Dhana ya diglosia ilianzishwa na Ferguson mnamo mwaka wa 1959. Ferguson alianzisha dhana ya diglosia kutoka kwa neno la kifaransa Diglossie, Di ikimanisha mbili na glossie ikimanisha lugha. Kwa mujibu wa Sebba (2011), Ferguson alianzisha dhana hii kuelezea hali ya matumizi ya lugha ambapo lugha moja iliweza kutumiwa kwa njia mbili tofauti na wazungumzaji wake kukidhi mahitaji mbalimbali ya kijamii. Furaha (1991), anaongeza kuwa diglosia ni ile hali ya mzungumzaji kutumia namna moja ya lugha katika muktadha mmoja na namna nyingine ya lugha hiyo hiyo katika muktadha mwingine.
Kwa hivyo, kwa mujibu wa Hudson (1980), lugha moja inaweza kuwa na hadhi mbili tofauti kimatumizi kutegemea muktadha yaani hadhi ya juu na ya chini. Hadhi ya juu ya lugha ile ingetumika katika miktadha rasmi na hadhi ya chini ya lugha ile ile ingetumika katika miktadha isiyo rasmi katika jamii hiyo hiyo. Ferguson basi, kwa mujibu wa Furaha (1991), alielezea diglosia kama tukio ambalo lingewezekana tu katika mazingira ya lugha moja pekee. Hata hivyo Fishman, kama asemavyo Hudson (1980), mnamo mwaka wa 1971 alielezea uwezekano wa diglosia kujitokeza katika lugha mbili tofauti katika jamii moja. Katika mazingira kama haya, lugha moja huwa na hadhi ya juu na nyingine hadhi ya chini kimatumizi katika jamii ile (Furaha 1991).
Akielezea zaidi kuhusu diglosia, Sebba (2011) anasema kuwa Fishman alianzisha diglosia iliyo ama isiyo na uwililugha na uwililugha ulio ama usio na diglosia. Hivi, dhana ya diglosia inazua mazingira manne tofauti ya matumizi ya lugha yafuatayo:-
a) Mazingira ya kwanza ni ya uwililugha ukiwa na diglosia. Hapa lugha mbili katika jamii moja hutumika lakini zikiwa zimetenganishwa kabisa na majukumu zinayoyatekeleza. Lugha moja basi huwa na hadhi ya juu kimatumizi kuliko ile nyingine
b) Pili, kuna mazingira ya uwililugha bila diglosia na ambayo ni nadra sana kupatikana katika jamii, ambapo lugha mbili hutumika katika jamii lakini hakuna ile iliyo na hadhi kuliko nyingine
c) Katika mazingira ya tatu, Sebba anasema kuwa hapa kuna diglosia bila uwililugha ambapo lugha moja tu ndiyo inayotumika katika jamii lakini hupewa hadhi tofauti katika miktadha tofauti.
d) Mwisho, kulingana na Sebba, ni mazingira ambamo hamna diglosia ama uwililugha. Hii ina maana kuwa ni lugha moja inayotumika katika jamii bila hadhi zozote kujitokeza katika miktadha tofauti.
Mataifa mengi ya Kiafrika yana mifumo ya uwililugha na diglosia ambapo lugha mbalimbali zinazotumika hapa hupewa hadhi tofauti kimatumizi (Hudson 1980, Sebba 2011). Lugha za kikoloni kama vile Kiingereza, Kifaransa na Kijerumani huwa zimepewa hadhi ya juu kimatumizi ikilinganishwa na lugha za mama ambazo hupewa hadhi ya chini kimatumizi.
Dhana ya Triglosia
Mkilifi (1972) alizua dhana ya triglosia alipokuwa akitafiti kuhusu matumizi ya lugha nchini Tanzania. Hapa alilinganisha lugha ya Kiingereza, Kiswahili na lugha za mama kimatumizi. Lugha ya Kiingereza ilikuwa na hadhi ya juu ikilinganishwa na Kiswahili. Hata hivyo, lugha ya Kiswahili ilikuwa na hadhi ya juu ikilinganishwa na lugha za mama kimatumizi katika jamii zile zile.
Batibo (2005) anaeleza kuwa mataifa mengi ya Kiafrika yana mpangilio wa triglosia katika matumizi yake. Lugha za kikoloni (Kiingereza, Kifaransa, Kireno n.k) huwa na hadhi ya juu na hutekeleza majukumu rasmi kama vile shughuli za kielimu na kiserikali. Chini ya lugha hizi ni zile za kiasili za matumizi mapana kama vile Kiswahili na ambazo hutumika katika masuala ya kijamii na kiuchumi. Chini kabisa huwa lugha za mama ambazo huwa na hadhi ya chini kabisa na huachiwa majukumu yasio rasmi wala muhimu katika jamii. Hadhi za juu na hadhi za chini za lugha ndizo huzua mielekeo ya lugha miongoni mwa wazungumzaji kwani lugha nyingine hupendelewa zaidi kuliko nyingine kimatumizi.
Suala la diglosia na triglosia lilikuwa muhimu kwa utafiti wetu kwani liliwezesha mtafiti kuelewa bayana mpangilio ya lugha kihadhi hasa katika jamii zilizo na hali ya wingilugha. Eneo la utafiti wetu lilkuwa katika miji ya Nairobi, Kiambu na Thika ambako tulichunguza matumizi ya lugha za Kikuyu, Kiswahili, Kiingereza na Sheng miongoni mwa vijana wa jamii ya Kikuyu. Mipangilio ya lugha ama kidiglosia au kitriglosia katika jamii ndio huzua suala la mielekeo ya lugha. Utafiti huu ulilenga kubaini mielekeo walio nayo vijana wa jamii ya Kikuyu mijini Nairobi, Kiambu na Thika kuhusu lugha ya Kikuyu ikilinganishwa na lugha za Kiswahili, Kiingereza na Sheng. Kama ilivyobainika katika matokeo ya utafiti huu, vijana wa jamii ya Kikuyu katika miji ya Nairobi, Kiambu na Thika wana mielekeo chanya kuhusu lugha za Kiswahili, Kiingereza na Sheng ikilinganishwa na mielekeo hasi waliyo nayo kuhusu lugha ya Kikuyu. Utafiti huu pia ulibaini kuwa mielekeo hasi ya vijana wa jamii ya Kikuyu mijini Nairobi, Kiambu na Thika ndiyo huathiri umilisi wao wa lugha za mama kama vile lugha ya Kikuyu jambo ambalo nalo hatimaye kuathiri uthabiti wa kiisimujamii wa lugha ya Kikuyu mijini.
Mojawapo ya viwakilishi viwili au zaidi vya mofimu moja ambavyo hujitokeza katika mazingira tofauti ya mtoano. Haya ni mazingira ambamo kiwakilishi kimoja tu hujitokeza na si kingine cha dhana hiyo. Mathalani katika lugha ya Kiswahili mofimu
–MU- huwa inajitokeza katika maumbo ya maneno kamainavyoonekana hapa chini:
a) m-ti
b) m-chawi
c) mw-ana
d) mw-enge
e) mu-uguzi
f) mu-umba.
Vipashio M, MW, na MU vyote ni viwakilishi vya MU katika mazingira tofauti. Hii ina maana kwamba m,mw na mu ndizo alomofu au viwakilishi vya mofimu mu katika mazingira ya maumbo yanayoanza na konsonanti na yale yanayoanza na irabu. Hakuna mifano katika lugha hii ambako viwakilishi hivyo vinabadilishana nafasi katika mazingira hayo. Hii ndiyo hufanya mazingira hayo yaitwe mtoano.
Ø Irabu
Ni aina ya sauti ya lugha inayotamkwa bila kuwepo na kizuizi chochote kwenye mkondo wa hewa kutoka mapafuni kupitia kinywani na/au puani.
Mfano wa irabu ni. a,e,i, o,u.
Ø Mofimu
–Ni kipashio kidogo kabisa chenye uamilifu katika umbo la neno. Tunapozungumzia uamilifu tuna maana ya jukumu/wajibu/kazi/dhima. Mfano. mofimu “li, na, ta” katika maneno, alikuwepo, anaongea, ataingia zinaonesha dhima ya kutaja wakati/ njeo.
Ø Mofu
_Kipashio cha kimaumbo kinachowakilisha mofimu. Katika Kiswahili mfano wa mofu yenye viwakilishi vya kimatamshi na kimaandishi ni kama huo uliooneshwa katika (4) hapa chini ambapo mofu moja inawakilisha mofimu mbili (2)
4 (a) taa-chombo kinachowashwa ili kutoa mwanga
(b) taa-aina ya samaki.
Katika (4), tunaona mfano wa mofu yenye fonimu tatu za kimaandishi, yaani herufi t-a-a. Mofu hii inawakilisha mofimu mbili kama ilivyooneshwa katika 4 (a) na (b).
Ø Mzizi
Umbo-msingi la neno ambalo haliwezi kuchanganuliwa tena katika sehemu nyingine ndogo bila kupoteza uamilifu na utambulisho wake wa kisemantiki. Mfano. -l-, -chez-, -og- ni mizizi katika. maneno kula/mlo, mchezo, wanaoga. Zipo aina kuu nne za mzizi ambazo ni mzizi asilia, mzizi wa mnyambuliko,mzizi huru na mzizi funge. (Kuhusu mzizi asilia na mzizi wa mnyambuliko, rejea maelezo ya awali)
Mzizi huru:
Ni mzizi ambao unajitegemea, yaani unaweza kusimama peke yake na ukaleta maana ya wazi. Nomino nyingi ni za namna hii, kama meza, kabati, giza n.k. lakini kuna aina nyingine za maneno ambazo pia zina mzizi huru kamasahau, saini, keti, hiari, tahadhari n.k.
Mzizi funge:
Ni mzizi ambao hauwezi kusimama peke yake na ukaleta maana ya wazi . kama. –pig-, -kat-, -som- (n.k).
