MIFANYIKO YA KIMOFOLOJIA

[MwlMaeda]

MOFOfONOLOJIA (MIFANYIKO YA KIMOFOLOJIA)

Mofofonolojia ni taaluma inayoshughulikia uchanganuzi na uainishaji wa vipengele vya kifonolojia vinavyoathiri maumbo ya mofimu katika mfuatano wake.

Mfano

v  Utendea Panga>  pangia

Funga>  fungia       a,i,u

Piga>   pigia

Cheza>  chezea

Soma>   Somea         e,o

Zoa>    zolea

Mofofonolojia huzalisha kanuni ambazo zinaelezea mazingira ya utokeaji wa mofu na alomofu zake.

KANUNI ZA KIMOFOFONOLOJIA

Kanuni hizi huelezea maathiriano ya kifonolojia yanayoathiri mofolojia ya maneno na jinsi badiliko la kimofofonolojia la neno linavyoelezeka kikanuni.

Kanuni hizi husaidia kujua jinsi maneno yanavyobadilika toka muundo ndani wa neno hadi muundo nje wa neno.

Kanuni za kimofofonolojia hutawaliwa na sifa zifuatazo

1. Kanuni za kifonolojia hazina vighairi mfano; hakuna vighairi katika kanuni ya kifonolojia isemayo mkazo katika Kiswahili huwekwa silabi ya pili kutoka mwishoni mwa neno.
   
2. Kanuni za kimofofonolojia huwa na vighairi vingi; Kanuni hii huhusu lugha mahususi na hutumika  katika baadhi ya mofimu tu kwa mfano katika mofu ya utendea.
   

mfano

piga>  pigia

panga> pangia

funga> fungia

tenga> tengea

choma> chomea

//utendea//—–>i/-mz+[a,i,u]

——->e/-mz+[e,o]

AINA ZA KANUNI ZA KIMOFOFONOLOJIA.

1. Kanuni ya usilimisho
   

Kanuni hii inahusu maathiriano ya mofimu zinazofuatana. Maathiriano hayo huzifanya mofimu zifanane zaidi kuliko zikiwa pekee.

Mfano(1)

1. a) n+goma—–>{ngoma}
   
2. b) n+dizi——>{ndizi}
   
3. c) n+buzi—–>{mbuzi}
   
4. d) n+bingu—–>{mbingu}
   

n——>m/-k

Huo ni usilimisho wa nazali.

Mfano(2)

1. a) n+refu—–>{ndefu}
   
2. b) n+limi—->{ndimi}
   

r——>d/n-

l——->d/n-

Huo ni usilimisho wa konsonanti inayotanguliwa na nazali(N)

1. Ukaakaishaji
   

Haya ni maathiriano ambayo sauti isiyo ya kaakaa gumu hulazimishwa  kuwa sauti ya kaakaa gumu.

Mfano

1. a) ki+ama——->chama
   
2. b) ki+ombo——->chombo
   
3. c) ki+uma——–>chuma
   
4. d) ki+eo——>cheo
   

ki——->ch/-i

1. Udondoshaji
   

Mofimu hudondoshwa kutokana na mfuatano wa mofimu unaoleta maathiriano

Mfano

1. a) wanasoma –hawasomi
   
2. b) anasoma-hasomi
   
3. c) nilikunywa-sikunywa
   

//njeo// ——-> θ/-ukanushi

 

1. Uingizaji/uchopekaji
   

Mofimu huchopekwa kwenye mzizi ili kusaidia kuimarisha mzizi wa neno. Uchopekaji aghalabu hutokea kwenye mizizi ya silabi moja.

Mfano

1. a) -j-       anakuja
   
2. b) -nywa-    anakunywa     θ———>ku/-mz   -j,-nyw -,-f-
   
3. c) -f-       atakufa
   

 

1. Tangamano la irabu
   

Hapa irabu zinaathiriana na kuamua kutumia irabu moja (i, au

1.   e) kuwakilisha baadhi ya mofimu.
   

Mfano

Panga – pangia

Piga  – pigia

funga – fungia

Cheza – chezea

Soma –  somea

//utendea//———>i/-mz-  a, i, u

———>e/-mz-   e, o

1. Msinyao/mvutano wa irabu
   

Hutokea ambapo irabu ndefu hulazimishwa kutokea kama irabu fupi

na hivyo kuwa moja badala ya mbili.

Mfano

1. a) wa+alimu – walimu
   
2. b) wa+ema  – wema
   
3. c) wa+izi  – wezi
   

a+a – a

a+e – e

a+i  – e

1. Uyeyushaji
   

Ni uundaji wa sauti viyeyusho vitokanavyo na sauti irabu

   Mfano

Mu+ana – mwana

Ku+etu – kwetu

Vi+angu-vyangu

Mu+izi-mwizi

Vi+umba-vyumba

u——->w/-I,I # u

i——->y/-I,I # i