Chimbuko la riwaya linapatikana katika fasihi simulizi, ambayo, kwa kiasi kikubwa, imebebwa na sanaa―jadi, miongoni mwa tanzu maarufu za fasihi simulizi zilizoibua riwaya ni ngano na hekaya. 

Ngano, ni sanaa ya jadi ya kisimulizi itokanayo na matukio maalumu ya kihistoria katika jamii husika. Huwa fupi na wahusika wake ni wachache; huku ikitumia mifano mingi.

Hehaya, ni hadithi za kimapokeo zenye kusisimua na kustaajabisha huku ikijumuisha kitushi zaidi ya kimoja. Huwa fupi na wahusika wake ni wachache, huku ikitumia mifano mingi. 

Kabla ya kuiangazia historia ya riwaya ya Kiswahili, ebu tutupie jicho katika kutazama historia ya riwaya kiulimwengu kwa kuangazia mabara mawili ya Ulaya na Asia.

Riwaya katika Bara la Ulaya

Riwaya ni utanzu mchanga zaidi ukilinganishwa na ushairi na tamthiliya. Tanzu za ushairi na tamthiliya zina umri karibu sawa na historia ya mwanadamu. Riwaya ilipata umbo ililonalo hivi sasa karne ya 18 huko Ulaya. Hata hivyo, mbali na umbo la hivi sasa, historia ya riwaya inaanzia karne ya 3 hadi ya 4 K.Y.M. Madumulla (2010) anadai kuwa katika miaka hiyo kuna mtaalamu aitwaye Voltaire ambaye alidai kuwa kulikuwa na kitabu kiitwacho Cyropaedeiakilichoandikwa na Myunani Xenopheno (430―355 KK). Kitabu hicho kilikuwa ni riwaya. Nchini Uingereza, uandishi wa riwaya ulizaliwa na kupata ukomavu katika kipindi kifupi.

Sababu zilizochochea utanzu wa riwaya kukomaa kwa haraka ni:

o   Elimuo   Ukomavu wa uchumi

o   Maendeleo ya sayansi na teknolojia

o   Kutulia kwa jamii zao (utulivu wa kuishi pamoja).

Riwaya Asia

Habari za historia ya riwaya katika bara hilo ni chache sana. Hivyo, historia yao inatuangazia kuwapo kwa riwaya huko toka karne ya 7. Kwa mfano, katika karne hiyo, Dandin aliandika hadithi iitwayo Dasakumarakarita iliyohusu masaibu ya wana kumi wa Mfalme. Aidha, huko Japani kulikuwa tayari na maandiko kadhaa yenye mwelekeo wa kiriwaya. Mkabala wao wa kiuandishi ulijikita katika mtazamo wa Ki ― marx hasa baada ya kuzaliwa kwa Azimio la Kikomunisti (1848). Baadhi ya kazi hizo ni pamoja na: Taketori Monogatari (850 ― 920), Utsubo Monogatari (850 ― 900), diwani ya hadithi zilizoitwa Yamoto Monogatari, Ochikubo Monogatari (Mwishoni mwa karne ya 10), sumiyoshi Monogatari (1200), riwaya ya kimapenzi iliyoitwa Gempei Seisuku (1200 ― 1250) na riwaya ya kivita iliyoitwa Taibeki (1367 ― 75). (Kwa ziada, tazama. Madumulla, 2010).

Usuli wa Riwaya katika bara la Afrika

Historia ya riwaya katika bara la Afrika ni fupi sana. Inaanzia karne ya 20. Huko Afrika ya Kusini na Afrika ya Magharibi, maandiko ya kifasihi yalianza mwishono mwa karne ya 19. Yalichagizwa sana na kuwapo kwa shughuli za kimishenari au kikoloni kwa jumla. Fani na maudhui ya kazi hizo viliakisi mazingira ya kijadi ya maeneo hayo. Kwa maelezo zaidi, rejea Madumulla, (2010:23―35).

RIWAYA YA KISWAHILI

Kabla ya kuitupia jicho dhana ya riwaya ya Kiswahili, ni vema kuimulika dhana ya Fasihi ya Kiswahili. Dhana hii imekuwa inawachanganya wanataaluma wengi. Hii kwa sababu inachanganya kwa pamoja dhana kadhaa. Dhana hozo ni:

o   Fasihi ya Kiswahili

o   Fasihi katika Kiswahili

o   Fasihi kwa Kiswahili

o   Fasihi ya Waswahili

Ili kuzielewa vema dhana za fasihi ya Kiswahili na riwaya ya Kiswahili, kwanza tunatakiwa ku mjua Mswahili.

Ponera (2010:69), Mswahili ni mtu mwenye kiwango kikubwa cha umilisi wa lugha ya Kiswahili. Vilevile, ni mtu ambaye amefungamana sana na mila na desturi za jamii ya watumiao lugha ya Kiswahili kiasi hata cha kumuathiri kifikra, kimtazamo na kiitikadi. Fasili hii inatumulikia ukweli kuhusu kuwapo kwa Fasihi ya Mswahili au Waswahili (watu). Fasihi hiyo ilisanwa kwa kutumia lugha ya Kiswahili, hivyo kuwa na sifa ya kuitwa fasihi ya Kiswahili kama ilivyo kwa fasihi ya mjerumani isanwayo kwa kutumia lugha ya kijerumani; hivyo kuitwa fasihi ya kijerumani. Dhana ya fasihi katika Kiswahili au fasihi kwa Kiswahili imetokana na sababu kadhaa zikiwemo mwingiliano wa jamii mbalimbali za hapa duniani, pamoja na shabaha ya kupanua hadhira (hatimaye kupanua soko). Hii ni ile fasihi ambayo ina mahadhi ya lugha za kigeni lakini iko katika lugha ya Kiswahili (mfano. Alfu Lela U Lela, Mashimo ya Mfalme Suleimani, Safari za Guliva, Hekaya za Abunuwasi, Safari Saba za Sindbad Bharia).

Hivyo, kwa muktadha wa kozi hii, fasihi ya Kiswahili ni ile iliyoandikwa kwa lugha ya Kiswahili na inazungumzia masuala mbalimbali yanayomhusu mswahili. Nayo ni kama vile hali ya maisha yao, mila na desturi zao, chakula chao na kaida nyinginezo. Kuwapo kwa fasihi ya Kiswahili ni ithibati tosha ya kuwapo kwa riwaya ya Kiswahili. Chimbuko lake limo katika simulizi za asili (ngano, visa kale na visa sili).

HISTORIA YA RIWAYA YA KISWAHILI

Riwaya ya Kiswahili ina hazina ndefu. Misingi yake hupatikana katika fasihi simulizi. Riwaya za kisasa zinatokana na juhudi za wageni na wenyeji. Wageni walijihusisha na kuweka msingi katika karne ya 19.

Juhudi za kwanza zilihusu kukusanya nathari za wenjeji. Kisha, ikafuata hatua ya kutafsiri ngano za wenyeji katika lugha za kigeni. Kwa mfano, mwaka 1870 Edward Steere ilianza kutafsiri hadithi kutoka Zanzibar katika lugha ya Kiingereza. Mwaka 1889 alichapisha kitabu kiitwacho Swahili Tales as Told by the Native of Zaznzibar. Hiki ni kitabu cha muhimu kwa sababu kinatoa dira kuhusu historia ya mwanzo ya riwaya za Kiswahili. Mwaka 1907 Carl Vetten alichapisha kitabu kiitwacho Prosa and Poesie de Suaheli kwa lugha ya kijerumani.

Hatua iliyofuata ni kutafsiri fasihi za kigeni kuwa ya Kiswahili. Kwa mfano, mwaka 1928 Edwin Brenn alitafsiri kitabu kiitwacho Alaza. Mifano mingine ni: Alfu Lela Ulela, Mashimo ya Mfalme Suleimani, Hadithi za Esopo, Hadithi za Mjoma Remas na Hekaya za Abunuasi. Kazi hiyo ya kutafsiri ilipamba moto tangu mwaka 1930 wakati halmashauri ya Kiswahili ya Afrika mashariki ilipoanzishwa.

TANBIHI: Kila mmoja ajibidiishe kuchunguza mchango wa wageni katika kuchipuka kwa riwaya ya Kiswahili. Miongoni mwao ni:

o Edward Steereo   Car Buttner
o   Carl Velteno   Lyndon Harries
o   Jann Knapper
o   Edwin Brenno   J.W.T. Allen

Baada ya hapo, waafrika wakaanza kutunga riwaya. Walitunga kutokana na kuhamasishwa na halmashauri hiyo ya Kiswahili. Mfano, mwaka 1934 James Mbotela alitunga riwaya ya Uhuru wa Watumwa. Riwaya hii ilisanifiwa na Halmashauri ya Kiswahili kwa sababu iliwaponda Waarabu na kuwakweza Waingereza ambao walikuwa katika Halmashauri ya Kiswahili.

Riwaya ya Uhuru wa Watumwa ni kielelezo kimojawapo cha riwaya za mwanzo za Kiswahili. Watunzi wengine wa kiafrika ni pamoja na Shaaban Robert na Abdallah S. Farsy (aliyetunga riwaya ya Kurwa na Doto: 1961).

Baadhi ya waandishi wa kiafrika baada ya uhuru walipanua wigo na kuandika juu ya mambo mengi zaidi. Mfano, zikatungwa riwaya za upelelezi. Faraji katalambula alitunga riwaya ya Simu ya Kifo. mohammed Said Abdallah alitunga riwaya nyingi za upelelezi mhusika wake mkuu aliitwa MSA. Mifano ya kazi zake ni:

o   Duniani Kuna watuo   Kisima cha Giningi
o   Mzimu wa watu wa kaleo   Mwana wa yungi Hulewa
o   Siri ya sifurio   Kosa la Bwana MSA

Kisha, watunzi wakageukia kutunga juu ya siasa wakiongea juu ya masuala mbalimbali kama vile viongozi wanafiki, mikutano ya siasa. Mifano ya kazi hizi ni: Njozi iliyopotea na Gamba la Nyoka. Kwa ujumla, wanariwaya walikuwa wanaandika juu ya masuala ya jamii wakiwa na nia ya kukosoa, kuelimisha na kadhalika. Waandishi wamekuwa wakikomaa katika kuandika kwa kuzingatia maudhui na fani inayorandana na miktadha. Kabla ya uhuru waliandika kikasuku pasipo kuchambua. Kwa mfano, Mbotela alipowasifia waingereza katika Uhuru wa Watumwa. Pia uchoraji wa wahusika umekuwa ukikomaa kutoka kipindi kimoja hadi kingine.

Maendeleo ya riwaya ya Kiswahili

Toka ichimbuliwe ama ianzishwe, riwaya ya Kiswahili imepige hatua kubwa. Umekuwepo mwondoko mpya katika maeneo kama vile ya:

o   Idadi ya kazi za riwaya
o   Ubora wa riwaya zenyewe
o   Matumizi ya lugha
o   Mwelekeo wa maudhui
o   Mabadiliko ya motifu n.k.

Maendeleo haya ya ubunilizi wa riwaya, pamoja na sababu nyingine, yamechochewa sana na ongezeko la hali ya usomi na wasomaji katika jamii ya waswahili. Mchango wa ongezeko hilo la hali ya usomi na wasomi katika jamii ya waswahili linaweza kutazamwa kupitia maeneo kama vile; Utungaji, Usomi na utafiti kuhusu masuala ya riwaya.

MAPOTE (MAKUNDI) YA RIWAYA

Riwaya kwa ujumla imegawanyika kwenye makundi makubwa mawili. Makundi hayo ni:

o   Riwaya dhati
o   Riwaya pendwa

Riwaya dhati

Sifa zake ni pamoja na;

o   Huzungumzia mambo nyeti, adhimu na yenye thamani katika jamii.

o   Watunzi wake huwa na nia ya dhati ya kuelimisha, kuburudisha na kuhabarisha.

o   Hukubalika na sehemu kubwa ya jamii.

o   Huwa na lugha fasaha, nyoofu, adilifu na zisizo na matusi.

o   Utolewaji wake huthibitishwa na ogani au mamlaka husika.Mifano ya riwaya dhati na watunzi wake:

Muhammed Said Abdulla (MSA)

o   Kosa la Bwana MSA

o   Kisima cha Giningio   Duniani kuna Watu

o   Siri ya Sifuri

o   Mwana wa Yuni Hulewa

o   Mzimu wa Watu wa Kale

o   Mke Mmoja Wanaume Watatu

Said Ahmed Mohamed

o   Asali Chungu

o   Tata za Asumini

o   Dunia Yao

o   Kiza katika Nuru

o   Dunia Mti Mkavu

o   Utengano

o   Babu Alipofufuka

Seti Chachage

o   Makuwadi wa Soko Huria

o   Almasi za Bandia

o   Sudi ya Yoha na

o   Kivuli

Anicet Kitereza

o   Bwana Muyombekere na Bibi Bugonoka

Shaffi Adamu Shaffi

o   Kuli

o   Haini

o   Vuta N‘kuvute

o   Kasri ya Mwinyi Fuad

o   Mbali na Nyumbani

J.K. Kiimbila

o   Ubeberu Utashindwa

o   Lila na Fila

Euphrase Kezilahabi

o   Rosa Mistika

o   Kichwa Maji

o   Gamba la Nyoka

o   Dunia Uwanja wa Fujo

o   Nagona
o   Mzingile 

Shaaban Robert

o   Kusadikika

o   Kufikirika

o   Utubora Mkulima

o   Siku ya Watenzi Wote

o   Adili na Nduguze

o   Wasifu wa Siti Binti Saad

Riwaya Pendwa

Hizi ni zile zinazovuta nadharaia na kupendwa sana na watu takriban wa marika yote. Zinahusu maeneo yafuatayo: Mapenzi, Ujambazi, Ujasusi na Upelelezi.Baadhi ya wataalamu hutilia mashaka ukubalifu na ufaafu wake katika jamii. Riwaya hizi aghalabu hujengwa na sifa zifuatazo:

o   Kujichomoza zaidi kwa fani kuliko maudhui

o   Kujengwa zaidi kwa msingi wa taharuki

o   Kuvuma ghafla na kuzima/kufifia ghafla

o   Huwa na u―mjini zaidi kuliko u―kijijini

o   Huwa na uharaka. 