Ø Silabi
Ni sehemu ya neno ambayo huweza kutamkwa mara moja na kwa pamoja kama fungu moja la sauti. Ifuatayo ni mifano ya silabi katika maneno. A-gha-la-bu, we-nda-wa-zi-mu, u-si-ni-fu-a-ti-li-e, u-m-fya-tu-li-e., m-zu-ri, si-ta-ku-a-cha. Ukiona kipande chochote ambacho hakitamkiki kwa sauti moja, jua hakina sifa ya kuitwa silabi. Kuna aina kuu mbili za silabi:
i) Silabi Funge
Ni silabi ambayo huishia na konsonanti na ambayo haina kilele cha msikiko au mvumo mfano: m, n (mtu, nta) .
ii) Silabi huru:
Ni silabi ambayo huishia na irabu au kama ni konsonanti peke yake basi yenyewe itakuwa pia ni kilele cha msikiko au mvumo wa sauti.( Ikumbukwe kuwa silabi zina sifa ya kifonolojia hivyo hutambulika zaidi kwa kuzitamka na kuzingatia mafungu ya sauti)
Ø Sarufi Maumbo/mofolojia
– Ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchanganuzi wa kanuni na mifumo inayohusu upangaji wa mofimu mbalimbali kuunda maneno katika lugha.
Ø Sarufi Miundo/sintaksia
Ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchanganuzi wa taratibu na kanuni zilizopo baina ya maneno katika lugha.. Sintaksia huangalia zaidi mpangilio na mfuatano wa maumbo ya maneno katika kutoa taarifa iliyokusudiwa.
Ø Sarufi maana /umbo maana/semantiki
Ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchanganuzi wa taratibu na kanuni za maana ya maneno na tungo katika lugha. Umbo la neno hukubalika kisarufi iwapo lina maana, hivyo ni kazi ya semantiki kuhakiki maana za maneno.
Ø Sarufi matamshi/umbo sauti/fonolojia
Ni tawi la isimu ambalo hujishughulisha na uchanganuzi wa sauti za lugha.
Ø Unyambulishaji/unyumbulishaji
Upachikaji wa viambishi kwenye mzizi ili kujenga neno. Mfano. mzizi.-pend- unakuwa.-pendo, upendo, pendana, wapendanao.
Ø Shina
Ni sehemu ya neno lenye mzizi na viambishi tamati. Mfano: nitamfungashia =fung-mzizi; fungash-shina.
Ø Isimu
Ni sayansi ya lugha/taaluma ambayo hujishughulisha na uchambuzi wa vipengele mbalimbali vya lugha kwa kutumia mbinu za kisayansi.
Ø Chagizo
Ni nafasi inayojazwa na maneno yanayoeleza zaidi kuhusu tendo.Hivyo chagizo ni kikundi (kirai) kielezi kinachopatikana katika kiarifu na ambacho huweza kudondoshwa na bado sentensi ikabakia na maana ya msingi.
Ø Kijalizo
Ni maneno yote ambayo hutokea katika sentensi ili kutoa taarifa ya ziada. Maneno hayo huweza kufutwa na sentensi ikabaki na maana ya msingi.
Ø Kiambishi
Ni kipashio cha neno ambacho hupachikwa kabla, au baada ya mzizi wa neno.( Lugha ya Kiswahili haina kiambishi ambacho huchopekwa ndani ya mzizi, viambishi hivi vipo katika lugha ya Kiebrania, Kiingereza, n.k)
Ø Kiarifu
Ni sehemu ya sentensi ambayo kiini chake ni tendo linalotendwa; mojawapo ya sehemu kuu mbili katika sentensi, nyingine ikiwa ni Kiima. Katika usemaji wa kawaida wa Kiswahili kiarifu huja baada ya kiima.
Ø Kiima Kiarifu
Ni aina ya uhusiano katika muundo baina ya mtendaji wa tendo na tendo lililotendwa.
Ø Kiimbo
Ni umbo la sauti linalotokana na jinsi sauti inavyopanda na kushuka katika usemaji.
Ø Shada
Ni mkazo unaowekwa silabi ya pili toka mwisho katika lugha ya Kiswahili.
Ø Kirai
Ni mpangilio wa neno au maneno wenye neno kuu moja.Mahusiano kati ya neno kuu na maneno mengine ndiyo hutupatia aina ya kirai. Yaani kama neno kuu ni nomino basi tunapata kirai nomino,(n.k)
Ø Kishazi
Ni tungo yenye kitenzi kinachojitosheleza kitaarifa au kisichojitosheleza kitaarifa. Kitenzi kinachotoa taarifa kamili hutoa kishazi huru na kile kilichoshushwa hadhi hutoa kishazi tegemezi.
Ø Konsonanti
Kitamkwa ambacho utamkaji wake huathiriwa na kuzuiwa kwa hewa ambayo ama inatoka mapafuni au inaingia ndani, kama /g / , /m/ ,/k/, /b/, /s/, / f/
Ø Nadharia
Taratibu, kanuni na misingi iliyojengwa kwa mawazo kwa madhumuni ya kuwa kigezo cha kuelezea jambo au mambo kadhaa.
Ø Krioli
Mchanganyiko wa maneno na vipengele vya lugha mbili (au zaidi) tofauti ambao umekomaa na kuunda lugha ya mawasiliano kati ya wazungumzaji ambao hapo awali walikuwa na lugha zao tofauti. Kwa kawaida krioli hutokana na pijini. Tofauti ya krioli na pijini ni kwamba wakati hiyo iliyotajwa mwanzo huwa ina sarufi kamilifu na msamiati mahsusi, hiyo ya pili huwa haina kitu kama hicho.
Ø Lahaja
Mojawapo kati ya lugha ambazo kusema kweli huhesabika kama lugha moja isipokuwa zinatofautiana katika baadhi ya vipengele fulani fulani, kama vile lafudhi, fonolojia, msamiati usiokuwa wa msingi au miundo, (Ni tofauti ya usemaji miongoni mwa jamii ya watu wanaosema lugha yenye asili moja). Lugha ya Kiswahili ina lahaja nyingi , na Kiswahili sanifu ni mojawapo ya lahaja hizo. Kuna
Lahaja Rasmi=lahaja ambayo imekubaliwa kutumiwa katika mazingira au muktadha rasmi.
Lahaja Sanifu=lahaja ambayo imesanifiwa ili iweza kutumika katika mawanda mapana zaidi na kwa shughuli mbalimbali zilizo rasmi na zinazoihusu jamii ambyo lugha yake ina lahaja nyingi.
Ø Lugha chotara
Ni lugha ambayo imetokana na mchanganyiko wa lugha mbili au zaidi.
Ø Lugha sanifu
Ni lugha ambayo imekubaliwa kutumika katika shughuli za kielimu na ambayo inakubaliwa kimatumizi na wasemaji wengi zaidi.
Ø Lugha za kibantu
Ni baadhi ya lugha za kiafrika ambazo zasemekana zilitokana na lugha mama moja. Lugha hizi zilipewa jina la lugha za kibantu na W. BLEEK, mwanaisimu mmoja wa Kijerumani aliyefanya utafiti wa muda mrefu kusini mwa jangwa la Sahara. Alizipa lugha hizo jina hilobaada ya kugundua kwamba zote zilikuwa zinatumia neno Bantu (au pengine wantu, vantu, Batu, antu,watu, anhu, Banhu n.k.) kwa maana ya watu. Lugha za kibantu hujibainisha kwa kuwa na utaratibu wa kuziweka nomino zake katika ngeli mbalimbali na kila ngeli kuwa na viambishi vyake.
Ø Prediketa
Katika sarufi ya kimapokeo hii ni sehemu mojawapo kati ya sehemu kuu mbili zinazojenga sentensi.Kwa mujibu wa mtazamo huu sentensi ina kiima, kwa upande mmoja na prediketa kwa upande mwingine.Kiima huhusu mtendaji wa tendo na maneno mengine yanayoambatana nacho, na prediketa huhusu tendo na maneno mengine yanayoandamana nalo.
Ø Sentensi
Kipashio kikubwa kabisa cha kimuundo chenye kuleta maana kamili. Ni tungo yenye muundo wa kiima na kiarifu inayotoa taarifa kamili. Aina zake ni sentensi sahili, sentensi changamano, sentensi ambatano, sentensi shurutia.
Ø Tungo
Ni kipashio cha kimiundo ambacho ni matokeo ya uwekaji pamoja vipashio sahili ili kujenga kipashio kikubwa zaidi. Aina zake ni: tungo neno, tungo kirai, tungo kishazi, tungo sentensi,
Ø Yambwa
Ni nomino inayodokeza mtendwa upande wa kiarifu.
Ø Yambiwa
Ni nomino inayodokeza mtendewa katika sentensi upande wa kiarifu.
Ø Upatanisho wa kisarufi
Ni kuwiana kwa viambajengo vinavyounda sentensi kama kitenzi, kivumishi, kielezi na maneno yanayohusiana nayo katika sentensi au tungo.
Ø Othografia
Ni mfumo wa maandishi unaotumiwa katika lugha fulani; unaweza kuwa wa alama au michoro.
Ø Radidi
-enye kurudiwa rudiwa
Ø Lafudhi
Sifa ya msikiko wa sauti ya msemaji ambayo humpa utambulisho fulani katika jamii au eneo la kijiografia analotoka.
Ø Alasauti
Sehemu ya viungo katika kinywa cha binadamu vitumikavyo katika utoaji wa sauti za lugha. Mfano: ulimi, kaakaa gumu, kaakaa laini, meno, fizi, midomo (n.k.)
Ø Alofoni
Umbo lingine la fonimu ileile moja/ maumbo tofauti ya fonimu moja. Mf. Shahani badala ya Sahani, suri badala ya zuri, fiatu badala ya viatu.
Ø Fonimu
Vitamkwa vinavyoweza kujenga maneno yenye maana tofauti au vinavyoweza kubadili maana za maneno. Mfano wa fonimu ni: /m/, /z/, /u/, /ng/ /u/ katika neno mzungu.
