakati huo ukiitwa Ndonde na Mkoa wa Ruvuma kiujumla ukiwa chini ya Luteni
Engelhardt aliyekuwa Mkuu wa Jeshi Kanda ya Kusini.
Wajerumani walipofika kuanzisha makoloni yao katika maeneo ya ukanda wa kusini walikutana na msuguano mkubwa kutoka kwa tawala za Kiafrika, hasa tawala za Wangoni.
Maligissu anasema kuwa Wangoni walikuwa na tabia ya kwenda mikoa ya Lindi na Mtwara
kuvamia, kuchukua mateka na kuwapeleka Songea kuwafanyisha shughuli mbalimbali katika maeneo yao ya utawala wao.
Tabia hiyo ya Wangoni iliwachukiza sana Wajerumani, kwani walikuwa wanaheshimu sana makubaliano yaliyofikiwa kutoka kwenye mkutano wa Berlin wa 1884 /85.
Katika mkutano huo moja ya makubaliano ni na kila nchi yenye koloni barani Afrika ikomeshe biashara ya utumwa, hasa ikizingatiwa kwamba Wajerumani walikuwa wamejiimarisha sana.
Hivyo walipofika Ruvuma wakatoa tamko kwa Wangoni kuwa hairuhusiwi na haitaruhusiwa tena kwenda Lindi, Mtwara au kokote kuchukua mateka na kwamba mateka wote waliochukuliwa na Wangoni waachiwe huru.
Baada ya Wajerumani kutoa tamko hilo, ndipo Nduna Songea Mbano alipojitokeza waziwazi
na kusimama kujibu hoja iliyotolewa na Wajerumani kuhusu tamko hilo.
Nduna Songea Mbano alisema kuwa utawala wa kabila la Wangoni hauwezi kutekeleza tamko hilo na kwamba msimamo wao ni kutoutambua utawala mpya wa Kijerumani na tamko lao.
Kwamba ujio wa Wajerumani na tamko lao kwa Wangoni vililenga kudhoofisha utawala wa machifu na manduna katika maeneo yao kwa kufuata kanuni zao za kimila na kitamaduni.
Kuanzia hapo Wajerumani walimwona Nduna Songea Mbano kuwa ni mtu hatari sana katika utawala wao mpya, hivyo kumweka alama maalumu na kuanza kumfuatilia nyendo zake.
Alionekana kuwa kiongozi shupavu mwenye misimamo mikali na anayezingatia heshima na utu wa kabila lake bila kuyumbishwa. Alionekana kuwa pekee mwenye uwezo mkubwa wa kufanya kazi katika mazingira yoyote kwa kushirikiana na wananchi wake ambao walikuwa
wanamheshimu sana na kumsikiliza.
Maligissu anaeleza kuwa Nduna Songea Mbano alikuwa na uwezo mkubwa wa kuwaunganisha
wananchi wake na kuwa na umoja, upendo na mshikamano na kwamba alikuwa akiwaelekeza jambo wanalifanya kwa umakini na kwa ukamilifu.
Nduna Songea Mbano aliendelea kujizolea umaarufu mkubwa na baada ya kutamka kuwa yupo tayari kwa lolote lile na hawezi kukubali kuona tawala za Kiafrika zinadharauliwa na wakoloni kwa namna yeyote ile.
Wajerumani wakaamua kuwaalika machifu na manduna wote Julai 13, 1897 Bomani kwa mkuu wa wilaya na kuwaambia kuwa mtu yeyote katika eneo lake atakayekaidi amri yoyote kutoka kwa uongozi mpya wa Wajerumani atapigwa risasi, kunyongwa hadi kufa au kufungwa maisha. Siku hiyo hiyo machifu na manduna walichukuliwa hadi juu ya mlima wa shabaha wa Chandamari, katikati ya mji wa Songea na kuoneshwa nguvu ya risasi inavyoweza kufanya kazi katika mwili wa binadamu na kwamba silaha za kijadi na kimila za Wangoni hazingeweza kufua dafu mbele ya silaha hizo.