Uharaka huo hujitokeza katika: 

Uhariri na Utunzi (mtiririko wa visa huwa na kasi)

o   Uzalishaji na usambazaji wake hufanywa bila udhibiti mkubwa

o   Hutumia utusi na u ajabu ajabu kama nyenzo muhimu za kusisimua hadhira.

Mifano ya riwaya pendwa na watunzi wake:

John Simbamwene

o   Mwisho wa Mapenzi

o   Kwa sababu ya Pesa

o   Mauaji Lojingi

Elvis Aristablus Musiba

o   Kufa na Kupona

o   Njamao   Kikosi cha Kisasi

o   Hujuma

o   Hofu

o   Kikomo

Eddie Ganzel

o   Kitanzi

o   Msako wa Hayawani

o   Zubaa Uzikwe

o   Zawadi ya Bwege

A.Muhoza

o   Pendo la Kifo

Mbunda Msokile

o   Nitakuja kwa Siri
o   Usiku Utakapokwisha
o   Mapambano
o   Dhihaka ya Mume
o   Amani ya Ukubwa

Ben R. Mtobwa

o   Mikononi mwa Nunda
o   Joram Lazima Ufe
o   Tutarudi na Roho Zetu?
o   Salamu Toka Kuzimu
o   Nyuma ya Pazia
o   Roho ya Paka
o   Mtambo wa Mauti
o   Dar es Salaam Usiku

Alex Banzi

o   Titi la Mkwe
o   Zika Mwenyewe

UAINISHAJI WA RIWAYA

Pamoja na riwaya zote kuangukia katika mojawapo ya makundi haya, bado zinaweza kuainishwa zaidi katika makundi mengine mbalimbali. Hata hivyo, uainishaji wa riwaya ni jambo linalosumbua sana mawazo ya wanazuoni. Pamoja na kukinzana huko, wanazuoni wanakubaliana kuwa uainishaji wa riwaya huweza kufanywa kwa kutumia vigezo anuai. Vigezo maarufu vitumikavyo ni vinne (4). Navyo ni: kwa kuzingatia fani, usimulizi, upeo wa kijiografia na maudhui.

Aina za Riwaya kwa Kuzingatia Fani

Kwa kigezo hiki, riwaya huwekwa katika makundi matatu. Nayo ni: Riwaya Sahili; Riwaya Changamani na Riwaya za Kimajaribio.

Riwaya Sahili

Sifa zake bainifu ni pamoja na;

o   Maudhui yake ni mepesi kueleweka
o   Mandhari yake huwa halisi na rahisi
o   Vitushi vyake viko wazi
o   Hutumia lugha ya moja kwa moja
o   Kwa jumla, hazina utata katika vipengele vyake

Riwaya Changamani

Sifa zake bainifu (ni kinyume cha riwaya Sahili);
o   Maudhui yake huhitaji tafakuri ili kuyaelewa
o   Vitushi vyake hutanzwa
o   Hutumia lugha isiyo ya moja kwa moja (ya mafumbo).

Riwaya za Kimajaribio

Sifa zake bainifu ni pamoja na;

o   Hutumia mbinu na utaratibu usiozoeleka katika kumbo hili la riwaya.

o   Hii inamaanisha kuwa hutumia vipengele mbalimbali vya fani na maudhui ambavyo ni vigeni. Kwa mfano, matumizi ya nafsi ya MIMI kama mhusika katika riwaya.

o   Mfano wa riwaya hizo ni Nagona na Mzingile.

Aina za Riwaya kwa Kuzingatia Upeo wa Kijiografia

Kwa kigezo hiki, riwaya huwekwa katika makundi manne (4). Nayo ni; Riwaya za Kiambo, Riwaya za Kitaifa, Riwaya za Kimataifa na Riwaya za Kidaistopia.

Riwaya za Kiambo

Huhusu masuala ya mila, desturi na mandhari maalum ya mahala fulani. Mifano ya riwaya hizi ni: Bwana Myombekere na Bibi Bugonoka, Kurwa na Doto, Kisima cha Giningi na Mirathi ya Hatari n.k.

Riwaya za Kitaifa

Hujikita katika upeo wa kijiografia usiovuka mipaka ya taifa fulani. Hivyo, maudhui yake huzungukia yanayojiri, yaliyojiri au yatakayojiri katika taifa fulani.

Riwaya za Kimataifa

Hizi ni kinyume cha riwaya za kitaifa. Hujikita katika upeo wa kijiografia usiovuka mipaka ya taifa fulani. Hivyo, maudhui yake huzungukia yanayojiri, yaliyojiri au yatakayojiri katika taifa husika.

Riwaya za Kidaistopia

Hizi husawiri jografia ya jamii isiyokuwa ya kawaida, ya kidhahania. Kwa namna fulani, mandhari zake kuogofya. Baadhi ya riwaya za Shaaban Robert na Kezilahabi zinaweza kuingia katika kundi hili. Hizo ni pamoja na: Nagona,Mzingile, Kufikirika na Kusadikika.

Aina za Riwaya kwa Kuzingatia Usimulizi

Riwaya za Monolojia

Ni riwaya ambazo hutawaliwa na sauti ya mtunzi. Yaani mtunzi husimulia kwa sehemu kubwa kwenye kazi yake.

Riwaya za Barua

Usimulizi wake huwa wa kibarua. Kwa mfano, Barua Ndefu kama Hii.

Aina za Riwaya kwa Kuzingatia Maudhui

Riwaya za kihistoria

Riwaya za mwegamo huu huakisi matukio ya kihistoria. Wahusika wake husawiri kwa makini ili kutia kumbukizi ya wakati uliopita. Riwaya hizi si kitabu cha kihistoria, bali ni huakisi tu matukio ya kihistoria. Huwa na urazini wa historia ya jamii. Mifano ya riwaya za mtazamo huu ni: Miradi bubu ya Wazalendo (G. Ruhumbika), Kifo cha Ugenini (Olaf Msewe), Kasri ya Mwinyi Fuadi (Shaffi Adam Shaffi), Zawadi ya Ushindi, Kwa heri Islamagazi (Mapalala), Uhuru wa Watumwa na Moto wa Ngoma ya Mianzi (Mulokozi).

Riwaya za Kimaadili (Riwaya za kidini)

Maranyingi hudokeza mapito ya mhusika mkuu toka utoto wake. Hujaribu kueneza maadili kwa jamii. Wahusika huwekwa ili wawe chachu ya maadili kwa jamii na kupinga uovu. Kwa mfano, Adili na nduguze na Kusadikika vya Shaaban Robert. Aghalabu, hujikita katika masuala ya dini. Misingi yake hukitwa katika vitu au mambo matatu ambayo ni: Pathema (yaani makosa au kosa), Mathema (yaani mafunzo au funzo) na Catharsis (yaani utakaso).

Riwaya za Kiamapinduzi

Huwazindua wasomaji ili wapambane na udhalimu na kubomoa mifumo ya ukandamizaji iliyopo katika jamii. Hudodosa dhana za mapambano, mikinzano na matabaka, riwaya hizi maranyingi ni za kihalisia. Mifano ya kazi za kundi hili ni: Kabwela (Abdulhaman Jumbe Safari), Ubeberu Utashindwa (Kiimbika), Kuli na Haini (Shafi Adam Shafi), Kusadikika (Shaaban Robert), Utengano (S.A. Mohamed na Dunia Mti Mkavu (S.A. Mohamed).

Riwaya za Kisosholojia

Riwaya zake huchunguza na kuibua maswali ya kijamii na kupiga darubini kali katika jamii. Hukazia vipengele vihusuvyo maisha ya kila siku katika jamii (desturi, mila na mabadiliko ya jamii). Huwa na uhalisi katika vipengele vyake. Maranyingi huwa na maudhui yenye kuhuwisha. Hugusia migongano ya kijamii kama vile ukale na usasa, umji na uvijiji, familia na ndoa kwa ujumla. Kwa mfano: Kurwa na Doto (M. Farsi), Dunia Uwanja wa Fujo, Mzimu wa Babu ana Radhi (F. Nkwera), Bwana Mnyombekera na Bibi Bugonoka na Harusi (A.J. Safari).

Riwaya za Kisaikolojia

Hujaribu kufichua hali ya kisaikolojia katika jamii kwa kuwatumia baadhi ya wahusika. Maudhui yake huhusu vita vya mazoea dhima ya uhalisi. Hujadili mikinzano aipatayo mtu ki―nafsi, ki―jamii na ki―uana. Hukitwa katika kuwako kwa (Kosa/udhaifu/jambo hasi/ utata na misawajiko kwa mhusika kuu). Mfano: Tata  za Asumini (S. Ahmed) Kichwamaji(Kezlahabi).

Riwaya za Kifalsafa

Hujadili mambo yenye urazini fiche. Mtunzi hudadisi mambo mbalimbali kwa jicho la kifalsafa (udodosi wa kina). Aghalabu, hutumia lugha tata na ngumu. Miongoni mwa mambo hayo yanayododoswa ni kuishi, ukweli, maisha, utu, kifo, kuwa na kutokuwapo kwa viumbe, kuwepo kwa Mungu n.k. baadhi ya maswali ya kifalsafa yaulizwayo ni kama vile: 

o   Maisha ni nini?o   Kuwapo na kutokuwapo kwa dunia ni kwatokeaje?o   Kuishi ni nini?o   Utu ni nini?o   Kwa nini watu au vitu vipo hivyo vilivyo?o   Kwa nini mambo yapo hivyo yalivyo?Mifano ya riwaya za kifalsafa ni riwaya kadhaa za Kezilahabi. Nazo ni: Mzingile, Nagona, Rosa Mistika, Kichwamaji. Riwaya za kifalsafa zilizoandikwa na waandishi wengine ni pamoja na: Babu Alipofufuka, Umleavyo, Walenisi, Mafuta naBin―Adamu.

Riwaya Pendwa

Husisimua na huwa na mvuto wa pekee kwa wasomaji. Aghalabu, fani hujichomoza zaidi kuliko maudhui. Pia humfikirisha sana msomaji. Rejea sifa mbalimbali zilizojadiliwa katika tapo la riwaya pendwa pamoja na mifano yake.

Riwaya za kitawasifu (riwaya sira)

Hizi ni tofauti na tawasifu. Riwaya zenye mwegamo wa kitawasifu zimetungwa kama vile tawasifu. Tawasifu hueleza maisha ya mtunzi. Riwaya ya kitawasifu hueleza maisha ya mhusika aliyeteuliwa na mtunzi. Huweza kuegemea u―chanya tu na kuacha kudokeza mambo hasi. Hulenga kutoa kumbukizi ili kuwahimiza wengine kuwa kama mhusika wa tawasifu. Katika riwaya ya kitawasifu, sauti ya mtunzi husikika kupitia maisha ya mhusika. Mfano mzuri wa tawasifu ni: Maisha yangu na baada ya Miaka Hamsini na Tippu Tip.

Riwaya za kiwasifu

Hizi hutungwa kama wasifu. Mtunzi hueleza maisha ya wahusika fulani. Katika wasifu mwandishi hueleza juu ya mtu aliyewahi kuishi au anayeishi. Wakati katika riwaya ya kiwasifu mtunzu hueleza maisha ya kubuni ya mtu ambaye labda hajawahi kuishi. Mifano ya riwaya ya kiwasifu ni: Shida (Ndyanoa Balisdya), Wasifu wa Siti Binti Saad (S. Robert),Salum Addallah (J. Mkabarab), Maisha ya Seti Benjamini, Mtemi Mirambo na Mkwawa na Kabila Lake.