Nadharia ya Fonolojia Mizani iliasisiwa na Liberman na Prince mwaka 1977. Katika kuchunguza ruwaza ya mkazo katika lugha Liberman (1975) aliibuka na pendekezo lake la shahada ya uzamivu ili kuitalii upya ruwaza ya mkazo katika lugha ya Kiingereza. Mwaka 1977 Liberman na Prince wakaunda nadharia yao ya ruwaza ya mkazo ijulikanayo kwa jina la nadharia ya Fonolojia Mizani.
Liberman na Prince (1977) (kuanzia sasa LP) wanadai kuwa mkazo uko katika mfumo wa mfuatano wiani wa kimsonge ambao hupanga silabi, maneno na virai katika sentensi. LP wanabainisha uwakilishi wa mkazo katika lugha katika viwango vikuu viwili vya neno na tungo. Uwakilishi wao unatumia miti ya mizani katika jozi uwilikinzani kwa kuziwekea alama ama ya nguvu au hafifu kwa kila mwisho wa tawi. Hawakuishia hapo bali walitumia gridi ili kuonesha tofauti za nguvumsikiko kwa kila silabi zinazojenga neno au maneno yanayojenga tungo.
Haya ni mabadiliko yanayotokana na udhaifu uliojitokeza katika nadharia ya Fonolojia Zalishi. Vilevile ni tokeo la Goldsmith kufanikiwa katika kutatua tatizo la uwakilishi wa toni katika lugha zenye toni. Liberman na Prince waliona kuwa mkazo una tabia kama ya kipambasauti toni hivyo wakaamua kuuwakilisha katika rusu yake kwa kutumia miti ya mizani na gridi ili kuonesha mpishano wa msikiko na nguvumsikiko wa vipandesauti au viambajengo.
Nadharia hii ina misingi mikuu mitatu: msingi wa kwanza ni wa silabi ambao unaona kuwa silabi ni kiambajengo muhimu, ambapo LP wanaamini kuwa maneno ya lugha yoyote hupangika katika utaratibu wa silabi unaofuata utaratibu wa lugha maalumu. Msingi wa pili ni nguvumsikiko. Katika nadharia ya FM, uchanganuzi wa sauti umekitwa katika kigezo cha nguvumsikiko ambacho kinawezesha kutofautisha silabi zenye mkazo dhidi ya silabi zisizo na mkazo pamoja na kupambanua mpandoshuko wa mawimbi ya sauti wakati wa usemaji. Aidha, nadharia ya FM, huonesha mahali silabi inapoanzia na inapoishia (upeo na mpomoko wa silabi). Msingi wa tatu ni uhusiano wa ndani wa silabi ambao huoneshwa kwa kutumia matawi ya mizani (taz. Massamba 2011: 207).
Mbali na misingi hiyo, FM ina mihimili mikuu mitatu ambayo hubeba dhana ya nguvu na uhafifu. Mhimili wa kwanza ni mpangiliomsonge, ambapo vipengele vya kifonolojia huwakilishwa katika rusu zilizo katika uhusiano wa kimsonge, kwa kuanza na vipengele vikubwa zaidi kisha kumalizia na vipengele vidogo zaidi (taz. Massamba 2011:208). Uwakilishi huu unaonesha wazi uhusiano wa ndani wa vipengele vya kifonolojia. Kwa upande wa mkazo, uwakilishi huanza kwa viambajengo vikubwa ili kuona kiambajengo kipi kina nguvu na kipi ni hafifu na hatimaye, viambajengo vidogo katika mpangiliomsonge huo. Mhimili wa pili ni wa matumizi ya matawi. Nadharia ya FM hutumia rusu zinazopangika kimatawi, yanayoitwa matawi ya mizani yanayokuwa katika jozi uwilikinzani. Kila mwisho wa tawi huitwa kikonyo, matawi yanayoanzia katika kikonyo kimoja huishia kwenye sehemu mbili ambazo hujulikana kama vikonyo dada. Mhimili wa tatu ni wa uhusiano wiani wa matawi, katika mhimili huu
matawi ya kimizani huwa na uwiani wa kimsikiko ambapo tawi moja huwa na msikiko zaidi kuliko tawi lingine. Tawi linalokuwa na msikiko zaidi huwa na nguvu zaidi na hupewa alama ya N wakati lile lisilo na msikiko zaidi huwa hafifu na hupewa alama ya H (taz. Liberman & Prince 1977:257 na Massamba 2011: 209)
Misingi na mihimili hiyo tuliyoeleza hapo juu, ndiyo huongoza uchanganuzi wa mkazo katika FM. Kama tulivyokwishaeleza, msigano wa msikiko wa viambajengo katika mti wa mizani huoneshwa kwa kila kikonyo kupewa ama alama ya N (nguvu) yenye maana ya “ina nguvu kuliko”, au alama H (hafifu) yenye maana ya “ni hafifu kuliko” (taz. Massamba 2011: 210). Kwa mujibu wa LP, matawi ya mizani lazima yawe katika jozi ya uwilikinzani (taz. van der Hulst & Smith 1982:31, Hogg & McCully 1987:66 na Massamba 2010:234-235 & 2011:210-211). Hebu chunguza vielelezo vifuatavyo:
1 a) b) c) d) e) f)
N H N N H H N H H N
Kwa mujibu wa nadharia hii uchanganuzi ulio katika a) na f) ndio unaokubalika lakini uchanganuzi wa b) – e) haukubaliki kwa sababu b) na c) hakuna ukinzani, na katika d) na e) kuna tawi moja tu, hivyo unakinzana na utaratibu wa FM, kuwa sharti matawi yawe kwenye jozi.
Aidha, nadharia hii ina vipengele vya Silabi, Moti, Gridi, Egemeomkazo, na Kichwa ambavyo vitafafanuliwa hapa chini ili kuelewa dhima zake katika uchanganuzi wa mkazo.
Silabi ni kipengele muhimu katika FM kwa sababu huchukuliwa kuwa ni kiambajengo ambacho hujenga maneno ya lugha kwa kufuata utaratibu maalumu wa mfuatano wa sauti kulingana na lugha inayohusika (taz. Massamba 2011:206). Hivyo kiuchanganuzi, silabi zina nafasi kubwa kwa sababu mkazo huwekwa kwenye kilele cha silabi. Kwa sababu hiyo Liberman na Prince waliona ni kipengele muhimu sana katika uchanganuzi wa mkazo.
Moti ni kipengele muhimu katika FM ambacho kina dhima ya kutofautisha kategoria za maneno katika kuchukua mkazo. Neno ambalo lina sifa ya kileksika huwa linawekewa alama ya M (Moti), ikiwa na maana kwamba neno hilo lina sifa ya kubeba mkazo wenye nguvu, na neno lisilo la kileksika haliwekewi alama M ikiwa na maana kwamba neno hilo halina sifa ya kuchukua mkazo wenye nguvu katika mazingira yote linapotumika (taz. Liberman & Prince 1977:270, Hogg & McCully 1987:74-75 na Massamba 2011:230-231). Katika FM maneno yenye sifa ya kileksika katika lugha hupokea mkazo msingi lakini yale yasiyo ya kileksika hayapokei mkazo msingi.
Gridi ni kipengele kingine katika FM ambacho kinawakilisha muundo wa mabadiliko ya sauti. Katika uchanganuzi wa mkazo gridi hutumika kutofautisha nguvumsikiko kwa kubainisha
baina ya silabi yenye msikiko wa juu zaidi kuliko nyingine katika ngazi ya neno au neno kuliko maneno katika ngazi ya sentensi (taz. Selkirk 1984, Hogg & McCully 1987:130-132, Uhmann 1991:176, Kager 1996 na Massamba 2011:234). Hii ina maana kwamba silabi au neno lenye nguvumsikiko zaidi huwa na mhimili mrefu zaidi kuliko silabi au maneno mengine kiuwakilishi.
Egemeomkazo ni istilahi itumikayo kuelezea kizio cha mahadhi au lahani katika lugha ambazo silabi zake zenye mkazo hushuka na kupanda katika utaratibu unaofanana Crystal (1987) (taz. Massamba 2011:237). Naye Massamba (2011:237) anafasili egemeomkazo kuwa ni mfuatano wa viambajengo ambapo kile cha kushoto kabisa kina nguvu kimizani [+mkazo] na vile viambajengo vingine ni hafifu kimizani [-mkazo]. Kager (1996) anaeleza kuwa egemeomkazo linaweza kuwa kulia au kushoto kutokana na ruwaza ya mkazo mkuu/ msingi katika lugha inayohusika.
Hivyo, istilahi egemeomkazo inaweza kufasiliwa kama ni mfuatano wa viambajengo ambapo ama kile cha kushoto au cha kulia kabisa kina nguvu kimizani [+mkazo] na viambajengo vingine ni hafifu kimizani [-mkazo]. Hii ina maana kwamba mkazo mkuu unaoangukia kushoto unaruhusu viambajengo vya kushoto kuwa na nguvu kuliko vya kulia, na ule unaoangukia kulia unaruhusu viambajengo vya kulia kuwa na nguvu kuliko vya kushoto katika neno au tungo. Egemeomkazo hutusaidia kujua ruwaza ya mkazo kama imefungwa na silabi za kushoto au kulia mwa neno katika lugha inayohusika (taz. Masuba 2013:16).
Kichwa cha mizani kwa mujibu wa Liberman na Prince ni kipashio kinachomiliki mkazo wenye nguvu (N) peke yake, na ndicho chenye msikiko mkubwa zaidi katika tungo nzima. Kipashio hiki kinaitwa Kipengele chenye Hadhi Kuu (KHK) (taz. Liberman & Prince 1977:259, Hogg & McCully 1987:70, na Massamba 2011:226). Kichwa cha mizani katika uchanganuzi wa mkazo kinatumika kubainisha kiambajengo chenye mkazo msingi na msikiko mkubwa zaidi kuliko viambajengo vingine katika tungo au neno.