Licha ya Wajerumani kutoa vitisho vingi, Nduna Songea aliendelea na msimamo wake wa awali wa kuchukia na kuupinga utawala wa Wajerumani na kuutetea utawala wa Kiafrika mpaka ilipokuja kutokea Vita ya Majimaji. Nduna Songea alitoa ushindani mkubwa sana katika vita hivyo na kuonesha ustadi mkubwa kwenye mapigano na katika sehemu zote ambazo Wajerumani walipigana, wameandika kuwa hawakupata ushindi mkubwa kama waliopata katika mkoa wa Ruvuma, zamani nchi ya Ungoni.
Viongozi wao hawakuwa wanafiki, kwani walijitoa kikwelikweli kusaka ukombozi na hadhi ya tamaduni zao mpaka dakika ya mwisho. Ndio maana idadi kubwa ya watu walionyongwa katika historia ya Tanzania walitoka katika himaya ya Nduna Songea Mbano na ushahidi upo wazi kuwa watu 67 walihukumiwa kunyongwa hadi kufa, akiwamo Nduna Songea Mbano.
Katika kuonesha kuwa Nduna Songea alikuwa na uwezo wa kufanya mambo kwa weledi mkubwa bila kusaliti dhamira yake kuanzia mwaka 1897 aliandaa jeshi lake la kupambana na utawala wa Wajerumani.
Akaanza kuchukua watu wake na kuwapeleka juu ya mlima wa Chandamari kufanya nao mkutano, kutoa mafunzo ya kivita na kuwaelekeza kwa nini Wajerumani wachukiwe.
Katika mlima huo ndipo alipoeleza kwa kina madhara ya kuukubali utawala wa Wajerumani
na kutoa ahadi kwa wananchi wake ya kuwaondoa Wajerumani kwa lazima na kuwa eneo hilo ni la Wangoni, wamekuwa wakiishi siku zote chini ya utawala wao, hivyo haiwezekani wapelekewe utawala mpya wakati hawauhitaji.
Chokochoko hizo zilizaa vita vya Majimaji na wakati mapigano yakiendelea Wajerumani walianza kumtafuta Nduna Songea ili wamkamate na kufanya naye mazungumzo ya maridhiano. Kumbe Songea Mbano alikuwa amejificha kwenye pango kubwa lililopo kwenye mlima wa Chandamari na usiku alikuwa akikutana na askari wake nje ya pango hilo na kuwapa mafunzo zaidi ya kivita. Maligissu anaeleza kuwa Nduna Songea alikuwa anaishi na ndugu zake katika eneo la Mateka, leo hii manispaa ya Songea na wakati wa vita ndipo Songea Mbano alikuwa anajificha katika pango hilo ili wasimkamate mpaka atakapotimiza malengo yake. Wajerumani walipoona wanaendelea kupata madhara makubwa kutokana na vita hivyo, waliamua kuwakamata ndugu na familia yake, Chifu Mputa Gama na manduna wengine na kuwafunga gerezani kwa lengo la kumdhoofisha Nduna Songea.
Baada ya Wajerumani kumdhoofisha Nduna Songea alipata taarifa zote na akaamua kutoka
kwenye pango hilo na kwenda kwa Wajerumani na kutaka watu wake waachiwe ili mapigano yaendelee. Ndipo naye alipokamatwa na kuswekwa gerezani na Wajerumani wakawahukumu wafungwa hao kunyogwa hadi kufa. Wafungwa hao waliamriwa kuchimba shimo kubwa bila kujua ndilo lingekuwa kaburi lao na ilipofika siku ya kifo chao, walinyongwa kwa zamu kwa muda wa siku mbili na maiti zao kuwekwa kwenye kaburi hilo hadi walipofikia 66 ndipo walizikwa kwa pamoja. Walimwacha Nduna Songea Mbano ili awasaidia kutimiza malengo yao kwa wananchi, kwani waliamini akiwa kiongozi jasiri na anayependwa na watu wake angesikilizwa vizuri. Tangu siku hiyo walipomwacha bila kumnyonga, Nduna Songea aliwasumbua Wajerumani na kutaka naye anyongwe kama ndugu zake, kwani hakuona sababu ya yeye kuishi wakati ndugu zake alishauawa; akasema wasipomnyonga angegoma kula na kunywa chochote mpaka afariki dunia. Ndipo Wajerumani walipoamua kumnyonga na kumzika katika kaburi la peke yake, wakiamini kuwa ni mtu wa pekee mwenye ushujaa, uamuzi mzito na msimamo usioyumba. Walimuenzi kwa kubadilisha jina la mji wa Ndonde na kuubatiza jina la Songea, ambapo mpaka sasa linatumika kuuita mji huo wenye hazina kubwa ya historia na utalii wa kitamaduni.