DHIMA ZA RIWAYA

Pamoja na dhima nyingine za fasihi, riwaya inayo dhima ya ziada. Hii ni kushawishi (Propaganda). Propaganda ni kani ilengayo kushawishi mtu au watu kuelekeza fikra zao kule ajiegemezako mtunzi, propaganda huweza kutokea katika uga wowote wa kimaisha (hata nje ya uga wa fasihi). Propaganda hulenga kuleta ushawishi kwa watu ili wapate mabadiliko ya aina tofauti; ambayo ni: Ya kimtenguo, ya kiuimarishaji na ya  kiupya. Aina hizi za propaganda huweza kudhihirika katika riwaya mbalimbali.

Kazi ya mjadala:

Soma riwaya teule kwa makini, jenga mantiki kisha onyesha ujitokeaji wa dhima ya propaganda.

HALI NA HADHI YA RIWAYA YA KISWAHILI

Hali ya riwaya ya KiswahiliHizi ni zama za sayansi na teknolojia. Mwonekano wa jumla kuhusu hali ya riwaya nikwamba, kunaongezeko kubwa la riwaya kwa kigezo cha idadi. Mwamko wa riwaya katika zama hizi unaweza kushuhudiwa katika kona muhimu zifuatazo: uandaaji, usambazaji na usomaji.o   Uandaaji, kwa sasa kuna mfumuko mkubwa wa utunzi na uchapishaji wa riwaya. Bali, tatizo ni kuhusu ubora wa viwanda vya uchapishaji vingi havina misingi bora ya wataalamu wa uhariri n.k. msukumo mkubwa pengine huwekwa katika soko zaidi (tija ya mtunzi na wachapishaji) kuliko tija ya msomaji. Hii, kwa upande mwingine, husababisha kupatikana kwa riwaya nyingi ambazo zinapwaya kimbinu na kimaudhui.o   Usambazaji, kwa sasa, kuna nyenzo nyingi ambazo zinaharakisha kufikisha riwaya kwa hadhira, nyenzo hizo ni kama vile: mitandao pepe ambayo imesahilishwa sana siku hizi katika ufikiwaji wake, kwayo, mtu wa sehemu ya kwanza huweza kupata riwaya kutoka sehemu yeyote duniani na kuisoma. Kwa riwaya za maunzi ngumu, nyingi huuzwa na si kusambazwa kama ilivyokuwa miaka iliyopita.o   Usomaji wa riwaya, pamoja na kupanuka kwa nyenzo za kupakulia, kuhifadhi na kusomea hapa bado kunatatizo kubwa. Ukubwa wa tatizo la usomaji linaanzia katika kuwapo kwa tofauti za usomaji wa kawaida na usomaji wa kifasihi. Namna hizi mbili za usomaji zinatofautiana sana. Usomaji wa kifasihi unahitaji misingi na usuli wa kifasihi. Usomaji wa kifasihi huathiriwa na mambo mengi kama vile:
ü Misingi ya kidini
ü Matatizo ya kiuchumi
ü Misingi ya kitamaduni (miiko)
ü Muda
ü Usuli wa kifasihi na uwezo binafsi wa uelewa
ü Malengo binafsi ya msomaji
ü Sera za nchi n.k.Kwa jumla, mambo yanayokwaza usomaji wa kifasihi kwa waswahili ni umaskini, sera duni za usomaji wa ziada, miiko ya kimila na kukosekana kwa nafasi.
Hadhi ya riwaya ya Kiswahili
Ulimwengu umedogoshwa sana na Tehama. Kutokana na udogoishwaji huo, kumekuwa na mwingiliano mkubwa wa kiutunzi katika riwaya kimbinu na kifani. Hali hii, ijulikanayo kama mtagusano wa kifasihi imesababisha kuwapo kwa riwaya zinazoendana sana kifani na kimaudhui kutoka katika sehemu mbalimbali za dunia. Mifano ya kazi hizo ni:
o   Take your money (chase) vs Pesa zako zinanuka (Mtobwa)
o   I will burry my Dead (Hardey Chase) vs Zika Mwenyewe (E. Ganzel)
o   Mzingile (Kezilahabi) vs Bin ― adamu (Wamitilia)
o   Dunia yao (SAM) na The Tin Drum (Gunter Grass)
Baada ya fikra zote za hapo juu, vema sasa kujiuliza kuhusu hadhi ya riwaya ya Kiswahili. Maswali ni:
o   Je, fasihi ya Kiswahili kwa ujumla wake ina hadhi gani mbele ya sanaa nyinginezo za waswahili?
o   Je, riwaya ya Kiswahili ina hadhi gani mbele ya tanzu nyinginezo za fasihi ya kiswahili?
o   Je, riwaya ya Kiswahili ina hadhi gani mbele ya riwaya ya jamii nyinginezo?
o   Kwa hakika, majibu ya maswali haya si ya moja kwa moja: bali ni ya kimuktadha kwa sababu hushirikisha masuala au vigezo kadhaa vya kibinafsi kama vile:
ü Upendeleo, jinsi mtu anavyopenda utanzu Fulani
ü Mshindilio wa misingi ya utanzu husika
ü Mitazamo binafi kuhusu utanzu husika
ü Tujiulize msanii wa riwaya anahadhi gani mbele ya msanii wa sanaa nyinginezo kama vile muziki, uchoraji n.k. kuna baadhi ya sanaa zinachukuliwa kuwa ni za hadhi ya juu.
ü Pia, tujiulize msanii wa riwaya anahadhi gani mbele ya msanii wa tamthiliya na ushairi? Msanii wa ushairi pengine huchukuliwa kwa u ― mbele zaidi ya Yule wa riwaya.
ü Zaidi, suala la hadhi ya riwaya ya Kiswahili mbele ya riwaya ya jamii nyinginezo, ijapokuwa ni gumu kutathminiwa; ila mtu anaweza hata kuangalia kigezo cha kiasi cha riwaya za Kiswahili kutafsiriwa kwenda katika lugha nyinginezo au kiasi cha riwaya za lugha nyinginezo kutafsiriwa kwenda katika Kiswahili. 

MASWALI YA MJADALA 

1. Vipengele vya kibunilizi vinajitokezaje katika riwaya ya kufikirika na Miradhi Hatari?

2. Shaffi adamu shafi katika vuta n‘ kuvute amefanikiwa kujenga vitumba vya kutosha. Jadili.

3. Huku ukirejelea mawazo na tafiti za wataalamu mbalimbali jadili asili ya riwaya.

4. Bainisha kwa mifano mchango wa MSA katika riwaya ya Kiswahili.

5. Jadili mchango wa Ben Mtobwa na Elvis Aristablus Musiba katika maendeleo ya riwaya pedwa za Kiswahili.

6. Riwaya za kimaadili ujengwa katika miega mitatu (3) jadili miega hiyo  kama ilivyojitokeza katika riwaya ya Haini.

7.  Bila Naratolojia hakuna riwaya. Jadili.

8.Kipengele cha utomeleaji katika riwaya kina faida na hasara. Tumia Barua ndefu kama hii kueleza ukweli wa kauli hii.

9. Jadili nafasi ya wahusika katika riwaya ya Kiswahili huku ukilinganisha na tanzu zingine za fasihi.

10. Mgogoro wa mswahili ni nani unaathiri vipi maendeleo ya riwaya ya Kiswahili?

11. Eleza mchango wa wataalamu wafuatao katika kuibuka na kuendelea kwa riwaya ya Kiswahili:

·  Edward Steere
· Carl Buttner
· Carl Velten
· Lyndon Harries
·  Jann Knappert
· Edwin Brenn
· J.w.T. Allen

12. Jadili faida na hasara ya vipengele vya kimajaribio katika riwaya ya Kiswahili.

13.   Wanazuoni mbalimbali wametoa fasili ya riwaya. Eleza fasili hizo.
· Kwa nini fasili zao zimetofautiana?
·  Je, wewe unadhani riwaya ni nini?

14.    Eleza tofauti ya riwaya na vijitanzu vingine vya kinathari.
· Unadhani tofauti hizo kati ya riwaya na vijitanzu vingine vya kinathari zinasababishwa na nini?

15. Wataalamu wa taaluma za fasihi usema bila muktadha hakuna maudhui wala fani. Unadhani kwanini wanasema hivyo. Tumieni  riwaya kadhaa kushadadia hoja zenu.

16. Zote ni riwaya za Kiswahili, zote zinautamaduni wa waswahili, zote ni riwaya pendwa, zote zinahusu mapenzi, kwa nini riwaya moja iwe na mvuto kwa jamii na nyingine ikose mvuto. Tumia riwaya mbili kujadili hoja hii.

17. Plato na Aristotle waliweka msingi katika uundaji wa kazi za kisanaa na riwaya ikiwemo. Jadili ubora na udhaifu wa misingi yao.

18.  Jadili kinagaubaga historia ya riwaya barani Asia.

19. Riwaya kwa Kiswahili zinahasara kubwa zaidi ukilinganisha na faida kwa jamii ya waswahili. Tumia mifano lukuki kueleza ukweli wa hoja hii.

20. Riwaya ya Bwana Muyombekere na Bibi Bugonoka ni miongoni mwa riwaya za Kiswahili za mwanzo kabisa. Jadili maudhui na ufundi unaojitokeza katika riwaya hii.

21. Maisha ni nini? Wanafalsafa katika riwaya ya Kiswahili wanatoa majibu gani juu ya swali hili. Uwanja ni wenu kutoa mifano kun‘tu.

22. Dhana ya Ujumi kwasasa inaonekana ndiyo nguzo ya muhimu katika kuhakiki kazi nyingi za kifasihi. Kufikirika na Kusadikika zinathibitishaje ukweli wa hoja hii?

23.  Chunguzeni Epistemolojia katika riwaya teule tatu.

24.  Chunguzeni falsafa za uduara maisha, ujaala na utu katika riwaya teule tatu.

25. Tumia nadharia ya unegritudi kuhakiki riwaya ya vuta n‘kuvute.

26. Tumia nadharia ya udodosi nafsi kuhakiki riwaya ya Nagona.

27.Riwaya ya Kiswahili na filamu za kiswahizi zinaumana kimaudhui. Tumia riwaya moja teule na filamu moja ya Kiswahili kueleza ukweli wa hoja hii.

28. Falsafa ya Shaaban Robert na ile ya Euphrase Kezilahabi zimeathiri waandishi wengine. Teua riwaya mbili kati ya riwaya teule (isiwe ya S. Robert na isiwe ya E. Kezilahabi) kushadadia kauli hiyo.

29. Shaaban Robert na MSA wanafanana na kutotautiana katika uwandishi wao wa riwaya. tumia riwaya moja kwa kila waandishi hawa kuelezea hoja hii.

30. Nadharia ya Semiotiki hutumiwa zaidi katika kuhakiki vipengele vilivyofumbwa. Tumia riwaya moja iliyofubwa vizuri kati ya riwaya teule kuhakiki kipendele cha ufundi kwa kutumia nadharia hii. 

DHANA YA MOTIFU KATIKA RIWAYA INAVYOJADILIWA    NA   WATAALAMU  WA  KISWAHILI

Motifu ni kati ya vipengele muhimu katika uchambuzi wa kazi za kifasihi, hususani katika kuchambua vipengele vinavyojenga maudhui ya kazi hizo. Dhana ya motifu imefasiliwa na wataalamu mbalimbali. Kwa mfano: Dorson (1972) kama alivyomnukuu Thomson (1932:32) anasema motifu ni kizio kidogo thabiti kipatikanacho katika sanaa jadia, maelezo ambayo masimulizi yote yanajinasibisha nayo. Yanaweza kujikita kwa mhusika fulani ndani ya masimulizi, ndani ya matendo yaliyo katika masimulizi na mara nyingine katika hali inayojitokeza sana katika tendo lililo ndani ya usimulizi.

Thomson naye aliangalia motifu kwa kuihusisha kwa kiasi kikubwa na masimulizi ndani ya sanaa jadia. Hakuangalia motifu kwa mapana yake katika kazi zote za fasihi andishi na simulizi.

Wamitila (2003) kwa upande mwingine anasema dhana hii, motifu, hutumiwa kurejelea wazo kuu na sehemu ya dhamira katika kazi ya kifasihi. Huweza pia kutumiwa kuelezea elementi ya kimuundo au kimaudhui inayotawala kazi fulani. Anatoa mfano wa riwaya yake iitwayo Binaadamuambapo anasema safari ni motifu muhimu ya kimuundo na kimaudhui.

Umuhimu wa motifu anaouelezea Wamitila kwa kuzingatia maudhui na muundo unamaanisha kwamba, kuwapo kwa motifu ya safari katika hadithi hiyo ndiko kunakobeba muundo na maana ya hadithi. Motifu hiyo haiwezi ikaondolewa kwani itaathiri muundo na ujumbe au maana ya hadithi hiyo.

Encyclopedia the Free Dictionary (2011) inasema motifu ni kitu, jambo, wazo au muundo katika kazi ya fasihi linalojirudiarudia.  Motifu ni muhimu kwa sababu inamwezesha mtu kuona mawazo makuu na dhamira anazojaribu kuzionyesha msanii ili aweze kuitafsiri kazi ya sanaa kwa ufasaha zaidi.