Sanjari na hilo, FM inachunguza pia uziadamizani ambapo inatazama viambajengo kuwa viko katika mpangilio wa kimsonge na mizani pia imejengwa kimsonge, kwa mantiki hiyo kila kiambajengo kina nguvumsikiko kwa kiasi fulani ingawa baadhi ya viambajengo vingine havitazamwi kimizani (taz. Hayes 1981).
Licha ya FVH na FM kukidhi mahitaji ya kiuchanganuzi bado nadharia zimeendelea kuibuka kwa lengo la kuleta ufanisi zaidi katika uchanganuzi wa vipengele vya kifonolojia. Kutoka mwaka 1977 ilipoundwa FM, mwaka 1993 ikaundwa nadharia nyingine ya Umbo Upeo ya Prince na Smolensky. Tutaieleza katika kipengele kinachofuata.
Nadharia ya Umbo Upeo (UU)
Nadhari ya Umbo upeo ilianzishwa na Prince na Smolensky mwaka (1993) kwa lengo la kuchanganulia vipengele vya kifonolojia. Lengo la nadharia hii ilikuwa ni kuboresha zaidi
nadharia ya FZ. Prince na Smolensky (kuanzia sasa PS) wanajaribu kuonesha uhusiano uliopo baina ya umbo la ndani na umbo la nje kwa kuboresha zaidi mtazamo wa CH ambao unaeleza kuwepo kwa umbo la ndani na umbo la nje. Mbali na hilo, wanaonesha ukokotozi wa umbo la nje kutoka umbo la ndani.
PS katika nadharia ya UU wanadai kuwa FZ ina kanuni nyingi sana ambazo hutumika katika ukokotozi wa umbo la nje kutoka umbo la ndani. PS walifikia uamuzi wa kuunda nadharia ya UU kutokana na udhahania uliokithiri katika nadharia ya FZ ambao ulielezwa na watangulizi wao kama Kiparsky 1968, Campbell 1974, McCawley 1974, Kenstowics na Kisseberth 1977 na Mathew 1982 (taz. Massamba 2011:244).
Wataalamu hawa wanadai kuwa umbo la ndani linatakiwa lisitofautiane sana na umbo la nje, hivyo waliona kuna haja ya kupata nadharia itakayoondoa kabisa au kuupunguza udhahania uliokithiri ulioletwa na CH katika nadharia yao ya FZ.
Mwaka 1993, PS waliamua kuunda nadharia ya Umbo Upeo, iliyoshadidiwa na McCarthy mwaka huohuo 1993. Nadharia ya UU inashughulikia kanuni za kimajumui katika lugha, uanishaji wa lugha kiisimu na upataji lugha sawa na nadharia ya FZ. Aidha, UU inachukulia kuwa lugha zote duniani zina maumbo mawili ya kifonolojia kwa maana ya umbo la ndani na umbo la nje. Nadharia ya UU inakosoa nadharia ya FZ katika ufasili wa dhana ya umbo la ndani na umbo la nje (taz. Massamba 2011:245). Nadharia ya UU inachukulia umbo la ndani kama ni maumboghafi ambayo yanaweza kuzalishwa bila ukomo wakati umbo la nje linachukuliwa kuwa ni umbotokeo ambapo hupatikana kutokana na mikinzano kati ya mashartizuizi ya lugha inayohusika.
Nadharia ya UU inaongozwa na misingi mikuu mitatu na mihimili minne. Katika ufafanuzi wetu tutaanza na misingi yake ambayo ni Zalishi (ZALI), Masharti-Zuizi (MASHA–ZU) na Tathimini (TATHI) kisha tutafuata mihimili yake.
Msingi wa kwanza wa nadharia ya UU ni ZALI (Zalishi) ambao unahusika na uzalishaji wa maumbotokeo mbalimbali yasiyo na ukomo katika lugha, ambayo huitwa maumboshindani. Kupitia maumboshindani hayo ndipo hupatikana umbo linalofikia upeo wa ukubalifu kulingana na mashartizuizi ya lugha inayohusika. Kimsingi umbo linalofikia ukomo linaweza kuvunja mashartizuizi yenye hadhi ya chini na yanayovumilika na lisivunje mashartizuizi makubwa yenye hadhi ya juu (taz. Massamba 2011:249).
Msingi wa pili ni wa MASHA–ZU (mashartizuizi) ambao unahusika na uwekaji wa vigezo na masharti kwa kila lugha ambayo huweza kuvunjwa na yale yasiyoweza kuvunjwa. Vigezo na masharti hayo ndivyo huamua ni umbo lipi linalofikia upeo wa ukubalifu. MASHA–ZU hushughulikia maumbotokeo ambayo huwekewa mashartizuizi ya hadhi ya juu na hadhi ya chini ambayo kwayo umbo moja hushinda na kufikia upeo wa ukubalifu (taz. Massamba 2011:250).
Msingi wa tatu ni TATHI (tathimini) ambao hufanya maamuzi juu ya umbo lipi kati ya maumboshindani limefikia upeo wa ukubalifu kwa kuzingatia memba yupi ambaye hakuvunja mashartizuizi ya hadhi ya juu yasiyotakiwa kuvunjwa. TATHI humchukulia memba ambaye hakuvunja mashartizuizi ya hadhi ya juu kuwa ni mshindi na ni umbo lililofikia upeo wa ukubalifu kulingana na mashartizuizi ya lugha inayohusika.
Kwa upande mwingine nadharia ya UU ina mihimili minne. Mhimili wa kwanza ni wa Umajumui ambao unajielekeza katika isimu ya lugha asilia za binadamu. Mhimili huu unadai kuwa lugha zote za binadamu zina sifa za kimajumui hivyo lugha zote za binadamu zina seti ya MASHA–ZU ya kimajumui kwa mujibu wa UU.
Mhimili wa pili ni wa ukiukwaji, katika mhimili huu MASHA–ZU ya kimajumui huweza kufuatwa au yakakiukwa kutegemea lugha inayohusika kutokana na MASHA–ZU kutofautiana kutoka lugha moja hadi lugha nyingine. Hii ina maana kwamba viwango vya MASHA–ZU hutofautiana kutoka lugha moja hadi lugha nyingine, sharti moja linaweza kuwa la kiwango cha juu katika lugha moja lakini sharti hilohilo likawa na kiwango cha chini katika lugha nyingine. Hivyo maumbo upeo hushinda kwa kukiuka MASHA–ZU ya kiwango cha chini (taz. Massamba 2011:251).
Mhimili wa tatu ni wa upangiliaji wa MASHA–ZU, ambapo mashartizuizi yote yanapangiliwa katika mpangiliomsonge unaofuata nguvu na uhafifu wa masharti hayo. Katika nadharia ya UU masharti na vigezo yanapangiliwa yapi yana hadhi ya juu zaidi na yapi yana uhafifu zaidi. Kutokana na mpangilio huo, kuna masharti ambayo hayatakiwi kuvunjwa na umbo upeo na yale yanayovumilika kuvunjwa kulingana na lugha inayohusika. Hapa Massamba (2011) anasisitiza kuwa ni muhimu sana kuwa na data toshelevu ya lugha inayoshughulikiwa ili kujua mashartizuizi yapi yana nguvu zaidi kuliko mengine katika lugha hiyo.
Mhimili wa nne ni wa usambamba ambao unahusu utoshelevu wa mpangilio wa mashartizuizi. Mhimili huu unatazama seti nzima ya maumbotokeo jinsi inavyojidhirisha katika mpangilio wote kwa ujumla wake kulingana na mpangilio wa MASHA-ZU .
Baada ya kueleza nadharia ya UU sehemu inayofuata tutajadili nadharia ya Fonolojia Vipandesauti Huru ya Mkazo. Nadharia iliyoibuka wakati mmoja na nadharia ya UU.
Nadharia ya Fonolojia Vipandesauti Huru ya Mkazo (FVHM)
Kama tulivyokwishaeleza hapo awali (taz.§ 5.1) kwamba kumekuwa na mapinduzi ya mara kwa mara katika nadharia za kuchanganulia vipengele vya kifonolojia tangu miaka ya 1960, ambapo tangu miaka hiyo kumekuwa na nadharia mbalimbali lakini nadharia zote zikitafuta namna ya kutatua suala la udhahania.
Nadharia ya Fonolojia Vipandesauti Huru ya Mkazo ni miongoni mwa nadharia zinazojaribu kuleta mapinduzi katika uchanganuzi wa kipambasauti mkazo. Nadharia hii
iliundwa na Hagberg mwaka 1993 ikikosoa nadharia ya Fonolojia Mizani ya 1977. Nadharia ya Fonolojia Vipandesauti Huru ya Mkazo (kuanzia sasa FVHM) iliazimia kufanya mabadiliko kuhusu dhana zinazohusiana na mkazo ambazo ni kichwa cha mizani na maegemeomkazo katika ruwaza ya mkazo.
Nadharia imejengwa katika hoja kuu mbili: hoja ya kwanza inadai kuwa kichwa cha mizani ni uziadabileshi hivyo hakitakiwi kihusishwe kwenye nadharia ya mkazo na badala yake mkazo na sifa zake ndizo zihusishwe kwenye nadharia ambayo itajumuisha kichwa cha mizani.
Hoja ya pili inadai kuwa mkazo na maegemeomkazo ni vitu viwili tofauti ambavyo vinapaswa kutofautishwa. Hagberg anasema:
(i) Maegemeomkazo yanaweza kuwepo bila ya kuhusisha mkazo
(ii) Mkazo unaweza kuwepo bila kuhusisha maegemeomkazo
Ingawa Hagberg anakubaliana na Goldsmith (1976) na LP (1977) kuwa mkazo na toni ni vipambasauti huru katika lugha lakini bado anatofautiana nao kwa kudai kuwa maegemeomkazo yote hayana vichwa kwa asili hivyo huweza kuingia katika sifa yoyote ile ya kipambasauti.