Wafipa ni jamii ya wabantu waishio katika mkoa wa Rukwa. Shughuli kuu za uchumi kwa jamii hii ni kilimo na ufugaji. Baadhi hujishughulisha na uvuvi na uwindaji.na wale wanaoishi pembeni mwa mto Rukwa hujishughulisha na uvuvi kama moja ya shughuli za kiuchumi. Wafipa wana historia ndefu hasa katika teknolojia ya ufuaji wa chuma kuanzia arne ya 17.
Kama ilivyo kwa jamii nyingi, mila na desturi za wafipa ni suala linaloheshimiwa. Ndoa hufanywa kwa kufuata taratibu za kimila. Kijana akifikia umri wa kuoa hushauriwa na wazazi wake kuhusu ukoo mzuri wa kutafuta mke. Masuala yanayozingatiwa ni pamoja na kuchapa kazi, kuepuka koo zenye magonjwa na zisizokuwa na uzao. Kijana akishaoa hukaa karibu na wazazi kwa muda wa mwaka mmoja ili kujifunza jinsi ya kuendesha familia baada ya hapo huweza kujenga sehemu nyingine.
Wafipa huamini kuwa asili yao ni kusini, hivyo mtu akifa huelekezwa upande huo. Kaburi huchimbwa na sehemu ya kulaza mtu (mwandani) hutengenezwa mahsusi kwa kuwekewa kitanda.
Nyumba ya Wafipa ni ya Msonge (insiimba) na yenye umbo la pia. Nyumba hujengwa kwa fito na kuezekwa kwa majani kuanzia chini hadi juu na baadae hukandikwa ndani kwa mfinyanzi kuzuia mvua na joto. Mara nyingi nyumba haina madirisha ili kuhifadhi joto kwasababu ya kimazingira.
Wafipa wana historia ndefu katika technolojia ya uhunzi wa chuma. Katika karne ya 17 – 18 tayari jamii hii ilikuwa na maendeleo makubwa kwenye uhunzi wa chuma. Wakati huu uliuwa ni wa mapinduzi ya viwanda huko ulaya. Tanuri hutumika kuyeyushia chuma ambacho hutumika kutengenezea zana mbalimbali ikiwemo majembe, shoka, mikuki, visu, mishale n.k
Tanuri hujengwa kwa udongo wa mfinyanzi kuanzia chini kwenda juu. Huwekwa matundu ili kuwezesha hewa kupita pamojana kutolea chuma katika hali ya kimiminika. Wakati mwingine matundu haya huingizwa mabomba yaitwayo Nyelo ambayo hutengenezwa kwa kutumia udongo.
Kazi ya kuyeyusha chuma ni ngumu na yenye kuhitaji nguvu na muda mwingi. Kiwanda huwekwa mbali na makazi ya watu na wanaoruhusiwa kufika katika maeneo ya kiwanda ni wahunzi peke yao. Watu wengine hasa wanawake hawaruhusiwi kufika katika eneo la kiwanda kwani kufanya hivyo kutaharibu zoezi zima – wanaume watapoteza umakini.
Uhunzi huusisha upatikanaji wa malighafi ambazo ni mbale (iron ore), maa na dawa (flux). Mkaa hujazwa kuzunguka tanuri na mbale huwekwa katikati inapobidi dawa huongezwa katika tanuri ili kuboresha mchakato na wakati mwingine tokan ana imani ya jamii husika. Kwa kawaida chuma huanza kuyeyuka joto lifikapo nyuzijoto 900 hadi 1000 kulingana na ukubwa na aina ya tanuri. Baadaye chuma hukingwa kupitia katika nyelo.
Zoezi la kutengeneza zana hufanywa kwa kuchoma chuma kilichopatikana na kukiponda ili kupata zana inayohitajika. Kazi hii hufanywa kwenye tanuri dogo na katika kibanda kidogo pembeni ya tanuri. Yanayoonekana pembeniya kibanda huitwa Lombwe au mavi ya chuma. Huu ni uchafu unaobaki baada ya chuma kutoka kwenye mbale.