Mulokozi (2009) anayaendeleza mawazo ya Encyclopedia (imeshatajwa) na kusema motifu ni kipengele radidi cha kijadi/kikaida au kimaudhui kinachotumiwa na wasanii katika kazi zao ili kutoa ujumbe fulani. Mulokozi (keshatajwa) anatoa mifano ya motifu za kifasihi kuwa ni: motifu ya mama wa kambo, motifu ya safari, motifu ya msako, motifu ya mwanamke mshawishi, motifu ya bi kizee, motifu ya mzungu mweusi, motifu ya mtoto wa ajabu, motifu ya mtoto kigego, motifu ya mnyonge anayemshinda mwenye nguvu, motifu ya nunda/ zimwi mla watu, motifu ya mwali aliyekataa kuolewa pia motifu ya taksiri (Achilles’ heel).

Kwa kuzingatia umuhimu wa motifu katika kazi za fasihi, aidha kwa kukusudia au bila kukusudia, waandishi wengi wa kazi za fasihi wamekuwa wakijumuisha motifu katika uandishi wa kazi zao. Motifu nyingi zinajitokeza moja kwa moja au kisitiari katika kazi hizo.

Motifu za msako na safari ni kati ya motifu zinazojitokeza kwa kiasi kikubwa sana katika kazi za fasihi. Hii inaweza ikachangiwa na ukongwe wake kama fasihi yenyewe. Kama anavyosema (Senkoro 1997:11)

Kuna ukweli wa tangu kale wa kifasihi ambao unasisitiza kuwa roho ya kazi yoyote ya kifasihi iliyo bora ni safari. Na ni kweli motifu hii ni ya kale kama fasihi yenyewe.

Motifu za safari na msako kwa kiishara zinahusiana na hatua za makuzi za wahusika katika kazi za fasihi. Kama Senkoro (1997) anavyoiangalia motifu ya safari katika mitazamo mbalimbali na mmojawapo ukiwa “safari kama ishara ya mchakato wa makuzi.”

Abdulla M. (1958), Mzimu wa Watu wa Kale, EACB.

Abdulla M. (1958), Kisima cha Giningi, Evans Brothers

Abdulla M. (1973), Duniani kuna watu, E.A.P.H.

Abdulla M. (1974), Siri ya sifuri, E.A.P.H.

Abdulla M. (1976), Mwana wa Yungi Hulewa, E.A.P.H.

Balisidya, N. (1975), Shida, Foundations Books, Nairobi

Banzi, A. (1972), Titi la mkwe, T.P.H. DSM

Chachage, C. (1981), Kivuli, BCI Publishers, DSM

Chuma, A. (1975), Fadhili Msiri wa Naugua, T.P.H. DSM

Farsi, S. (1960), Kurwa na Doto, E.A.L.B., Nairobi.

Ganzel, G. (1984), Kitanzi, Utamaduni Publishers, DSM

Kassim, K. (1982), Mpango, International Publishers Agencies, DSM.

Katalambulla, F. (1965), Simu ya Kifo, E.A.L.B., Nairobi

Kayamba, M. (1934), Tulivyoona na Tulivyofanya Uingereza

Kezilahabi, E. (1971), Rosa Mistika, EALB, Nairobi

Kezilahabi, E. (1974), Kichwa Maji, EAPH, Dar es Salaam

Kezilahabi, E. (1975), Dunia Uwanja wa Fujo, EAP. Arusha

Kezilahabi, E. (1987), Nagona, Educational Publication Centre.

Kiimbila J. (1971), Ubeberu Utashindwa, TUKI, DSM

Kitereza, A. (1980), Bwana Myombekere and Bibi Bugonoka, TPH, DSM

Liwenga, G. (1981), Nyota ya Huzuni, T.P.H. DSM

Mbotela, J. (1934), Uhuru wa Watumwa, Nelson, Nairobi

Mhina, G. (1971), Mtu ni Utu, T.P.H. DSM

Mkabarah, J. (1975), Maisha ya Salum Abdalla, TUKI, DSM.

Mloka, C. (1985), Mjini Taabu Benedictine Public. Ndanda

Mnyampala, M. (1961), Mrina Asali na Wenzake Wawili, EALB, Nairobi

Mohamed, M. (1972), Kiu, EAPH, Nairobi

Mohamed, M. (1978), Nyota ya Rehema, OUP, Nairobi

Mohamed, S. (1980), Dunia Mti Mkavu, Longman, Nairobi

Mohamed, S. (1988), Kiza katika Nuru, OUP, Nairobi

Mohamed, S. (1977), Asali Chungu, Shungwaya Publishers, Nairobi

Mohamed, S. (1980), Utengano, Oxford, Univ. Press, Nairobi

Msokile, M. (1981), Nitakuja kwa Siri, DUP, DSM

Mtendamema, G. (1978), Utotole Longman, DSM

Mung’ong’o, C. (1977), Mirathi ya Hatari, TPH, DSM

Mung’ong’o, C. (1980), Njozi Iliyopotea, TPH, DSM

Musiba, A. (1988), Hofu, DSM

Mwaduma, S. (1974), Simhayavene, University of London Press

Mwanga, Z. (1984), Biha ya Wivu, Ruvu Publishers, DSM

Ngomoi, J. (1976), Ndoto ya Ndaria, TPH, DSM

Nkwera, F. (1967), Mzishi wa Baba Ana Radhi, EALB, DSM

Robert, S. (1951), Kusadikika, Nelson, Nairobi

Robert, S. (1952), Adili na Nduguze, Mamillan Co., Nairobi

Robert, S. (1968), Utubora Mkulima, Nelson, Nairobi

Robert, S. (1966), Maisha yangu…. Nelson, Nairobi

Robert, S. (1968), Siku ya Watenzi Wote, Nelson, Nairobi

Saffari, A. (1978), Kabwela, Longman, DSM

Sehoza, M. (1921), Mwaka katika Minyororo

Seme, W. (1973), Njozi za Usiku, Longman, DSM

Senkoro, F. (1977), Mzalendo, Shungwaya Publishers, Nairobi

Simbamwene, J. (1978), Kivumbi Uwanjani, Transafrica/TLS, DSM

Ugula, P. (1969), Ufunguo Wenye Hazina, Evans Brothers

HISTORIA NA MAENDELEO YA RIWAYA YA KISWAHILI

Historia na Maendeleo ya Riwaya za Kiswahili

Maana hasa ya “ri waya” sio rahisi kuifafanua. Mpaka sasa kuna ubishi mkali miongoni mwa wasomi wa fasihi kuhusu mpaka kati ya “hadithi fupi” na “riwaya” kama vipengele vya fasihi-andisli Kuna wale wanaotumia kigezo cha urefu na kudai kwamba “hadithi” au “kijiriwaya” ni kisa kifupi kinachokamilika kwa idadi ndogo ya maneno. Kwa kigezo hiki, riwaya kama zile za Shaaban Robert huitwa “hadithi”au “vijiriwaya” wala sio riwaya kamili.

Kwa upande mwingine, wapo wataalamu wanaoeleza kuwa undani wa vitushi, maudhui na fani nyinginezo ndivyo vipimo muhimu zaidi vya kuieleza “riwaya” wala sio idadi ya kurasa au maneno yake. Mfano mzuri wa wasomi wenye mwelekeo huu nikama vile Mlacha (1989). Kwa mujibu wa Mlacha, riwaya ni utungo wa natharia wenye kutongoa hadithi yenye urefu fulani, visa vinavyooana na inayozingatia swala nyeti kwa muda maalum. Swala la maana ya riwaya pia limeshughulikiwa na Syambo na Mazrui(1992). Wao pia wanatoa maoni sawa net yale ya Mlacha (1989) na wanaeleza kuwa urefu au ufupi sio kigezo muhimu cha kufafanua riwaya. Wanaeleza kuwa ubunifu, ploti na matumizi ya lugha ya nathari ndizo nguzo za riwaya.

Vigezo vya riwaya vilivyotajwa hapo juu ni vya kijumla na pia vimetokana na tamaduni Kimagharibi. Lakini, kama asemavyo Mohamed (1995), vigezo vya aina hii vinakubalika mrad visipingane na miiko, miundo, sifa na mielekeo ya jamii zingine ambazo zimezalisha riwaya kutegemeamila na utamaduni wake. Jamii zilizozalisha riwaye zake za kipekee zenye kujumuisha vipengelevya kigeni na kiasili ni Waswahili.

Kazi nyingine ambayo imeshughulikia swala la historia na maendeleo ya riwaya ya Kiswahili niile ya Rollins (1993) inayoitwa A History of Swahili Prose. Kitabu hiki kinafafanua historia ya maandishi ya nathari ya Kiswahili, chanzo chake, na aina zake kutoka miaka ya mwanzo wa kame hii hadi miaka ya 1970. Kinaeleza vipengele muhimu vya nathari hiyo kuwa Bekaya, Hadithi, Kioj~ Babari na baadaye maandishi kama vile Wasifu, Simo, Masimulizi, Neno La Bekima na Ngano~Mwandishi anaeleza kwamba misingi ya nathari ya Kiswahili ni fasihi simulizi ya Kiswahili.

Pengine udhaifu mkubwa wa kazi ya Rollins ni maadai yake kwamba kila kipenge1e cha Fasihi simuliziya Kiswahili kilitokana au kiliathiriwa na tamaduni za kimashariki.

Ni kweli kuwa nyanja au tanzu za riwaya na tamthilia hazijastawi na hazina historia ndefu kamavile utanzu wa ushairi. Wachambuzi wa maandishi ya fasihi ya Kiswahili wameeleza jambo hili kwa namna tofauti. Baadhi wameeleza kuwa uandishi wa nathari umefuata sana misingi ya fasihiya kimagharibi. Wao wameonelea kuwa ushairi wa Kiswahili ulikita sana katika misingi ya fani za kimasimulizi za Kiswahili ambazo ni za tangu jadi na hii ndio sababu umestawi kuliko nathari.Wengine nao wameeleza kuwa ushairi ulizingatiwa sana kuliko nathari kwa sababu ulikuwa naumbo na mpangilio uliosaidia wasimulizi kueleza na kukumbuka maudhui yao kwa urahisi kuliko nathari.

Ijapokuwa riwaya haina historia ndefu kama ushairi katika fasihi andishi ya Kiswahili, mpaka sasakuna kazi nyingi katika utanzu huu ambazo zinastahili kuelezwa jinsi zilivyoanza na kuendelea.

Hatahivyo, kabla ya kuanza kusimulia kwa tafsili historia na maendeleo ya riwaya za Kiswahili inafaakujadili niaswala na hoja kadhaa muhimu kuhusu nadharia ya riwaya kwa jumla. Maswala nahoja hizi zimekusudiwa kutoa ufafanuzi kuhusu maana na matumizi ya neno “riwaya”.

Nadharia Kuhusu Riwaya

Katika utamaduni wa kimagharibi, hususa Uropa na Marekani, tofauti kati ya maana za maneno ” .

riwaya”, “shairi”, “tamthilia” au “hadithi fupi” ni dhahiri. Kwa hivyo, mchambuzi au mhakiki wa fasihi huyatumia maneno hayo kiistilahi bila hofu ya kutoeleweka wala kukanganya. Hata hivyo, kwamaoni yetu, hivi sivyo mambo yalivyo katika fasihi ya Kiswahili hasa kuhusu umbo na sifa za utungo unaopaswa kuitwa ‘riwaya’ au ‘hadithi fupi’. Tungependa basi kueleza jinsi maneno haya yatakavyotumika katika makala haya.

Wachambuzi wengi wa fasihi ya Kiswahili wanaamini kwamba utanzu wa riwaya ya Kiswahili umeshabihiana sana na tanzu za tungo kama “kisa”, “hadithi”, “hekaya”, “kioja”, “habari”, “wasifu”, “simo”, “masimulizi”, “neno la hekima” na “ngano”.

Pengine msomaji angestaajabu, je, iwapo jambo hilo ni la kweli, basi, riwaya ya Kiswahili ni umbo jipya la mojawapo ya tanzu zilizotajwa hapo juu au ni utungo mpya ambao ni wa kigeni katika fasihi ya Kiswahili. Lakini, pengine haitoshi kusema hivyo kwani dai kama hili halitoshi kueleza sababu za kuwepo kwa riwaya ya Kiswahili kama tuijuavyo hivi leo. Pengine njia moja ya kulirahisisha swala hili ni kusema kuwa kwa hakika hakuna sababu za kitaaluma za kudai kuwa ronayo riwaya ya Kiswahili, Kiingereza, Kirusi, Kichina, Kijapani ama Kijerumani ambayo inazo sifaza kipekee zinazoitenga na riwaya kutoka katika tamaduni nyingine hasa kimtindo na kimuundo.

Hatuna budi kujiuliza sasa, ni nini basi maana hasa ya ‘riwaya’ katika fasihi-andishi? Ni dhahiri rwamba upana na undani wa swala hili la kinadharia unakiuka upeo wa makala haya. Hata hivyo, tunaitumia dhana hii kumaanisha utanzu wa fasihi bunifu ya kinathari, kazi ya kisanaa ambayo hujaribu kuwasilisha, kupitia maandishi ya nathari, mtazamo fulani wa maisha ya mwanadamu kwa usanifu na umbuji wa kuvutia huku ikichambua au kuunga vipengele kadha vya jamii.