Nadharia ya FVHM ina misingi mikuu mitatu: msingi wa kwanza ni kwamba maegemeomkazo yote hayafungamani na mkazo hivyo hujitegemea. Msingi wa pili unadai kuwa nadharia ya mkazo inahusisha mkazo na sifa zake ambamo ndani yake kuna kichwa cha mizani.
Msingi wa tatu unadai kuwa mkazo umejengwa katika mora, hapa ni kwamba mkazo umekitwa katika mora ambapo mkazo huo huwekwa halikadhalika maegemeomkazo na vichwa vya mizani huwekwa katika mora. Mbali na hilo matumizi ya alama ya nyota hutumika ili kujenga maegemeomkazo. Hebu tazama mfano ufuatao hapa chini kutoka kwa Hayes (1989) katika uchanganuzi wa mkazo.
2 Umboghafi: uundaji wa maegemeomkazo sheria mwisho: umbotokeo:
μ μμ μ μ (μμ) μ μ (μμ) μ
qa mal ti qa mal ti qa mal ti qamálti
(Chanzo cha data : Hagberg 1993:15)
Mbali na misingi hiyo nadharia ya FVHM ina mihimili mikuu miwili: Mhimili wa kwanza ni kwamba sifa za mkazo na mkazo wenyewe huangukia katikati ya vikonyo vya silabi. Mhimili wa pili ni mora kwamba katika silabi si mwanzo silabi wala mwisho silabi kinachozingatiwa ni mora, kwa maana ya wakaa utumikao katika utamkaji wa irabu inayohusika.
Hagberg anachanganua mkazo na maegemeomkazo kwa kutumia nadharia ya FVHM bila kuweka alama ya mora ingawa anajikita katika msingi wa kimora. Hebu chunguza mfano ufuatao hapa chini:
3 umboghafi uziadamizani uundaji wa egemeomkazo mkazo neno umbotokeo
Katika mfano 10 huo hapo juu inaonesha kuwa mkazo uko katika silabi ya mwisho kasoro moja pamoja na egemeomkazo limejengwa katika silabi ya mwisho kasoro moja. Katika umboghafi kuna nusu pigo la kimahadhi kwa silabi zote. Katika uziadamizani silabi mbili tu zina pigo la kimahadhi, katika kipengele cha uundaji wa egemeomkazo silabi ya mwisho kasoro moja ina mapigo mawili ya kimahadhi. Katika sehemu ya mkazo wa neno silabi ya mwisho kasoro moja ina mapigo matatu ya kimahadhi kubainisha kuwa hiyo ndiyo silabi yenye mkazo mkuu. Kwa mujibu wa FVHM mkazo unatakiwa kuchanganuliwa kwa namna hiyo.
Nadharia hazijaishia hapo bado zimeendelea kuibuka zikiwa na lengo la kufanya mabadiliko zaidi katika uchanganuzi wa vipengele vya kifonolojia. Kuna nadharia ya Mawanda Upeo ambayo inakaribiana sana na nadharia ya UU kiuchanganuzi sanjari na FVH. Nadharia hii tutaileza zaidi katika kipengele kinachofuata.
Nadharia ya Mawanda Upeo (MU)
Nadharia ya Mawanda Upeo (kuanzia sasa MU) ya Cassimjee na Kisseberth (1998) ilianzishwa ikiwa na lengo la kuboresha zaidi nadharia ya UU, kwa sababu inakubaliana na nadharia ya UU kuhusu kuwepo kwa umboghafi na umbotokeo. Cassimjee na Kisseberth (kuanzia sasa CK) wanadai kuwa nadharia ya MU inachukulia kuwa vitamkwa mbalimbali vya lugha hupangika kimawanda / kisilabi pamoja na sifa za vitamkwa hivyo pia, hupangika kimawanda (mawanda–sifa).
Nadharia ya MU inachukulia kuwa kitamkwa chenye sifa mahususi katika umboghafi lazima sifa hiyo idhihirike pia katika umbotokeo ili kitamkwa hicho kionekane kinafadhili sifa fulani na kuwa na mamlaka, ingawa sifa hizo huweza pia kuvuka mipaka (taz. Cassimjee & Kisseberth 1998: 40 Massamba 2011:266 na Masuba 2013:12). Hii ina maana kwamba sifa fulani ya kitamkwa inaweza kujitokeza katika kitamkwa kingine ama mahali pa matamshi au jinsi ya matamshi, na kuvifanya vitamkwa hivyo vitamkwe kwa sifa inayofanana, kwa mfano sifa ya unazali kutokana na usilimishaji huvuka mipaka katika utamkaji wa vitamkwa vinavyoandamana navyo.
Aidha, nadharia ya MU inatumia masharti makuu manne ambayo ni: mosi Mawanda ya Ulinganifu (MAU), sharti hili linasema kuwa ni lazima kuwepo na ulinganifu baina ya sifa za umboghafi na umbotokeo. Hii ina maana kwamba sifa yoyote iliyoko katika umboghafi lazima iwemo au ijitokeze katika umbo la nje ambalo ndilo umbotokeo.
Sharti la pili ni Muungano wa S(ifa) inayofadhili (MUSIFA), sharti hili linadai kuwa kila sifa-fadhili iko ndani ya mawanda ingawa inawezekana kusiwepo na uhusiano baina ya sifa–fadhili katika umboghafi la kitamkwa bali ikajidhirisha katika umbotokeo ili kulinda uadilifu wa lugha. Sharti hili linadai kuwa uadilifu wa lugha unaweza kuwa sifa inayofadhili isiwemo katika umboghafi lakini ikaonekana katika umbotokeo kwa mfano toni katika maneno yasiyo na viinitoni.
Sharti la tatu ni Upekee wa sifa-Fadhili (USIFA), hii ina maana kwamba, kuna sifa moja tu inayofadhili katika mawanda ya sifa kwenye mawanda ya vitamkwa ambapo mshindani wa kwanza katika maumbotokeo huchukuliwa kuwa ndiye mwenye uadilifu zaidi kuliko mshindani wa mwisho iwapo mshindani huyo anakidhi masharti ya MAU na MUSIFA.
Sharti la nne ni Sifa-Dhahiri (SIDHA) ambalo linasema kuwa kila elementi katika mawanda sifa inaweza kuelezwa kwa sifa fulani ambayo ni halisi. Hii ina maana kuwa sifa hiyo ielezwe kiuhalisia kama ipo kwa kitamkwa fulani.
Kwa ujumla hizi ni miongoni mwa nadharia ambazo zimeshika hatamu katika uchanganuzi wa vipengele vya kifonolojia.
Kwa ajili ya matumizi ya kawaida ambayo huchukua sura mpya kila siku.
Kwa ajili ya kuweza kutafsiri mengi kutoka lugha yako kwenda lugha ya kigeni au kutoka lugha ya kigeni kuingia katika lugha yako.
Ili kupata msamiati unaokubalika na shughuli mahsusi kama vile benki, forodhani, Jeshini, nk.
Kwa ajili ya matumizi ya utamaduni wa watu wa taifa hili au hata taifa jingine. Jambo la muhimu ni kuona msamiati wa Kiswahili unaendelezwa ili kukidhi haja ya watumiaji wa Kiswahili katika kupokea maingiliano ya fani mpya za utamaduni wa kigeni.
Ili kukidhi msamiati wa masomo yote katika lugha yako, ambayo hapa ni Kiswahili.
Pale lugha inapotumika tofauti na malengo hupoteza lengo na madhumuni ya mzungumzaji kwa msikilizaji wake. Upotoshaji huu hujitokeza katika sarufi au mantiki.
MAKOSA YA KISARUFI
Kila lugha ina kanuni na taratibu ambazo hutawala katika matumizi ya lugha ili watu waweze kuelewana kanuni hizo zinapovunjwa au kukiukwa huweza kusababisha makosa kujitokeza na upotovu katika lugha. Makosa ya kisarufi yanaweza kugawanyika katika sehemu zifuatazo:-
Makosa ya kimsamiati
Makosa ya kimuundo
Makosa ya matamshi
Kuongeza vitamkwa au viambishi
Kuacha maneno
Makosa ya tafsiri sisi
Makosa ya kimsamiati
Watumiaji wa lugha huchanganya masamiati wakati wa kuzungumza au kuandika. Watu hutumia msamiati usiolingana na msamiati usiolinga na maana iliyokusudia
Mfano:- Nona na nenepa
Wengi husema siku hizi umenona sana.
Badala ya kusema, Siku hizi umenenepa sana.
mazingira na mazingara
Watu husema Mazingara yameharibiwa sana siku hizi.
badala ya kusema Mazingira yameharibiwa sana siku hizi.
Ajali na ajili
Watu husema Amefariki wa ajili ya gari.
badala ya kusema Amefariki kwa ajali ya gari.
Wakilisha na wasilisha
Watu husema, Waziri wa fedha atawakilisha bajeti ya mwaka kesho.
Badala ya kusema Waziri wa fedha atawasilisha bajeti ya mwaka kesho.
Makosa ya kimuundo
Kwa kawaida sentensi za kiswahili huanza na nomino ya mtenda au mtendwa.
Mfano:- mtoto mpole anacheza
Mzungumzaji asiye fuata kanuni husema Mpole mtoto anacheza.
Kalamu yangu imeibwa.
badala ya kusema kalamu yangu imeibiwa.
Makosa ya kimatamshi
Watu wengi hushindwa kutamka baadhi ya sauti za kiswahili wakati mwingine huchanganya na kubadili sauti hizo Mfano Wakurya hutumia ’r’ badala ya ’l’
Nenda karare
badala ya kusema nenda kalale
Wandali hutumia ’s’ badala ya ’z’ na ’dh’ na ’th’
mfano selasini
badala ya thelathini
Sahabu
badala ya dhahabu
Samani
Badala ya zamani
Makosa haya mara nyingi yanatokana na athari ya lugha mama. Kwa kuwa lugha ya kiswahili ni lugha ya pili kwa wazungumzaji wengi. Hivyo lugha ya kwanza huwa na athari kubwa kwa mzungumzaji wa wa lugha ya pili.