MAKALA HAYA YAMEWEKWA PIA KWA KIINGEREZA HAPA CHINI
Fipa are Bantu speaking people lives in the south western highlands of Tanzania, Rukwa region. They are agriculturalists cultivating maize, groundnuts and millet. Those who lives by the shores of the lake Rukwa include fishing a one of their economic activities. Fipa have also had a long history of iron smelting technology since the 17thC.
Traditions and customs are highly valued by the Fipa. Marriage follows the Fipa tradition in which the parents discuss with their sons on the proper clan to marry. The clans with lazy people, inheritable diseases and unproductive health are highly discourage. After the wedding the husband and his wife stays in the parents compound for one year to learn family matters before leaving to establish their own home.
Fipa House
Fipa believes their origin is from the south and so their destiny. As such the deceased are buried heading that direction. The grave is well prepared and contain the inner chamber where the body is laid down.
The Fipa house is of Msonge (insiimba) type with simple, cone shaped design. The house is made of small woods and sticks and then thatched with grasses from bottom to the top. Inside the house the walls and the roof are plastered with clay to make it stronger and prevent both sun and rain. The door is small but the house is big enough to shelter a number of people. The house has no windows to make it warm against the environment.
Fipa have a long history of iron smelting technology. The Fipa were already producing high-quality iron in the 1700’s, the time of Industrial Revolution in Europe.
The smelting furnace was used to smelt iron ore into iron which then molded to produce tools such as hoes, axes, knives and billhooks for agriculture and trade purposes. The furnace is built using clay from bottom to the top. At the bottom there are several holes, the smaller ones are sometimes connected to special clay pipes (sometimes made of woods) called Tuyeres to pipe air to the furnace and the two lager holes to enable the iron smiths to collect iron from the furnace in liquid form.
Smelting process is a tough task and involves energetic people and the site is located far from the inhabitants where no one except the iron smiths are allowed. Women are strictly prohibited to visit the site because their presence will spoil the smelting process – man will loose focus.
The process involves the collection of iron ore, charcoal and flux (additives). Charcoal is piled in around the furnace with iron ore at the center, where crucial, flux (medicines) is added to foster the smelting process and strengthens the product. Normally the iron stat to melt at about 900oC – 1000oC depending on the size and the type of the furnace. Thereafter, the iron is taken out through the tuyeres in a liquid form but soon after taken out it solidifies. There are impurities resulted from smelting process and are called slag.
After collecting the iron the next step is smithing. This involves re-heating of the iron bars and molding them into required shapes. This process is done using the small furnace and in the small hut (right from the furnace) in which the iron is reheated and hummered on top of the big stone.
![[Image: p003a.gif]](https://www.nzdl.org/gsdl/collect/unescoen/archives/HASHb8ac.dir/p003a.gif)
![[Image: p003b.gif]](https://www.nzdl.org/gsdl/collect/unescoen/archives/HASHb8ac.dir/p003b.gif)
![[Image: p004a.gif]](https://www.nzdl.org/gsdl/collect/unescoen/archives/HASHb8ac.dir/p004a.gif)
![[Image: p004b.gif]](https://www.nzdl.org/gsdl/collect/unescoen/archives/HASHb8ac.dir/p004b.gif)
![[Image: nduna.jpg]](http://2.bp.blogspot.com/_FRc8csZ77kY/TUUJrUxsiqI/AAAAAAAAALo/EVGjWAJAU4U/s1600/nduna.jpg)
![[Image: DSC00361.jpg]](http://4.bp.blogspot.com/-YAqhzmr_jkU/VOnoHUeI8vI/AAAAAAAAAU4/ofuAIRTlOTY/s1600/DSC00361.jpg)
![[Image: DSC00362.jpg]](http://1.bp.blogspot.com/-uHCS_JY6CF0/VOnoHnEfBrI/AAAAAAAAAU8/M9rohxAvYQY/s1600/DSC00362.jpg)
![[Image: DSC00359.jpg]](http://2.bp.blogspot.com/-GcMlc-0jLmY/VOnn3e_gFoI/AAAAAAAAAUo/UoLiw7PHuRo/s1600/DSC00359.jpg)
![[Image: DSC00363.jpg]](http://4.bp.blogspot.com/-UN6FOs3deAQ/VOnoSEtgepI/AAAAAAAAAVI/WTxbUNgnnW0/s1600/DSC00363.jpg)