Kazi kama hiyo, inayo sifa moja kuu ambayo ni uwezo wake wa kumsafirisha kimawazo msoma hatua- kwa hatua kupitia msururu wa tajriba mbalimbali zenye mpangilio mwafaka na zinazooam kimantiki na pia kazi yenyewe hutoa misimamo na maelezo kuhusu maudhui yake. Kwa hivyo maelezo mwafaka, udhahiri na uelewekaji ni mojawapo wa sifa muhimu za riwaya, kama alivyotajwa Kitsao (1979) na Ohly (1981).

Baada ya kutoa utangulizi mfupi na maelezo kuhusu matumizi ya istilahi “riwaya” katika makal haya, sasa tutapiga hatua nyingine mbele na kufafanua kiini na maendeleo ya utanzu wa riwaya Kiswahili. Baadhi ya utafiti ambao umefanywa kuhusu hoja hii, mbali na ule wa Mazrui na Kazungu (1981) ameichora fasihi ya Kiswahili kama kipengele tofauti na mazingira ya utamaduni wote wa Kiswahili au tuseme kama kipengele kidogo tu cha utamaduni huo. Utafiti huu umejishughulisha sana na vipengele vya umbo na mtindo wa fasihi na kwa nadra sana msingi ya kitamaduni na kijamii ya fasihi yenyewe. .

Makala haya yataangazia riwaya ya Kiswahili kihistoria na jinsi mtazamo huu unavyooana na maudhui ya kijamii yaliyomo katika kazi tofauti. Kwa maneno mengine, haja kubwa hapa ni kugundua ” ni kwa nini na ni katika hali gani ambapo riwaya fulani ilitungwa.”

Kutokana na sababu kadhaa za kihistoria na kijiografia, kazi nyingi za nathari zilizotungwa na kuchapishwa katika mataifa jirani kama vile Tanzania, Uganda, Zaire, Zambia, Congo, Rwanda

Burundi na Somalia hazijulikani sana hapa Kenya na ni nadra kupatikana. Hali hii inaifanya juhu ya kuzitalii riwaya za Kiswahili kuwa ngumu na zenye kufinyika sana kiupeo kwani kazi kurejelewa ni haba mno. Hata hivyo, riwaya nyingi za waandishi wa Tanzania kama Said Ahmed Mohamad, Shaaban Robert, Mohamed Suleman Mohamed, E. Kezilahabi na wengineo wachache, zimewahi kuchapishwa hapa Kenya katika miaka ya hivi karibuni. Jambo hili limeimarisha kufanikisha kusambaa kwa usomaji na uchambuzi wa riwaya za Kiswahili koteAfrika ya Mashariki.

IIi kurahisisha maelezo kuhusu historia na maendeleo ya riwaya ya Kiswahili, tumeyagawa makala haya katika sehemu nne kihistoria. Sehemu hizi ni kabia ya utawaia wa kikoioni, kipindi cha uandishi wa kiwango cha chini cha nathari, kipindi cha mapambano ya ukombozi na baadaye uhuru. Mgawo huu unawiana na ule wa Mazrui na Kazungu (1981) na Arnold (1973).

Kipindi Cha Kabla Ya Ukoloni: 1850 hadi 1890

Baada ya majilio ya Waarabu, mfumo wa kijamaa wa jamii ya Waswahili ulianza kuvunjilia mbali na mahali pake kuchukuliwa na mfumo wa kibwanyenye. Maudhui ambayo yanaegemea sana upande wa dini katika maandishi ya nathari ya wakati huu yametokana na kukolea sana kwa ustaarabu wa kidini wa jamii ya pwani ya Afrika Mashariki mnamo kame za 18 na 19. Ustaara huo ulikita sana kwenye misingi ya uisiamu. Hata hivyo athari hiyo haikuigeuza fasihi hii wala kuipokonya uafrika wake. Jambo muhimu sana kuhusu kipindi hiki ni kwamba hakukuwa na utunzi wowote wa maandishi ya nathari na kama ulikuwepo, basi ulikuwa haba mno. Huu ndio wakati ambapo utanzu wa ushairi ulifikia kilele huku washairi wengi wanaosifika sana wakitoa tungo nyingi za fahari ambazo zimebakia kuwa kielelezo cha ushairi bora wa Kiswahili hadi leo. Mifano mizuri ni kama Furno Liyongo (1160-1204 AD), Muyaka bin Haji (1776-1840 AD) na Seyyid bin’ Haji (1776-1840 AD) na Seyyid S.A Nassir (1720-1820 AD)

Washairi wengineo ni kama vile Mwengo bin Athman, mtunzi wa Chuo cha Tambuka, Mwana Kupona(1810-1860), Ali Koti, Abdalla Songora, Malenga Mkilifi na Mwinyi Jitu . Je, ni kwa nini hapakuwa na uandishi wa nathari wakati huu? Kazungu na Mazrui (1981) wamelijibu swali hili kwa kue1eza kuwa ushairi ulihifadhiwa kwanza kimaandishi kwa sababu ulikuwa mgumu kukumbukika na kusimulika kuliko nathari. Nathari, wanazidi kufafanua ilikuwa ni utunzi ambao ulimpamsanii uhuru zaidi wa kubuni kivyake kila aliposimulia na hali haikuruhusiwa wala haikuwa rahisikubadilisha muundo, mtindo au maneno ya shairi. Kwa hivyo, yamkini wasanii- walihiari kuzihifadhi tungo zote za kishairi kimaandishi na huku wakihifadhi nathari katika bongo zao.

Sababu nyingine ya kutokuwepo kwa riwaya au tungo za kinathari katika kipindi hiki ni kuwa tanzukama riwaya na tamthilia ni mazao ya fasihi ya kimagharibi. Pili, kwa vile hapakuwa na wanachuoni waliofuzu kuandika nathari miongoni mwa waswahili basi hapakuwa na yeyote aliyejitoma katika uandishi huu. Pengine sababu nyingine ni kuwa, ingawa waandishi wengi wa Kiswahili wangeweza kubuni kazi za kinathari, kujieleza kwa kutumia ushairi kulikuwa ni ishara yaustaarabu na elimu. Maandishi ya nathari hayakuwa ya fahari. Jambo hili linaweza kudhihirishwa nahoja kwamba katika ustaarabu na utamaduni wa Kiarabu ambao ndio uliouletea elimu jamii ya waswahili na hati ya kuandikia ulitukuza na kuthamini ushairi kuliko utanzu mwingine wowote.

Hatakatika tamaduni nyingine ambamo elimu na ustaarabu wa Kiarabu ulikuwa na athari kuu kama katikajamii ya Wahausa, hakuna kazi nyingi za nathari zilizotungwa katika wakati huu.

Ijapokuwa kipindi hiki (1850 hadi 1890) hakikuzalisha kazi nyingi za nathari, ni kiwakilishi muhimukatika historia ya riwaya ya Kiswahili kwani kinatangulia kipindi cha uhifadhi wa masimulizi katikamaandishi ya nathari. Pia kutokuwepo na riwaya au tungo za kinathari kabla ya kuja kwa wakoloniWaingereza hapa Afrika Mashariki kulitokana na kumilikiwa taaluma ya uandishi na ushairina maulama wa Kiisilamu na wafuasi wao kama wasemavyo Syambo na Mazrui(1992).

Kipindi Cha Uandishi Haba Wa Nathari: 1890 hadi 1930

Kufikiamwishoni mwa kame ya 19, wamishenari wengi walikuwa tayari wamepiga kambi mahali pengikatika pwani ya Afrika ya Mashariki. Hawa wageni wote hawakuwa wamishenari tu bali pia wasafui na wavumbuzi ambao walipendezwa sana na utamaduni wa Waafrika waliowazunguka.

Wajerumaninao, katika juhudi zao za kuimarisha utawala wao huko Tanganyika (Tanzania bara), walihimiza matumizi ya Kiswahili katika shughuli za utawala. Ni katika kipindi hiki ambacho kilishuhudia uandishi na kuchapishwa kwa kazi za kwanza za kinathari za Kiswahili. Machapisho yakwanza yalikuwa ni magazeti machache ambayo yaliuza nakala chache tu kama vile, Msimulizi (1888) na Habari za Mwezi (1894). Magazeti haya yaliandikwa katika lugha rahisi ambayo haikushirikisha maneno ya kikale,jazanda, maneno mapya ama matumizi mengine ya lugha bunifu.

Licha za magazeti, kazi za kwanza za nathari zilizotungwa zilikuwa ni maandishi ya ngano au hekaya za kutokana na misingi ya sihi-simulizi. Hii ilikuwa hatua muhimu sana katika kuibua chanzo cha riwaya. Ngano na hadithi hizi zilikuwa na sura na ishara za riwaya kama vile undani wa masimulizi, uumbaji wa kiubunifu wa wahusika, ploti, mandhari na hata utata wa kimaudhui.Maandhishi haya yalitungwa na wazungu hasa wamishenari katika Kiswahili K.m. Hadithi za Unguja(1967) na Mashujaa: Hadithi za Wayunani cha C. Kingsley. Baadhi ya maandishi yalikuwa katika Kiingereza K.m. Specimen of Swahili Short Stories (1866), Swahili Tales as Told by Nativesof Zanzibar (1870) cha Kasisi Steere, Swahili Stories (1885), Kibaraka: Swahili Stories from Arab Sources(1886). Hadithi nyinginezo pia ziliandikwa kwa Kijerumani K.m. Prosa und poesieder Suaheli (1907) cha C. Velten na Anthrologie aus der Suaheli-literatur (1894).

Kazi ya kinathari ambayo ilichapishwa wakati huu na ambayo inahesabika kama ya mwanaya aina yake ni ile iitwayo Habari za Wakilindi iliyotungwa na Abdalla Hemed Liajjemi katili mwaka 1905. Kulingana na Kitsao (1979), hii “ni hadithi ya kiwango cha juu kuhusu watu waitwa Wakilindi waishio Tanganyika (Tanzania bara). Licha ya upungufu wake, Habari za Wakilindi bado ndio kazi ya kwanza ya nathari katika Kiswahili ambayo imekaribia sana riwaya ya kisas hasa kwa upande wa uumbaji wa wahusika na uwasilishaji wa mazingira ya kijamii.

Machapisho mengineo ya nathari ya wakati huu ni kama vile Habari za Pate (1913) na Habari  za Lamu. Hata hivyo nathari ya aina hii ilitupiliwa mbali katika ruiaka ya 1930 ambapo mitind mipya ya uandishi wa riwaya za Kiswahili ilianzishwa. Riwaya za kimasimulizi na kihistoria ziliana kufifia umaarufu na mahali pake pakatokea aina ya riwaya ya kimasimulizi iliyokusudiwa kusisimu na kufurahisha kama inavyoelezwa katika sehemu ifuatayo.

Kipindi Cha Mapambano Ya Uhuru 1930 hadi 1960

Hiki ni kipindi ambacho kilizalisha kazi nyingi za natharia kuliko vipindi viwili tulivyojadili. Kufia mwanzo wa miaka ya 1930, mfumo wa elimu ya Waafrika ulikuwa umepanuka sana. Kwa hivyo ilizuka haja kubwa ya kuandika vitabu vingi ambavyo vingetumiwa katika shule. Ni kutoshelea haja hii ndipo vitabu vingi vilipotafsiriwa katika Kiswahili, hasa kutoka Kiingereza. Mahiui makubwa hasa yalikuwa katika viwango vya shule za msingi; katika madarasa ya chini na ya kati

Hapakuwa na waalimu Waafrika wa kutosha waliohitimu kuweza kuandika vitabu kama hivyo.

Kwa hivyo wamishenari hawakuwa na la kufanya ila kutafsiri vitabu hivyo. Mifano ya vitabu vya aina hiyo ambavyo bado vinatumika hadi leo shuleni mwetu ni, – Mashimo ya Mfalme Suleman. Kisiwa Chenye Hazina, – Hadithi za Abunuwas, Alfu Lela Uleta na Hadithi za Esopo.

Vitabu hivi vya kutafsiriwa vilikuwa na sifa moja kuu ambayo ni kwamba ijapokuwa ni sehemu ya fasihi iliyotungwa kwa lugha ya Kiswahili, vilisimulia mazingira yasiyokuwa ya uswahilini maana vimewahi kushitakiwa kuwa ujumbe uliomo ulikusudiwa kumdunisha Mwafrika mbele ya mtu mweupe. Wazungu walikuwa pengine na nia ya kutafsiri na kuwafunza waafrika aina ya fasii ambayo ingewafanya waafrika kuendelea kuwanyenyekea wakoloni. Maudhui kama hayo yam katika kazi kama Mashimo ya Mfalme Suleman na Uhuru wa Watumwa (1934).