Kosa la kuongeza vitamkwa
Baadhi ya wazungumzaji huongeza vitamkwa mahari pasipo hitajika na hivyo kuharibu lugha.
Mfano. Nendaga
badala ya nenda
Mashule
badala ya shule
Huwaga anapenda fujo
badala ya huwa anapenda fujo
Kosa la kuacha maneno
Watumia lugha huweza kuacha maneno katika sentensi na bado wakafikiri wanatoa ujumbe uleule uliokusudiwa.
mfano, Watu husema Juma ameondoka kazini akiwa na maana kuwa Juma ameondoka kwenda kazini lakini sahihi ni kuwa Ametoka kazini.
Alfredi amerudi kazini akiwa na maana kuwa Afredi ametoka kazini.
Kwa mzungumzaji anatoa maana ambayo ni kinyume kabisa na ile maana aliyo kusudia kusema. Ambapo anakusudia kuuliza kama Alfredi amekwenda tena kazini.
Makosa ya tafsiri sisisi
Tafsiri sisisi ni tafsiri ya neno kwa neno. Tafsiri hii inapofanywa huleta matatizo ya kisarufi katika lugha
mfano. Kimbizwa hospitali
She runed to hospital
badala ya kusema amepelekwa hospitali
At the end of the day
Mwisho wa siku.
Badala ya kusema hatimaye.
MAKOSA YA KIMANTIKI
Mantiki ni utaratibu mzuri wa kufikiri. Makosa ya kimantiki ni yale yanayoonesha kukosekana kwa utaratibu wa fikra. Nimakosa yanatokana na upotovu wa mawazo ya mzungumzaji.
Mfano; watu wengi husikika wakiema hivi: Usimwage kuku kwenye mchele mwingi
Badala ya usimwage mchele kwenye kuku wengi
Nyumba imeingia nyoka
Badala ya kusema Nyoka ameingia ndani ya nyumba
Chai imeingia nzi
Badala ya kusema Nzi ameingia kwenye chai.
KUSAHIHISHA MAKOSA
Katika lugha yeyote ile makossa ya kawaida yataendelea kuwepo kama ilivyo katika lugha ya Kiswahili, kwa hiyo hatuna budi kujitahidi kusahihisha na kuzuia makosa hayo.
Watumiaji wa lugha inawabidi kuhakikisha makosa ya kisarufi na kimantiki katika msamiati, matamshi, muundo na maana hayaendelei kujitokeza kwenye mazungumzo, barua, shuleni na hata kwenye vyombo vya habari kama vile Magazeti, redio na televisheni.
Jambo la muhimu ni lazima jitihada za marekebisho ya kisarufi na kimantiki zitiliwe mkazo tangu kiwango cha elimu ya shule ya msingi, sekondari na vyuoni hadi vyuo vikuu.
Mara kadhaa makosa ya kimsamiati yamekuwa yakisababishwa na vyombo vya habari kwa hiyo ni muhimu somo la matumizi wa lugha ya Kiswahili lizingatiwe vyema katika vyombo vyote vya habari ili kuepusha upotoshaji wa lugha.
Kwa sababu hiyo kamusi inabaki kuwa kitabu muhimu sana kwa sababu huwa na orodha ya maneno mbalimbali yanayotumiwa na wazungumzaji wa lugha na maana zake.
Katika kuzichunguza nomino za Kimakunduchi imebainika kuwa ni nyingi zao ni nomino za kawaida ambazo hazitofautiani mno na nomino za lugha sanifu. Tofauti iliyoonekana kwamba kwa baadhi ya wakati, nomino za Kimakunduchi huwemo katika maumbo ya kilahaja; na hivyo kuyafanya makundi ya geli za majina kubadilika baadhi yao kwa mujibu wa kigezo cha upatanishi wa kisarufi. Tuchunguze mifano ifuatayo:
Kundi A
Mwana kagu (Mtoto ameanguka)
Wana wagu (Watoto wameanguka)
Kundi B
Mjiti ukatiki (Mti umekatika)
Mijiti ikatiki (Miti imekatika)
Kundi C
Dicho liumii (Jicho limeumia)
Macho yaumii (Macho yameumia)
Kundi D
Cheti chake chaga (Cheti chake kimepotea)
Vyeti vyake vyaga (Vyeti vyake vimepotea)
Kundi E
Uvivu umgwishi (Uvivu umemwangusha)
Wivu umwachisi (Wivu umemwachisha)
Kundi F
Konde yake ilimwa (Konde yake imelimwa)
Konde zake zilimwa (Konde zake zimelimwa)
Kundi G
Ugonjwa wake umtuu kitako (Ugonjwa wake umemweka kitako)
Tunapoichunguza vyema mifano iliyomo kwenye makundi hayo, tutabaini kuwa kila kundi linaweza kuunda ‘kundi la ngeli’ fulani. Kwa mfano, Kundi A linazaa ‘KAWA’ badala ya ‘YU/A-WA’, Kundi B kwa ‘U-I’, Kundi C kwa ‘LI-YA’, Kundi D kwa ‘CHA-VYA’ badala ya ‘KI-VI’, Kundi E kwa ‘U’, Kundi F kwa ‘I-ZI’, Kundi G kwa ‘U-YA’, Kundi H kwa ‘KU’, Kundi I kwa ‘M, VA’ badala ya ‘PA MU KU’, Kundi J kwa ‘YA’ na Kundi K kwa ‘I’.
Mjengeko huo wa makundi ya ngeli uliyo kinyume kidogo na mgawanyiko wa makundi hayo katika lugha sanifu, huathiri watumizi wa lugha sanifu wa Makunduchi kwa kiasi kikubwa. Hii huwafanya wanafunzi hao wakati wanapotunga sentensi zao waziingize ulahaja zaidi kuliko usanifu unaotarajiwa. Mwanafunzi hutoa sentensi kama hii ‘ Mtoto kanakuja’ au ‘Watoto wanakuja’ badala ya ‘Mtoto yuaja/anakuja’ au ‘Watoto waja/wanakuja’.
Posted by: MwlMaeda - 11-28-2021, 11:59 AM - Forum: Nukuu
- No Replies
ODC: MADA YA 2: FONETIKI
5.1 UTANGULIZI
5.2 Maana Ya Fonetiki
Hyman (1975) kama alivyonukuliwa na Method (2009) anaeleza kuwa fonetiki ni taaluma ambayo hususani huchunguza sauti ambazo hutumiwa na wanadamu wakati wanapowasiliana kwa kutumia lugha. Anaendelea kueleza kuwa uchunguzi wa kifonetiki huwa hauhusishwi na lugha yoyote maalumu na kutokana na hali hiyo kipashio cha msingi cha fonetiki ni foni. Hyman anaendelea kwa kueleza kuwa foni ni kipande kidogo kabisa cha sauti kisichohusishwa na lugha yoyote.
Naye Massamba na wenzake (2004) wanaeleza kuwa fonetiki ni tawi ambalo hujishughulisha na uchambuzi wa taratibu zote zinazohusiana na utoaji, utamkaji, usafirishaji, usikiaji na ufasili wa sauti za lugha za binadamu kwa ujumla. Kinachozingatiwa hapa ni kuchunguza maumbo mbalimbali ya sauti zinazoweza kutolewa na ala sauti, namna ambavyo maumbo hayo yanavyoweza kutolewa, yanavyoweza kumfikia msikilizaji (yaani yanavyosikika) na yanavyofasiliwa na ubongo; bila kujali sauti hizo zinatumika katika lugha gani.
Kwa kusikiliza sauti wanafonetiki wanaweza kuzipanga sauti hizo katika makundi na kuzitolea sifa zinazotofautisha sauti moja na nyingine.
Madhumuni ya Muhadhara
Baada ya kusoma huhadhara huu utaweza:
(i) Kueleza kwa ufasaha maana ya fonetiki.
(ii) Kufafaua matawi ya fonetiki
(iii) Kueleza makundi makuu ya sauti za lugha yaani: irabu na konsonanti.
(iv) Kufafanua kwa ufasaha sifa bainifu za irabu na konsonanti.
5.3 Matawi ya Fonetiki
Fonetiki ina matawi kadhaa kama ifuatavyo:
i. Fonetiki Matamshi
ii. FonetikiAkustika
iii . Fonetiki Masikilizi/Masikizi
iv. Fonetiki Tiba matamshi.
Fonetiki Matamshi. Massamba na wenzake (2004) wanaeleza fonetiki matamshi kuwa ni tawi linalojishughulisha na jinsi sauti mbalimbali zinavyotamkwa kwa kutumia zile ala sauti. Kinachoangaliwa hapa ni jinsi ya utamkaji wa sauti hizo (kama sauti ni kikwamizi), mahali pa matamshi (kama sauti hizo ni midomo) na hali ya mkondo hewa (kama ni ghuna au si ghuna).
Fonetiki Akustika. Tawi hili la fonetiki huchunguza jinsi mawimbi sauti yanavyosafiri kutoka katika kinywa cha msemaji hadi kufikia sikio la msikilizaji.
Fonetiki Masikizi. Ni tawi la fonetiki linaloshughulikia jinsi mawimbi sauti yanavyoingia katika sikio la msikilizaji na kutafsiriwa na ubongo wake hata kupata maana. Method (2009).
Fonetiki Tiba matamshi. Tawi hili kama linavyoitwa na Massamba (2004) pia linaitwa na Mgullu (1999) kuwa ni fonetiki majaribio na linajishughulisha na matatizo yanayoambatana na usemaji na jinsi ya kuyatatua. Tawi hili ni jipya zaidi na limeibuka hivi karibuni.
Kwa minajili ya kozi hii tutajikita zaidi kwenye fonetiki matamshi.
Fonetiki Matamshi
Fonetiki matamshi kama ilivyoelezewa hapo awali kuwa ni tawi linaloshughulikia jinsi sauti zinavyotolewa na ala sauti. Swali la msingi ala sauti ni nini? Na ni zipi?
Ala sauti ni viungo vya mwili wa binadamu vinavyotumika kumwezesha binadamu kutoa sauti. Viungo hivi pia vina kazi nyingine za kibiolojia. Kwa mfano:
Mapafu – hupeleka hewa kwenye damu katika koromeo
Nyuzi sauti –hufunga koo wakati wa kula hivyo huzuia chakula kisipite kwenye viribahewa.
Ulimi – kuonja
Meno – kutafuna
Viungo vifuatavyo ni ala za sauti zinazoshiriki utoaji wa sauti: meno, ufizi, kaa kaa gumu, kaa kaa laini, kidaka tonge/uvula, pua, ncha ya ulimi, pembeni, nyuma, shina la ulimi, koromeo, chemba cha pua, chemba cha kinywa, nyuzi sauti.
Makundi ya ala sauti.
i. Ala Sogezi. Hizi ni vile viungo vya binadamu ambavyo hujisogezasogeza wakati wa utamkaji wa sauti. Ala hizi ni pamoja na midomo, ulimi n.k
ii. Ala Tuli. Ala hizi huwa hazisogei wakati wa utamkaji. Zipo kinyume na ala sogezi. Mfano wa ala tuli ni kaa kaa gumu, kaa kaa laini n.k
Meno. Ni ala tuli ambayo hutumika kutamka sauti kadhaa za lugha. Hewa huweza kuzuiwa kati ya meno na kuachiwa na hivyo kutoa sauti Fulani. Kwa mfano: f, v, /s/, /z/ n.k
Midomo. Kwa kawaida binadamu ana midomo miwili. Mdomo wa juu na mdomo wa chini, na midomo hii ni ala sogezi. Ina jukumu kubwa katika utamkaji. Baadhi ya sauti za midomo ni /b/, /p/, /m/ n.k
Ufizi. Ala tuli.Hizi ni ala ambazo zinashikilia meno ya juu nay a chini. Baadhi ya sauti za ufizi ni /n/, /t/, /d/, /s/ n.k
Kaa kaa gumu. Ala sauti hii hupakana na ufizi. Mfano wa sauti za kaa kaa gumu ni: ch, y n.k
Kaa kaa laini. Sehemu hii huanza mara baada ya kaa kaa gumu. Mfano wa sauti za kaa kaa laini ni:k, g, ny, kh, ng’ n.k
Ulimi. Ni ala sauti muhimu sana kwani husaidia utamkwaji wa sauti nyingi sana. Irabu zote hutegemea ala hii katika utamkaji wake. Mfano wa irabu ni: a, e, i, o, u. ulimi umegawanyika katika sehemu kuu tatu.
Ncha ya ulimi. Hutamka vitamkwa mbalimbali kama vile n, t, d.
Sehemu ya kati. Hutamka vitamkwa kama ch, j.
Sehemu ya nyuma. Huenda juu au chini, mbele au nyuma katika kutamka sauti mbalimbali. Kusogea huko kwa sehemu ya nyuma ya ulimi huathiri umbo la chemba cha kinywa.
Nyuzi sauti.Ni misuli miwili yenye uwezo wa kunyambulishwa ambayo huwepo kwenye koromeo. Nyuzi sauti zina mchango mkubwa sana katika katika utoaji wa sauti. Nyuzi sauti zinapotikiswa hutoa mghuno na hivyo hutoa sauti ziitwazo ghuna, kwa mfano b, g, d n.k. Nyuzi sauti zisipotikiswa hazitoi mghuno hivyo hutoa sauti ziitwazo si ghuna. Mfano: p, k, t n.k
Chemba ya pua. Hii hutoa sauti ziitwazo nazali. Wakati wa utamkaji wa sauti hizo hewa hupitia katika chemba ya pua. Mfano wa nazali m, n, ny n.k
Glota. Ni uwazi uliopo kati ya nyuzi sauti. Uwazi huu hubadilikabadilika kutegemeana na kinachotamkwa. Sauti ya glota ni h.
5.4 Uainishaji wa Sauti
Makundi makuu ya sauti za lugha ni: irabu na konsonanti.
5.4.1 Irabu
Ni sauti za lugha ambazo wakati wa kutamkwa hewa haizuiwi wala kuzibwa mahali popote, hewa hupita kwa urahisi bila kizuizi chochote.
Tofauti kati ya irabu na konsonanti ipo katika utamkaji.
Irabu huainishwa kwa kutumia vigezo vitatu: mahali pa kutamkia, mwinuko wa ulimi na hali ya mdomo.
Mahali pa kutamkia
Irabu huweza kutamkwa katika sehemu tatu za ulimi: sehemu ya mbele ya ulimi, sehemu ya kati ya ulimi na sehemu ya nyuma ya ulimi.
Mfano:
– ,[e]- Hutamkiwa sehemu ya mbele ya ulimi hivyo huitwa – Irabu za mbele
– [u],[o]- Hutamkiwa sehemu ya nyuma ya ulimi hivyo huitwa – Irabu za nyuma
– [a] – Hutamkiwa sehemu ya kati ya ulimi hivyo huitwa –Irabu ya kati
Mwinuko wa ulimi
Wakati wa utamkaji wa irabu ulimi huwa juu, kati au chini. Ulimi huwa umenyanyuka au umeshuka.
Irabu zimegawiwa katika makundi matatu (3). Nayo ni haya yafuatayo :
i. na [u]- Ulimi umenyanyuka juu.
ii. [e] na [o]- Ulimi umeinuka mpaka katikati.
iii. [a]- Ulimi ukiwa chini kabisa.
Hali ya mdomo
Wakati wa utamkaji mdomo unaweza kuwa umeviringwa au haukuviringwa. Tunapata irabu viringo na irabu si viringo. Irabu viringo ni [o] na [u]. irabu si viringo ni , [e] na [a]
Uainishaji wa Irabu
– irabu ya mbele, juu, si viringo.
[e] – irabu ya mbele kati, si viringo.
[a] – irabu ya kati, chini, si viringo.
[u] – irabu ya nyuma, juu, viringo
[o] – irabu ya nyuma, kati, viringo.
5.4.2 Konsonanti
Konsonanti ni aina ya sauti katika lugha ambazo wakati wa utamkaji wake mkondo wa hewa huzuiwa katika sehemu mbalimbali kinywani. Wakati mwingine hewa huzuiwa kabisa, wakati mwingine hewa huzuiwa kiasi mahali fulani baada ya kupita kongomeo. Mfano wa konsonanti ni [p], [g], na [h].
Ili uweze kuzitambua konsonanti ni lazima ufahamu sifa bainifu za konsonanti. Zifuatazo ni sifa maalumu za utambuzi wa konsonanti :
i. Namna ya utamkaji
ii. Mahali pa kutamkia
iii. Ghuna au si ghuna
Namna ya Utamkaji
Kigezo cha kwanza cha kuainishia konsonanti ni namna ya utamkaji. Katika namna ya utamkaji tunarejelea jinsi ambavyo mkondo hewa unavyozuiwa katika sehemu mbalimbali za bomba la sauti wakati wa kutoa sauti za lugha.
Kama tulivyotaja hapo awali mkondohewa unaotoka mapafuni huweza kuzuiwa na vizingiti vya ala sauti kwa namna tatu kimsingi :
Mkondohewa unaweza kuzuiwa kabisa.
Mkondohewa unaweza kuruhusiwa upite katika mwanya mdogo kwa shida.
Mkondohewa unaweza kuruhusiwa upite bila kuzuiwa.
Kwa kutumia hali hizi za mkondohewa, konsonanti huainishwa katika makundi yafuatayo :
Vipasuo/ Vizuiwa
Vipasuo – kwamiza
Vikwamizi/Vikwamizwa
Nazali
Vitambaza
Vimadende
Vipasuo/Vizuiwa
Ni konsonanti ambazo wakati wa utamkaji wake mkondohewa kutoka mapafuni hubanwa kabisa wakati wa kutamkiwa kisha huachiwa ghafla.
Sauti hizi zimeitwa vipasuo kutokana na kuachiwa ghafla kwa mkondohewa. Sauti zitokeazo zina mlio wa kupasua. Ifuatayo ni mifano ya vipasuo :
Vipasuo vya midomoni : [p], , [m].
Vipasuo vya ufizi: [t], [d], [n].
Vipasuo vya kaakaa gumu : …….
Vipasuo vya kaa kaa laini : [k], [g], [ ]
Vipasuo – kwamiza
[*]Ni konsonanti ambazo wakati wa utamkaji wake ala sauti huwa zimefungwa kabisa na kasha kuachiliwa hewa ipite ghafla kwa mlipuko lakini ala sauti haziachani kabisa; huacha mwanya mdogo na kuruhusu mkondo hewa kupita kwa shida kati yao na kusababisha sauti inayotoka kuwa mkwaruzo. Mifano ya vipasuo- kwamiza ni:
Vipasuo-kwamiza vya ufizi: [ts],[dz].
Vipasuo-kwamiza vya kaakaa gumu: [t ], [d ]
Vikwamizi
[*]
[*]Sauti hizi hutamkwa wakati ala sauti zinapokaribiana na kupunguza upenyo wa bomba la sauti kiasi cha kufanya hewa ipite kwa shida na hivyo kusababisha mkwaruzo. Sauti za vikwamizi zaweza kutamkwa mahali popote kwenye bomba la sauti.
[*][*]
[*]
[*][*][*]
[*]Weka picha kutoka Habwe J(2004 :34)
[*][*][*][*]
[*]
Nazali
[*][*][*][*][*]
[*]Ni sauti ambazo hutamkwa kwa kuruhusu mkondo hewa kupitia kwenye chemba cha pua. Mifano ya sauti nazali ni:
Nazali yam domo: [m].
Nazali ya ufizi: [n].