Baadaye, katika miaka ya 1950, waandishi wa Kiafrika kama vile Shaaban Robert walians kutunga fasihi ya kufurahisha na kuasa wasomaji wa tabaka la wasomi lililokuwa limeanza kujengeka baada ya waafrika wengi kujipatia elimu ya kigeni. Tabaka hili lilikuwa la watu kama wamishenari watawala na watumishi wa serikali. Kazi kama vile Adili na – Nduguze (1952), Kufikirika na Kusadikika zilitokea kutekeleza haja hii. Fasihi kama hii ilipendwa sana na ilichapishwa na wachapishaji wa kikoloni.

Hata hivyo ni muhimu kusisitiza hapa kuwa, kazi za aina hii hazikuwa tu na maudhui ) unyenyekevu na utiifu bali baadhi kama vile Kusadikika ziligubika mawazo yenye uzito yaliyowes kuichambua jamii kisiasa na kifalsafa. Pana ushahidi wa kutosha kudhihirisha hoja hii kutoka katika riwaya za wakati huu. Kwa mfano, wimbo huu katika Wasifu wa Siti Binti Saad unao mchomo uliolengwa kumdhihaki mtawala fulani wa Kiarabu aliyewatawala waafrika wakati huo. Kejeli yenyewe imefichika sana:

Bwana ulipoondoka

Raia tuliinama

Sote tulidhoofika

Tulihadhiri jasama

Na sasa umefika

Mwili utarudi nyama

Astahiki salama

Maulana El Amiri 3

Kwa hakika, Kusadikika ambayo ndiyo riwaya inayojulikana zaidi miongoni mwa kazi za ShaabanRobert, inayo maudhui ya kukosoa mfumo wa kisiasa katika Tanganyika ya kabla na baada yauhuru.Wachambuzi wengi hawajawahi kuyafichua na kuyafafanua maudhui haya hadi leo. Hadithi hii haipendekezi tu kuwa mawazo ya kigeni yashirikishwe katika ujenzi wa mataifa yetu machanga bali pia inafaa kuwepo na uhuru wa kujadili njia zote zinazofaa za kuyajenga mataifa haya na pale inapolazimuau inaposadifu, mawazo hata ya kutoka nchi za kigeni yashirikishwe.

Mwelekeo wa utetezi katika fasihi ya Kiswahili kwa hakika ulianza hapo awali na kuna ushahidi wakutosha wa kuthibitisha jambo hili kama ubeti huu wa Utenzi wa Maji Maji unavyodokeza:

Kilwa na Dari’s salama

Kuna wazungu nakama

Mtu hapati kusema

Nti wamezizima

Hata hivyo, ni sharti ikumbukwe kwamba kipindi hOO, hasa mwanzo mwanzo kilikuwa na nathariiliyotungwa kusifu na kustahi enzi ya watawala wa kikoloni ijapokuwa sio moja kwa moja.

Kwamfano, Shaaban Robert mara kwa mara aliwasifu sana watawala hao na hata aliona fahari kutungabaadhi ya vitabu vyake kwa heshima yao.

Kwa hivyo mwelekeo wa utetezi dhidi ya ukoloni haukuchochewa na itikadi ya kisiasa iliyokita katikafalsafa yoyote bali ilitokana kwa upande mmoja na uhasama kati ya uislamu na ukristo.

Penginewaliotunga fasihi yenye mwelekeo huo wangetosheka na mfumo uliokuwepo hapo awali – yaani ujumuiya wa kijadi kabla ya kufika kwa wakoloni wa kimagharibi.

Fasihi yenye kupinga ukoloni hasa ilianza kushika kasi na kuwa na mwelekeo imara katika miaka ya 1950. Kazi za Shaaban Robert kama vile maisha yangu na Baada ya Miaka Hamsini na hatamashairi kama Almasi zaAfrika (1960) ni mifano mizuri ya kazi za aina hii. Waandishi kama ShaabanRobert walianza kujishabihisha na waandishi wenzao kama George Benard Shaw ambao walikuwamaarufu kwa kuongoza juhudi za kupigania uhuru katika nchi zao.

Ni jambo la kushangaza sana kuwa kwa kulingana na fasihi katika Kiingereza ya wakati huu ambayoilikuwa na kazi nyingi za nathari zilizohusu juhudi za mapambano ya uhuruAfrika Mashariki, fasihiya Kiswahili haikuwa na kazi nyingi kama hizo. Mifano ya waandishi waliotumia Kiingereza naambao walitunga kuhusu vita vya uhuru ni kama Ngugi wa Thiong’o, Joe Mutiga, Jonathan Kariarana Mugo wa Gatheru. Pengine sababu moja ya ukosefu huu ni kwamba hakukuwa na wasomajiwengi wa nathari katika Kiswahili wakati huu. Pia yamkini kwamba waandishi kama ShaabanRobert waliogopa mchujo wa maandishi yao na serikali ya wakoloni na hawakutaka kuhatarisha vyeo vyao kama watumishi wa serikali. Kwa hivyo, walihiari kuendelea kutungajuu ya maudhuiya kitamaduni na maadili ya kijamii.

Bila shaka, kama anavyoeleza Wafula (1989), Shaaban Robert ni mwandishi aliyekuwa na tajriba pana ya kimaisha ambayo iliathiri sana uandishi wake. Imani yake ya utu wa Mwafrika na kimaadili ya dini ya Islamu pamoja na mazingira ya ugandamizi ya kikoloni yalinoa ubongo wa Shaaban Robert na kumwezesha kuwa na mtazamo na msimamo thabiti wa kimaisha. Hii ndiyo sababu r aliweza kubuni kazi zenye kina cha falsafa na uhalisi katika vijiriwaya vyake. Kazi za Shaaba Robert zinawakilisha hatua muhimu katika ukuaji wa nathari ya Kiswahili.

Kutokana na hali hii, vijiriwaya vingi wakati huu vilitungwa kufurahisha na kuwaidhi. Mifano ni kama, Adaza Arusi katika Unguja (1960), Kurwa na Ndoto (1960), Kisa cha Mrina Asali na Wenzake Wawili (1962), Siku ya Watenzi Wote (1963), Utubora Mkulima na vinginevyo.

Njia mojawapo ya kueleza kwa nini riwaya ya Kiswahili haikuendelea sana wakati ni kuuangals mfumo wote wa utawala wa kikoloni. Ni dhahiri kuwa waandishi wa Kiswahili walitingwa vikwazo vingi wakilinganishwa na wenzao weupe au walioandika kwa Kiingereza. Kwa hakika,  waandishi wa Kiingereza sio tu kwamba walipendelewa na kusaidiwa na wakoloni bali pia hata mashirika ya uchapishaji ambayo yalimilikiwa na wakoloni yalipendelea kuchapisha kazi za Kiingereza kuliko za Kiswahili.

Kiswahili, kwa ujumla, kilipewa hadhi ya chini kuliko Kiingereza. Kwa kiasi fulani, sababuhi inatufahamisha kwa nini waandishi kama Shaaban Robert, Swaleh Farsey na Mohamed Said Abduh ambao walikuwa na uhusiano mzuri na watawala wa kikoloni, kazi zao zilipokelewa na kuchapishwa kwa urahisi hata ingawa walikabiliwa na vikwazo kadhaa wakilinganishwa na waandishi wa Kiingereza.

Kipindi Cha Baada Ya Uhuru: 1963 hadi 1992

Utungaji wa riwaya zenye maudhui ya kitamaduni na kijamii haukukoma wakati uhuru ulipopatikani bali utunzi kama huo uliendelea kwa muda mrefu baada ya uhuru. Mifano mizuri ya kazi kama hizo ni Mtugeni (1971) kilichotungwa na Buyu, Kuishi Kwingi ni kuona Mengi cha J.B. Simba, Simba Kaishi na Wanadamu (1970) kilichotungwa na Joy Adamson na pia kitabu cha Patterson kiitwacho Simba wa Tsavo ambacho ijapokuwa kilichapishwa mnamo mwaka wa 1947, kilitolewa mara nyingi baada ya uhuru.

Katika kipindi hiki waandishi wengi walianza kujitokeza na kutunga kazi nyingi za nathari juu ya maudhui mbalimbali. Kazi nyingi zenye maudhui ya utamaduni asilia zilizuka. Kwa mfano, “Naushangilia Mlima Kenya cha Jomo Kenyatta, Kaburi Bila Msalaba, Uhuru na Baadaye, Mau Mau Kizuizini, Ujamaa Wa Mwafrika na vinginevyo. Idadi kubwa ya riwaya hizi zilikuwa na maudhui ya kisiasa na utetezi dhidi ya ukoloni na hali vingine vilikuwa na mwelekeo wa kihistoria. Athari ya maandishi haya ya kisiasa ilizua msisimko mpya ambao ulielekeza fasihi katika wakati wa mwamko (disillusionment) katika miaka ya katikati ya 1960.

Wachambuzi wa fasihi na waandishi wengi wametambua kwamba fasihi ya Kiswahili sio chombo cha pekee ambacho kinawasilisha utamaduni wa Kiswahili. Wameeleza kuwa hata fasihi katika lugha nyinginezo kama Kiingereza, Kifaransa, Kireno, Kiispaniola, Kirusi, Kichina na kadhalika haziwezi kusemekana kuwa zinawasilisha tamaduni za jamii hizo kikamilifu. Wote wanatambua kuwa riwaya ya Kiswahili inatekeleza jukumu muhimu kwani licha ya kuendeleza uzuri wa sanaa ya fasihi-tungo, pia huichambua jamii kwa tafsili. Riwaya huifunza na kuionya jamii. Kazi kama vile hadithi ya Rosa Mistika ni mfano mzuri wa riwaya kama hizi za mafunzo na maonyo kwa jamii.

Kipindi cha baada ya miaka ya kati ya 1970 kilitoa riwaya zilizo na sifa mbili kuu.

Sifa ya kwanzani juhudi kuu ya kutafsiri hasa riwaya za Kiingereza katika Kiswahili. Sehemu kubwa ya riwayahizo zilijumuika katika mkondo wa fasihi ya Kiswahili. Licha ya ugumu wa kutafsiri, riwayahizi zimeikwasisha fasihi ya Kiswahili kwa kuiboresha mitazamo na mielekeo yake na kuipanuamipaka ya maudhui na maswala yake. Wasomaji wa fasihi ya Kiswahili waliweza kutalii uwanjampana zaidi. Kazi hizo ambazo zilikuwa pamoja na riwaya, tamthilia na mashairi sharti zihesabike kama kazi asilia za fasihi ya kiswahili. Mifano ya kazi hizo za tafsiri ni Boi, Shujaa Okonkwo, Wema hawajazaliwa, Hamkani si Shwari Tena, Mwakilishi wa Watu, Njia Pa nda, UsilieMpenzi Wangu, Shamba la Wanyama na vinginevyo.

Sifa nyingineyo muhimu ya fasihi ya Kiswahili iliyotungwa katika mwisho wa muon go wa 1970,ni kuanza kujitokeza kwa aina ya fasihi ambayo tunaweza kuieleza kama “fasihi yenye msimamo wa kiitikadi”. Hii ndiyo fasihi ambayokimaudui na kimtindo, ilielekea kuwa na undani zaidi kuliko ile ya hapo awali. Fasihi hii ilianza kuonyesha mwe1ekeo wa kuzitathmini jamii zetu kwambinu za kisayansi za uchambuzi. Fasihi hii ilianza kutafuta chanzo cha baadhi ya matatizo ya jamii hizi sio tu katika ukoloni na ukoloni mamboleo bali hasa kutokana na miundo ya jamii na mifumoyetu ya kiuchumi.

Katika aina hii ya fasihi, hapakuwa na nafasi ya fasihi tumbuizi ambayo ilitungwa kwa kusudi kuula kusisimua tu kama vile kazi za waandishi kama Ndeti Somba, Mohamed Said Abdulla, Faraji Katallambula na Banzi. Udhaifu wa fasihi hii tumbuizi ulikuwa ni ufinyu wa upeo na mtazamo wakekwani wasanii hawa waliyafafanua na kuyachambua matatizo ya kijamii kama ambayo yalisababishwa na nguvu tu za kimaumbile na wala si binadamu mwenyewe. Fasihi yenye mwelekeo kama huo ilishutumiwa kwa kujaribu kuambaa uhalisi wa jamii. Aina mpya ya fasihi yenye mwamko iliendelezwa na wanariwaya mashuhuri kama vile Mohamed Suleman Mohamed, Said Ahmed Mohamed,Shafi Adam Shafi, Mwalimu Julius Nyerere, E. Kezilahabi, George Mhina, J.K. Kiimbila na wengmeo, Hii ndio aina ya fasihi anayojaribu kuifafanua F.E. Senkoro anapofasiri mawazo ya Mao Tse Tung kuhusu jukumu la fasihi tumikizi.

Anaeleza:

Ni lazima tuhakikishe kuwa fasihi na

sanaa ni sehemu muhimu ya utaratibu wote

wa mapinduzi – kwamba hizi ni nyenzo imara

wa kuwasaidia watu kumkabili adui kwa

moyo na nia moja. (tafsiri yangu)

Pia Abdilatif Abdalla anayo maoni saw a katika utangulizi wa kitabu cha Said Ahmed Mohamed kiitwacho, Sikate Tamaa:

Fasihi ni sharti iikosoe jamii wala

sio kukariri yale yaonekanayo ama

yasemwayo kuwa ndiyo yanayotokea

Kati ya riwaya za Kiswahili zilizofikia upeo wa juu zaidi katika fasihi yenye mwamko ni Donia Mti Mkavu cha S.A. Mohamed. Katika maoni yetu inaweza kuelezwa kuwa yenye mwelekeo wa ukombozi wa tabaka la mafelahi. Inatoa ufafanuzi wa mapambano kati ya makabaila na umma.

Fasihi kama hii ni ishara ya tajriba ya mwandishi anayejihisi kuwa sehemu ya umma na mapambano yao ya kujikomboa. Haidhihirishi athari zozote za kibwanyenye juu ya msanii na ni tofauti kabisa kimaudhui na fasihi ya miongo ya 1950 na 1960 iliyopendekeza mabadiliko hafifu katika mfumo wa jamii. Fasihi hii mpya inatoa mwito wa mapinduzi ya kitaaluma na yaliyopangwa mahsusi ili kuugeuza mfumo wa kiuchumi na kijamii kama suluhisho la kudumu la kipekee juu ya matatizoj jamii zetu.

Hata hivyo, inaweza kudaiwa kuwa kuanzia mwishoni mwa mwongo wa 1970 na 1980, utunzi wa nathari katika Kiswahili, hasa utanzu wa riwaya ulifikia kilele chake katika upande wa umbi mtindo na maudhui. Jambo hili linadhihirishwa na ushahidi kutokana na kiwango cha juu cha usanifu wa kimtindo na kiisimu unaobainika katika uandishi wa wanariwaya kama E. Kezilahabi na S.A

Mohamed ambao wametia fora sana katika uwanja huu katika miaka ya hivi karibuni. Licha ya kuvinjari uzuri na udhaifu wa maongozi ya siasa ya ujamaa katika taifa lake la Tanzania, E. Kezilahabi amezidi kufafanua falsafa ya udufu na upweke wa maisha (existentialism) katika jamii ya kisasa ambayo imekabiliwa na migogoro ya mabadiliko ya kisiasa na kitamaduni. Hii ndio miangaza inayopatikana kutokana na usomaji wa riwaya za Kezilahabi mbili,yaani, Gamba la Nyoka na Nagona.

Kwa upande mwingine, Said Ahmed Mohamed amezidi kuendeleza falsafa yake kuhusu maana ya uhuru na ukombozi wa kisiasa na kiuchumi katika mazingira ya ukoloni mambo-leo katika riwaya yake, Kiza Katika Nuru (1988). Pia, ameshughulikia swala la vikwazo na maonevu dhidi ya mwanamke katika jamii ya kisasa ya kiafrika katika Tata za Asumini (1990). Katika riwaya hii mwandishi huyu amejaribu kusarifu mhusika ambaye amekusudiwa kuwa kielelezo cha shujaa wa kike katika mapambano ya ukombozi wa wanawake.

Ni jambo la kushangaza kwamba waandishi hawa wawili maarufu wameathiriwa na falsafa ya kimagharibi ya udufu wa maisha (existentialism) na uhalisi wa kimaumbile (phenomenologismiy wanafalsafa kama Samuel Beckett, Jean Paul Sartre, Albert Camus na Martin Heidegger. Hata hivyo, ni kweli kwamba kazi zao zimehifadhi sifa kamili za uafrika halisi kiumbo, kimtindo, kimaudhui n pia kimazingira.lO Athari ya Kimarx, pia inapatikana katika riwaya za hivi karibuni kama vile Walenisi (1995) cha Katama Mkangi.

Kunao pia waandishi wachache wa riwaya za Kiswahili ambao, ingawaje kazi zao hazijaenea na kusifika sana hapa Afrika Mashariki, bado zina umuhimu mkubwa katika mchango wake. Mifano ya wasanii kama hao ni Shafi Adam Shafi aliyetunga Kuli (1988) na Kasri ya Mwinyi Fuad (1979).

Pia kunaye Z. Burhani aliyeandika Mali ya Maskini (1981) na Mwisho wa Kosa (1989) na pia Katama Mkangi Ukiwa na Mafuta. Hiki cha pili kilionyesha maendeleo makubwa ya falsafa ya mwandishi kutoka aandike Ukiwa, hadithi ya mapenzi. Mafuta kinachambua kwa njia ya kimafumbo maovu ya kisiasa ya kijamii katika Kenya huru. Isitoshe, riwaya ya Yusuf King’ ala, Anasa ambayo inawakilisha uchambuzi wa uchoyo wa tabaka la makabaila katika Kenya, inaweza pia kujumuishwa katika kikundi hiki.

Hitimisho

Tunaafikiana na maoni ya W.H. Whiteley kuwa fasihi ya Kiswahili haina wingi wa maandishi ya kinathari na hasa fasihi iliyotungwa kabla ya miaka 1980. Hatuwezi kusema kuwa sababu kuu iliyosababisha hali hii ni kule kuteuliwa kwa lahaja ya Kiunguja kama msingi wa Kiswahili sanifu hapo 1930. Ni kweli kuwa Kiunguja ilikuwa lahaja ambayo haikuwa na wingi wa fasihi ya kimaandishi ikilinganishwa na lahaja ya Kimvita ambayo ilikuwa na historia ndefu sana ya maandishi, hasa ushairi. Pengine upungufu huo pia ulisababishwa na athari ya ustaarabu wa Kikristo na Kiislamu, elimu rasmi ya kigeni pamoja na mielekeo iliyotokana na ukoloni.

Hata hivyo, ni dhahiri kuwa fasihi ya Kiswahili sasa imezidi kukwea ngazi ya umaarufu na hata kuwezakushindana na ile ya Kiingereza. Lile pengo kuu kati ya tungo za kinathari na riwaya za kisasa linazidi kuzibwa. Kwa mfano, riwaya fupi kama vile Kiu na Rosa Mistika zimekusudiwa mtekelezawajibu huu.

Makala haya yamefafanua, ijapokuwa kwa ufupi, baadhi ya hatua muhimu ambazo riwaya ya Kiswahili imepitia katika maendeleo na historia yake na pia athari kuu ambazo ziliathiri maendeleo hayo. Athari hizi ni za ndani na pia za kutoka nje. Kwa mfano, mapendeleo ya mwandishi na kiwango chake cha elimu ni mfano mzuri wa athari kama hizo.

Pia tumetaja hapo awali kwamba kuna uhaba wa kazi za nathari hapa Kenya na Uganda zilizotungwakwa lugha ya Kiswahili. Fasihi iliyotungwa kwa kiingereza bado imezidi ile ya Kiswahili hapanchini. Jambo hili linaweza kuelezwa kama lenye kusababishwa na hali ya kutwezwa kwa Kiswahili na lugha nyinginezo za Kiafrika na kutukuzwa kwa lugha za kikoloni kama Kiingereza.

Jambohasa linalokera ni kwamba utaratibu wa kusuluhisha hali hii unakwenda kwa hatua ya polepole sana hapa Kenya na itachukua muda mrefu kabla Kiswahili hakijapata waandishi wake wa kujivunia kama vile fasihi ya Kiingereza inavyojivunia wasanii hodari wake kama Ngugi wa Thiong’o, Meja Mwangi, David Maillu na kadhalika. Wasomaji wa fasihi ya Kiswahili wanatamani kuweza kupata kazi za kinathari za aina nyingi kama riwaya za kadhia, tawasifu, usafiri na uvumbuzi, watu mashuhuri, sayansi na historia.

Maoni yetu ni kwamba fasihi ya Kiswahili itaweza kukua tu pale ambapo mwelekeo wa wananchi kuhusu Kiswahili utakuwa wenye imani na pale ambapo asasi zetu za kisiasa zitahimiza matumizi ya Kiswahili katika nyanja zote za maisha na kuonyesha juhudi kamili za kuikuza lugha hii maarufu.

Hapo tutaweza kuwa na mfululizo wa machapisho ya nathari ya kiwango cha juu yanapolinganishwa na kiwango cha fasihi bora kote duniani.

MarejeIeo

Farouk, T 1975. Uchambuzi wa Maandishi ya Kiswahili: Kitabu cha Kwanza. Nairobi: Oxford Universe Press.

Farouk, T 1977. Uchambuzi wa Maandishi ya Kiswahili : Kitabu cha Pili. Nairobi: Oxford Universit Press

Mlacha, S.K. na Madumulla ]’S. 1991. Riwaya ya Kiswahili. Dar es Salaam: Dar es Salaam Universe Press.

Ohamed,S.A.1995. Kunga za Nathari ya Kiswahili. Nairobi: East African Educational Publishers.

usokileM,1993.Misingi ya Uhakiki wa Kiswahili. Nairobi: East African Educational Publishers.

lIins,J.D. 1983. A History of Swahili Prose. Leiden.

Sengo, T.S.Y. na Kiango, S.D. 1974. Ndimi Zetu 1. Tanzania, Oar es Salaam: Longman.

Koro, F.K. 1982. Fasihi. Dar es Salaam: Press and Publicity Centre.

Ambo, B. na Mazrui, A. 1991. Uchambuzi wa Fasihi. Nairobi: East African Educational Publishers.

Ula, R. M. 1989. “The Use of Allegory in Shaaban Robert’s Prose Works.” M.A. Thesis. Unpublished: University of Nairobi.

MWANDISHI: George Orwell’s

MWAKA : 1967

Baada ya mapinduzi na kupata uhuru, mataifa haya hupata viongozi wanaojijali wenyewe na kujitakia makuu. Hawa huwa wameona upenyu wa kujilimbikizia mali na kupata mamlaka juu ya wenzao.

Katika riwaya hii, nguruwe wawili wachanga, Mzushi na Mkimwa, walitwekwa jukumu la kuwaongoza wanyama wengine katika kupigania uhuru

Baada ya kuupata wanaanza kubadilisha mustakabali wa awali.

Wanakuwa na ubinafsi na mapendeleo kwa nguruwe wenzao licha ya kuwa moja ya masharti yalikuwa uwepo wa usawa kwa wanyama wote.

Nguruwe walianza kujinufaisha peke yao kwa vyakula vya kipekee kama vile maziwa ya ng’ombe na tofaa.

Walifanya hivyo wakidai kuwa miili yao ni ya kipekee mno na kuwa wao walikuwa wakifanya kazi kubwa ya kufikiria sana kwa niaba ya wengine hivyo basi walihitaji chakula cha kipekee kama hicho!

Maajabu ni kuwa nguruwe wote walikubaliana kuhusu jambo hilo.

Matendo haya ya nguruwe yalikuwa na maana kuwa wao walijiona bora zaidi kuliko wanyama wengine wote.

Waliona kuwa wao walistahili kula vinono zaidi ya wenzao.

Mbali na nguruwe kujipendelea, wanatumia uongo ili kuwahadaa wenzao.

Waliwadanganya kuwa ili waweze kuwaongoza vyema, walilazimika kula vyakula vitamu na vya kipekee.

Waliwadanganya wenzao kuwa Mwenye shamba angerudi tena iwapo hawangeweza kupata chakula hicho cha kipekee. Vilevile, nguruwe walitumia propaganda ili kuwajaza kasumba wenzao.

Kuongoza

Kwa mfano, waliwafanya wenzao kujiona wajinga na kuwaona hao kuwa ndio tu wanaoweza kuongoza.

Wanyama wengine waliishia kuwa watumwa wao.

Walifanya kazi ngumu ilhali Nguruwe walikuwa wakiwahimiza tu.

Haya ndio maongozi yanayopatikana katika mataifa ya Afrika baada ya uhuru.

Viongozi wachache huona mbali na kuona jinsi ya ujinufaisha ilhali wananch wengune huwa kama watumwa wao, wakatumiwa kuwanufaisha wachache. Wananchi wawe macho dhidi ya mienendo kama hii ili isiruhusiwe kuendelea.

HAKIKI RIWAYA YA MIRATHI YA HATARI AU KURWA NA DOTO KWA KUZINGATIA MISINGI YA FALSAFA YA KIAFRIKA YA PLACIDE TEMPELS. MAWAZO HAYA YANA NAFASI GANI KATIKA JAMII YA LEO YA KITANZANIA

Maana ya falsafa ya kiafrika kwa mujibu wa Placide Tempels, Falsafa ya kiafrika ni ile falsafa inayowashughulisha waafrika wenyewe na watu wengine ambao sio waafrika lakini wanakubaliana na mila, tamaduni za waafrika na fasihi simulizi za kiafrika.Hivyo falsafa ya kiafrika ni ile falsafa ambayo imejikita katika mifumo ya kijamii, mila na desturi na fasihi simulizi za kiafrika.