Nazali ya kaakaa gumu: [ ]
Nazali ya kaakaa laini: [ ]
Vitambaza
[*][*][*][*][*][*]
[*]Ni sauti ambazo wakati wa kutamka ulimi hutandazwa na kuruhusu hewa ipite pembeni ya ulimi bila mkwaruzo mkubwa sana. Mfano wa kitambaza ni [l].
Vimadende
[*][*][*][*][*][*][*]
[*]Ni sauti ambayo wakati wa utamkaji wa sauti ncha ya ulimi inakuwa imegusa ufizi lakini kutokana na nguvu ya mkondo hewa inayopita kati ya ulimi na ufizi, ncha ya ulimi hupigapiga kwa haraka haraka kwenye ufizi. Mfano wa kimadende ni [r].
[*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Mahali pa kutamkia
[*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Kigezo cha pili cha kuainisha konsonanti ni mahali pa kutamkia. Wakati wa utamkaji ala sogezi na ala tuli hukaribiana na kugusana. Mara nyingi huwa kuna ala sogezi ambayo husogea kuelekea kwa ala tuli ingawa kuna hali ambayo ala sogezi mbili huhusika. Kwa mfano mdomo wa juu unahusiana na wa chini katika kutoa sauti.
[*][*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Konsonanti hugawanywa katika makundi makuu saba.
Midomo
Midomo na meno
Meno
Ufizi
Kaakaa gumu
Kaakaa laini
Koromeo
[*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Midomo
[*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Konsonanti zinazotamkwa kwenye midomo huhusisha utatizwaji wa hewa katika midomo yote miwili. Mdomo wa chini huelekeana na ule wa juu. Hapa midomo yote miwili huwa ni ala sogezi. Sauti zitolewazo kwenye midomo ni [m], [p] na .
[*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Midomo na Meno
[*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Sauti zitamkiwazo hapa huhusisha mdomo wa chini na meno ya juu. Hapa mdomo wa chini huwa ala sogezi na husogea kuelekea meno ya ju ambayo ni ala tuli. Mfano wa sauti hizo ni [f], [v].
[*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Meno
[*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*][*]
[*]Sauti za meno hutamkwa kwa ncha ya ulimi ikiwekwa katikati ya meno ya juu na ya chini. Mfano wa sauti hizo ni: [ ], [ ]
[*]Sauti za ufizi huhusisha bapa la ulimi kama ala sogezi na mwinuko wa ufizi ulio nyuma ya meno ya juu ukiwa ndio ala tuli. Mifano ya sauti za ufizi ni: [t], [d], [n], [r], [l], [s] na [z].
[*]Sauti ambazo si ghuna hazina mrindimo wa nyuzi sauti wakati wa utamkaji wake. Sauti si ghuna pia huitwa sauti za kandatuli au sauti hafifu. Mifano ya sauti ghuna ni : [ b, d, g, v, dh, z] na nazali. Mfano wa sauti si ghuna : [p, t, k, f, s]
Posted by: MwlMaeda - 11-28-2021, 11:47 AM - Forum: Nukuu
- No Replies
Muhadhara 9:
MHADHARA WA TISA: Mawanda ya Sintaksia
9 .1 Utangulizi
Katika taaluma inayochunguza lugha, ambayo hujulikana kama isimu, lugha hugawanywa katika Nyanja kuu nne ambazo ni fonolojia, mofolojia, sintaksia na semantiki. Hivyo, sintaksia ni nyanja mojawapo ya isimu ya lugha. Sintaksia ni nini?
9.2 Fasili ya Sintaksia
Kwa mujibu wa Harper (2001-2010) Online Etymology Dictionary, neno sintaksia liliibuka takribani miaka ya 1600 na linatokana na neno la Kifaransa syntaxé au la Kilatini au Kigiriki syntaxis ambalo maana yake ni kupanga au kuweka vitu pamoja katika mpango. Hata hivyo, wataalamu wengi wa masuala ya sintaksia wanakubaliana kuwa neno hili lina asili ya Kigiriki kwa kuwa Wagiriki ndio wakongwe katika taaluma mbalimbali hapa duniani, ikiwa ni pamoja na taaluma ya lugha. Hata hivyo historia ya isimu inaonesha kuwa, uchunguzi wa kwanza wa lugha ulianza na Wamisri mnamo karne ya 5 Kabla ya Kuzaliwa Kristo (KK), Wagiriki ndio walioweka msingi wa taaluma ya lugha tuijuavyo hivi leo (Khamis & Kiango, 2002: 1).
Katika taaluma za sayansi ya kompyuta, sintaksia ni kanuni zifafanuazo jinsi alama zitumikazo katika lugha ya kikompyuta zinavyounganishwa pamoja kwa mpangilio unaokubalika kuwa ni muundo sahihi katika lugha hiyo ya kikompyuta (Programming Language).
Katika kozi hii hatutahusika na mpango wa vitu kwa ujumla wake wala kanuni fafanuzi za matumizi ya maneno na virai katika lugha ya kikompyuta, bali tutajikita zaidi katika taaluma ya isimu. Kwa hiyo, sintaksia ni nini katika taaluma ya isimu?
Besha (1994: 84), sintaksia ni taaluma inayojihusisha na uchambuzi na ufafanuzi wa muundo wa sentensi za lugha; kwa mujibu wa O’Grady (1996: 181), sintaksia ni taaluma inayochunguza jinsi maneno yanavyounganishwa ili kuunda sentensi. Sintaksia kwa mujibu wa Massamba na wenzake (2009: 34) ni, “Utanzu wa sarufi unaojishughulisha na uchanganuzi wa mpangilio wa maneno katika sentensi na uhusiano wa vipashio vyake.” Wanaendelea kusema kuwa katika utanzu huu kinachochunguzwa ni zile sheria au kanuni ambazo hazina budi kufuatwa katika kuyapanga maneno ya lugha katika mfuatano (neno moja baada ya jingine) kwa namna ambayo itayafanya maneno hayo yalete maana inayokubalika na kueleweka katika lugha husika.
Fasili hizi chache tumezitoa kama mifano tu ya kushadidia hoja ya kwamba kuna fasili nyingi za sintaksia. Pamoja na kuwapo kwa fasili nyingi, mtu akichunguza atagundua kwamba fasili takriban zote zinabainisha kuwa sintaksia ni tawi la isimu linalojihusisha na uchunguzi wa:
(a) Jinsi maneno yanavyopangwa katika tungo
(b) Kanuni au taratibu za lugha zinazotumika na zinavyotumika katika kuyaweka maneno hayo pamoja
Kwa hiyo, sintaksia inaweza kufasiliwa kuwa ni taaluma inayochunguza miundo ya tungo na kanuni mbalimbali za lugha zinazotawala miundo hiyo. Katika uchunguzi huo, sintaksia huhusika na mpangilio wa maneno katika miundo mitatu iliyopangwa kidarajia, yaani jinsi maneno yanavyopangwa ili kuunda virai, vishazi na sentensi.
9.3 Malengo ya Ufafanuzi wa Kisintaksia
Lengo kuu la ufafanuzi wa kisintaksia ni kupata sarufi inayotosheleza kwa usahihi miundo ya lugha. Hivi ni kusema, wanasintaksia hufafanua miundo ya sintaksia wakiwa na shabaha ya kupata njia sahihi na toshelevu zitakazosaidia kupata miundo sahihi na kukataa miundo isiyo sahihi katika lugha.
Tangu awali taaluma ya lugha ilipoanzishwa, enzi za Wagiriki na Walatini, kumekuwa na mbinu mbalimbali za uchanganuzi wa mfuatano wa vipashio katika muundo wa mlalo. Kwa mfano, sentensi:
Mtoto ana bahati
Ni sentensi sahili ambayo ni sahihi. Ni utungo ambao una maneno yaliyopangwa kimlalo kwa kufuata sulubu maalumu. Maneno hayohayo yaliyotumika katika sentensi (1) yanaweza kupangwa vinginevyo na kutupatia miundo mbalimbali sahihi na isiyo sahihi. Mathalan:
Bahati ana mtoto
Ana bahati mtoto
*Mtoto bahati ana
*Ana mtoto bahati
Vivyo hivyo, sentensi:
Tukiwa tunakula, nitakwambia vitu
Kimsingi hii, ni sentensi changamano, ni utungo ambao una maneno yaliyopangwa kwa kufuata sulubu maalumu. Maneno hayohayo yaliyotumika katika sentensi (6) yanaweza kupangwa vinginevyo na kutupatia miundo mbalimbali sahihi na isiyo sahihi kama vile:
Tukiwa tunakula vitu, nitakwambia
Nitakwambia, tukiwa tunakula vitu
*Tunakula vitu, nitakwambia tukiwa
*Tukiwa nitakwambia vitu tunakula
Sentensi zisizo na alama ya kinyota zimefuata sulubu inayokubalika katika lugha ya Kiswahili na kwa hiyo ndizo sentensi sahihi na zile zenye alama hiyo hazikufuata sulubu hiyo na kwa hiyo si sahihi. Je, tunajuaje kuwa sentensi hizi sahihi ni sahihi na nyingine zisizo sahihi si sahihi?
Tukitaka kujua usahihi na utosahihi wa tungo hizo, tunahitaji njia za uchanganuzi zitakazotupatia mbinu ya kujua mfuatano fulani wa vipashio katika tungo sahihi na zisizo sahihi kuzikataa. Lengo la wanasintaksia, ambalo hasa ndilo lengo la ufafanuzi wa kisintaksia, siku zote limekuwa ni kutafuta njia hizo za kuzikubali sentensi sahihi na kuzikataa sentensi zisizo sahihi. Njia hizo za kufanyia uchanganuzi wa sentensi ndizo huitwa sarufi (kwa maana yake finyu). Je, mwanasintaksia anafikiaje hatua ya kupata sarufi ya lugha inayohusika?
Kwanza, mwanasintaksia huchambua na kueleza maarifa aliyo nayo mjua lugha kuhusu miundo ya lugha yake. Na pili, huunda nadharia kulingana na ugunduzi wake kuhusiana na maarifa hayo ya mjua lugha.