Placide Tempels alizaliwa tarehe 18/02/1906 katika mji wa Barcal huko Ubelgiji na alikufa tarehe 09/10/1977 akiwa na umri wa miaka sabini na moja huko huko Ubelgiji. Aliishi Kongo kwa miaka ishirini na tisa mpaka pale aliporejea kwao ubelgiji. Kwa kipindi chote alipokuwa Kongo alifanya kazi kuu mbili, kazi ya umishenari na uandishi.Katika kipindi chote hicho alichokaa Kongo alisoma tabia ya waafrika wanaoishi Kongo hususani kabila la Waruba, na akabaini kuwa waafrika wana tamaduni zao zilizojikita katika fasihi simulizi. Hivyo akaandika kitabu chake kiitwacho “The Bantu philosophy” (1945), katika kitabu hicho anapinga mawazo ya wazungu kwa kusema kuwa waafrika wanafalsafa yao na hivyo Tempels akatumia hoja kadhaa kutetea mawazo yake hayo, kama imani ya uchawi, hofu ya uhai na kifo, nguvu hai, suala la ndoa na dhana ya uduara.

Katika kujibu swali hili riwaya ya “Mirathi ya Hatari” ndio inayotumika. “Mirathi ya Hatari” ni riwaya ilioandikwa na C. G. Mung’ong’o (1977). Riwaya hii inajaribu kuelezea visa na mikasa ya kisihiri iliojitokeza katika jamii za kiafrika hususani katika jamii ya Njombe (Kiterevadzi) na maeneo mengine. Hivyo msanii amemtumia mhusika Gusto ambaye ndiye anayerithishwa mirathi ya hatari kutoka kwa baba yake Mzee Kazembe, mirathi hiyo ndiyo inayopelekea vifo vingi kutokea ikiwemo visasi mfano kifo cha mama yake Gusto na dada yake Nandi, pia inapelekea kifo cha mjomba ake Gusto Kapedzile. Ukiachana na vifo hivyo pia inapelekea kutokea kwa matukio mengi ya kiuchawi.

Ufuatao ni uhakiki wa riwaya ya “Mirathi ya hatari” kwa kuzingatia misingi ya kisalsafa kama ilivyoainishwa na Placide Tempels katika kitabu cha “The Bantu Philosophy” na kuonyesha uhalisia wake na faida na hasara ya falsafa hiyo katika jamii ya kitanzania.

Imani ya uchawi, Katika falsafa ya imani ya uchawi Tempels anaamini kwamba waafrika wanategemea sana nguvu za kichawi, katika kuelezea suala hilo Tempels anajaribu kuangalia jamii ya Ulaya kwamba wengi wapatapo matatizo hurudi kwa Kristo lakini jamii nyingi za Afrika pindi wapatapo matatizo hutegemea uchawi kama suluhisho la matatizo yao wanayarudisha kwenye imani za kishirikina. Falsafa hii ya imani ya uchawi imejitokeza kwa kiasi kikubwa sana katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” kwani kuna matukio mengi ambayo yanadhihirisha hilo. Mfano,  kitendo cha Gusto kukabidhiwa mirathi ya uchawi kutoka kwa baba yake. Mfano uk. 15 Mzee Kazembe anamwambia Gusto “Mwanangu nakuachia kazi kubwa. Ni urithi mkubwa ukiutumia vyema, bali pia ni mirathi ya hatari usipojihadhari nayo, nakuachia dawa zote za milki yangu katika mizungu ya sihiri”. Pia uwepo wa kiapo cha uchawi, unadhihilika pale ambapo Gusto anaapishwa kama ni uaminifu wa kuingia katika uchawi kiapo hicho kila mtu anahitaji kiapo ndipo awe mchawi; mfano katika ukurasa wa 21 anaonekana akiapa kwa kutamka maneno, “Enyi Mahoka na Mababu…”. Pia mazingira ya vifo vyote, vinatokea katika mazingira ya utatanishi ambayo ni mazingira ya kichawi. Mfano, kifo cha Kapedzile, ambaye aliuliwa na Gusto, kifo cha Dina ambaye aliuliwa katika mazingira ya kichawi na baba yake, kifo cha mama yake Gusto Nyamidze na Nandi ambao walikuwa na Malipula kwa kutaka kulipa kisasi na kifo cha Malipula aliyeuliwa na Gusto pamoja na Mavengi katika mazingira ya Kichawi.

Katika jamii yetu ya kitanzania imani ya uchawi inajitokeza sana kwani kuna matukio mengi yanayojitokeza na yanaonekana kiuhalisia mfano watu kugandishwa katika nyumba za watu na pia kila kukicha wanaonekana wakianguka usiku na Nyungo zao, pia suala la uwepo wa misukule katika nyumba za watu. Pia baadhi ya watu kutumia hirizi kama kinga. Falsafa ya imani ya kichawi haina nafasi katika jamii kwani inasababisha migogoro mingi, maafa pamoja na kurudisha maendeleo nyuma. Hivyo wanajamii wa leo wanaaswa kuachana na imani za kichawi.

Hofu ya uhai na kifo. Hii ni hoja nyingine ya Tempels kwani anaamini kuwa Waafrika wana hofu ya uhai na kifo. Kwa kudhihilisha hili anaweza kuangalia salamu zao, na pia mtu anapopatwa na ugonjwa anaamini hawezi kupona na kifo kinamsogelea. Wazo hili limejitokeza pia katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” mfano pale Mzee Kazembe anapomueleza mwanae kuwa hali yake ni mbaya na kifo kinamkaribia uk. 15 “Siku zangu zimekwisha sidhani kama nitaishi zaidi”. Pia mama yake Gusto alikuwa na hofu na uhai wa Gusto na ndio maana akamuusia aachane na mirathi aliyokabidhiwa na baba yake kwani anaweza akapoteza maisha. uk 38 “Sipendi nimpoteze tena hata mmoja wenu kabla sijafa”.Pia suala la salamu na kujua hali ya mtu inaonesha hofu ya kifo, mfano ni pale Malipula alipokwenda nyumbani kwa kina Gusto walianza kujuliana hali uk. 57,……Nikawauliza….., “Habari za nyumbani wazee wangu”, “Nyumbani kwema tu” alijibu mzee Kindimba “Lakini hatujui ya huko nyuma”

Suala la hofu ya uhai na kifo linajitokeza sana katika jamii ya kitanzania mfano, Watanzania asubuhi wakiamka au wasipoonana muda mrefu basi hutoleana salamu na kujuliana hali, pia pale mtu anapoamua watu huwa na wasiwasi sana na uhai wake hivyohujikithirisha kumuombea dua ili aweze kupona. Falsafa ya uhai na kifo ina nafasi katika jamii kwani inawafanya wanajamii kuchukuwa tahadhari ili kuzuia kifo, pia inaendeleza dhana ya kustawisha zaidi uhai. Kwa upande mwingine falsafa hii in hasara kwani hurudisha nyuma maendeleo kwa sababu mtu ataogopa kufanya suala la maendeleo kwa kuhofia kifo ambacho kitamfanya kuacha mali zote alizochuma pia kutotimiza malengo yake.

Waafrika wanaamini katika suala la ndoa, pia hili ni wazo la Placide Tempels ambae anasema kuwa waafrika wanaamini sana katika ndoa zao na ndoa hizo hudumishwa ili kupata watoto. Uhai wa binadamu unaanzia kwenye mimba ambayo ni matokeo ya Ndoa. Wazo hili linaonekana sana katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” mfano ndoa ya Kazembe na Nyamidze watoto wanaopatikana ni nane na wanaokufa ni watoto watano ambapo uk. 5 unaonyesha hilo. Pia  familia ya Malipula na mkewe pia wana watoto. Pia mjomba wake Dina alikuwa na ndoa iliyompeleka kupata watoto katika uk.78.

Suala hili la ndoa linasawiri maisha halisi ya kila siku ya Tanzania mfano kuna ndoa za kanisani, msikitini ndoa za serikali na ndoa za kijadi. Suala la ndoa lina nafasi kubwa katika jamii kwani inaendeleza nguvu kazi inayotokana na watoto wanaozaliwa ambao wanatumika katika ujenzi wa taifa kwa sababu hujishughulisha na shughulu mbalimbali  za ujenzi wa taifa. Pia falsafa hii huunganisha jamii, vile vile inaleta heshima katika jamii. Kwa upande wa hasara ni pale inapotokea ndoa za kulazimishwa au umri mdogo, kwani kuna wazazi wanawazoesha watoto wao wakiwa bado wanafunzi.

Waafrika wanaamini katika nguvu hai, hili ni wazo jingine la Tempels kwani anasema kwamba waafrika wanaamini sana katika nguvu hai na wanaamini kwamba chanzo kikuu cha nguvu hai ni Mungu mwenyewe, nguvu hii hupitia kwa wahenga nao hupeleka kwa mizimu ambao hupeleka kwa binadamu na binadamu hupeleka kwa wanyama na mimea. Tempels anasema waafrika wanaamini nguvu ya waganga na hivyo mganga ana uwezo mkubwa wa kupunguza au wakuongeza nguvu hai kwa binadamu. Tempels anajiuliza maswali kadhaa kuhusiana na suala la waganga mfano, Dawa zawezaje kuponya?, Dawa inawezaje kuua mtu aliye mbali?, ni vipi mtu aliyekufa anaweza kuzaliwa upya?,na anasema kitendo cha kupungukiwa nguvu huitwa “Kufwa” na “Kufudwilika” katika ukurasa wa 22. Hivyo Tempels anasema kuwa majibu ya maswali yote matatu, ili uweze kujibu maswali hayo ni lazima uwe mshirika wa mambo hayo. Dhana hii inajitokeza katika riwaya ya  “Mirathi ya Hatari” mfano baada ya kufa Mzee Kazembe mke wake Nyamidze alikwenda kwa mganga kuthibitisha nini hasa chanzo cha kifo hicho uk.37. “Mwanangu leo asubuhi nilikwenda kwa mama Tamwene kuulizia kifo cha baba yako. Mganga anasema kuwa kifo chake kimetokea si kwa mapenzi ya Mungu ila kwa michezo ya binadamu wafaidio kuwaona watu wakifa” Mama Gusto alimwambia mwanawe Gusto. Pia Malipula alitaka ampeleke Gusto kwa Chikanga (Mganga) ili kubaini kama amehusika  na mauaji ya Kapedzile katika uk.60.

Jambo hili katika jamii ya sasa bado linaendelea, kwani Watanzania wengi huenda kwa waganga ili kukamilisha mambo yao, mfano kwenye masuala ya siasa, elimu, biashara, kilimo, mauaji ya albino, upigaji wa nondo, uchunaji wa ngozi yote haya yanahusishwa na waganga. Falsafa hii ina nafasi katika jamii kwani inaendeleza uhai pale mwanadamu anapojihangaisha na kutafuta tiba ya maradhi yake na hatimae anaweza kupona na kuendelea kuishi. Pia imani hii ya ya nguvu hai inaweza kupelekea migogoro katika jamii hasa waganga wa jadi wanaposhirikishwa katika kuongeza nguvu hata pamoja na kupiga ramli huzusha mgogoro katika jamii.

Dhana ya uduara, katika wazo hili Tempels anasema kuwa waafrika hupenda vitu vya umbo la uduara kwani wanaamini kuwa hivyo ndivyo vitu vizuri. Mfano katika riwaya ya “Mirathi ya Hatari” dhana hii inaonekana sehemu nyingi. Mfano, pale Gusto alipoingizwa kwenye pango na kukalishwa katika kigoda chenye umbo la duara katika ukurasa wa 33. Pia Gusto anapomsifia Dina kuwa ana uso wa mviringo katika ukurasa wa 30. Vile vile Mavengi anapoupitisha mgwisho wake na kuwazungushia Dina na Gusto katika umbo la duara uk.73. Hata meza ya Gusto ilikuwa ni ya mviringo.

Dhana hii inajitokeza katika jamii ya leo mfano nyumba za msonge katika kanda ya ziwa, Mikao ya kula huwa katika duara pia vyombo vingi huwa na umbo la duara kama sufuria ,Vyungu, Vinu, Nyungo za kupepetea na Ngoma. Falsafa ya uduara ina nafasi katika jamii kwani hudumisha na kuendeleza utamaduni wa mwafrika, kwani tangu zamani inaaminika kuwa kila kitu chenye uduara ni kizuri, pia kuna jamii nyingine zinazoendeleza kujenga nyumba za msonge. Hasara ya falsafa hii hushirikisha imani hii ya uduara kama ndiyo kitu pekee kizuri, kwani kuna vitu vingine ambavyo si duara na ni vizuri.

Kwa ujumla Placide Tempels ametoa mchango mkubwa sana juu ya falsafa ya kiafrika, ambaye anakubali kabisa kuwa waafrika wana falsafa yao. Mawazo yake yanapelekea kuibuka kwa wanafalsafa wengine wanaoizungumzia falsafa ya kiafrika kama vile Kwame Nkurumah, J. K. Nyerere, Kenneth Kaunda. Hivyo basi mawazo yake yana uhalisia pia yana umuhimu katika jamii ya kiafrika.

MAREJEO

Mung’ong’o C. G. (1977), Mirathi ya Hatari. Dar es salaam: Tanzania Publisha House.

Tempels, P, (1959),The Bantu Philosophy. Paris: Presence Africaine.