USHAIRI: NADHARIA NA TAHAKIKI (5)

[MwlMaeda]

4. Saadani A. Kandoro: Mashairi ya Saadani

SURA YA NNE

Na E. Kezilahabi

Bwana Saadani Abdu

Kandoro alizaliwa Kasingirima Street, Ujiji, Mkoa wa Kigoma tarehe 8 Desemba,

1926. Baada ya masomo ya Shule ya Primary Ujiji aliendelea na masomo yake

Government School Iringa, Mwanahela School na Teachers Training School Bwiru.

Mwaka

1944, Bwana Kandoro aliingia katika Idara ya Kuweka Hazina Uyui Tabora. Katika

miaka iliyofuata alishughulika sana kuanzisha Vyama Vya Ushirika na Ustawi wa

Jamii ya Waafrika na hatimaye alikuwa Diwani wa kwanza katika Advisory Council

ya Mji wa Tabora. Katika mwaka 1952 alikuwa Provincial Secretary wa Tanganyika

African Association, Lake Province. Mwaka 1954, alikuwa miongoni mwa watu 17

walioanzisha Chama kitukufu cha TANU mjini Dar es Salaam.

Maneno

haya tunayosoma karibu na picha yake kwenye jalada la kitabu yanatosha

kuonyesha kuwa Bwana Kandoro ni mwanasiasa, na maandishi yake ambayo

tunayajadili katika makala haya hayako mbali naukwelihuu.

Katika

dibaji ya kitabu hiki Bwana Mnyampala anasema “ilikuwa vigumu kuweza

kupambanua baina ya tungo za Sheikh Amri na mpwae huyu Sheikh Kandoro.”

Hii si kweli, maana mengi ya maandishi ya Amri Abedi yaliambatana sana na

misingi ya dini wakati ya Kandoro yanamhusu hata mwanadamu katika jitihada ya

kushindana na mazingira yake.

Katika

muhtasari wetu wa Kiswahili imeandikwa kwamba baadhi ya mashairi yaliyomo

katika kitabu hiki tunayaona katika Sheria za Kutunga Mashairi na Diwani

ya Amri na tofauti hizi si ndogo. Nafikiri Kandoro angeweza kutunza

majina yale yale na mahali ambapo ameongeza beti ingekuwa bora kama angeeleza

hizo beti zimetoka wapi. Jambo hili ni muhimu sana maana linaweza kumpa shaka

mhakiki. Kosa kama hili lilitendeka pia kwa baadhi ya maandishi ya Shaaban

Robert.

Udhaifu

mwingine wa Bwana Kandoro tunauona katika muundo wa mashairi yake. Huu si

udhaifu wa Kandoro peke yake, ni udhaifu wa washairi wengi wa siku hizi. Karibu

mashairi yote yaliyomo kitabuni ni ya mizani kumi na sita na mistari ni minne,

yaani tarbia. Mashairi ya aina ya tathlitha, takhmisa na ukawafi hatuyaoni

kabisa. Sifa hii anayo Shaaban Robert na inaonekana washairi wa siku hizi

wameshindwa kuvaa taji lake. Wale ambao wamejaribu kulivaa naona limcwapwaya.

Katika

dibaji hayati Mnyampala anatwambia: “Bwana Kandoro ni mshairi maarufu sana

nchini Tanzania.” Watunzi wenye fani ya Bwana Kandoro ni haba sana leo.

Wenye fani sawa na yake walikuwa akina marehemu Sheikh Shaaban Robert na

mjombae Sheikh Kaluta Amri Abedi n.k. Lakini mimi naona Kandoro bado anao

udhaifu mwingine. Ukisoma kwa uangalifu baadhi ya mashairi yake utaona kwamba

ameiga mno ushairi wa Muyaka. Kwa mfano shairi la “Usione Kwenda

Mbele” (uk.32) halina tofauti sana na shairi la Muyaka liitwalo

“Kurudi Nyuma si Kazi.” Katika shairi la Kandoro liitwalo “Baada

ya Dhiki Faraja” (uk.l29) tunasoma:

Baada ya dhiki faraja,

Muyaka alifumbua

Uendepo ngezi maji, kwa safari ya mashu wa

Hapo ukumbuke mbiji, ya kutweka na kutuwa

Muyaka alifumbuwa, baada ya dhiki faraji.

Ubeti

huu unatukumbusha mashairi mawili ya Muyaka “Baada ya Ohiki Faraji”

na “Simba wa Maji”. Vile vile shairi la Kandoro liitwalo “Kimya

Kina Mambo Mbele” (uk. 133) linafanana sana na shairi la Muyaka liitwaio

“Kimya” ingawa Kandoro kalitumia katika mazingira tofauti.

Baada

ya kujadili kwa kifupi udhaifu wa Kandoro mshairi, na ingawa si kawaida kuanza

na udhaifu, inafaa sasa tuone upande wake mzuri ambao nafikiri utachukua nafasi

kubwa zaidi.

Mashairi

yaliyomo kitabuni si ya mtu mmoja. Yamo pia mashairi ya Amri Abedi, Mathias

Mnyampala, Abubakari Mohamedi Mikdadi, Maria Rajabu, Salehe Tambwe, na

wengineo. Katika ufafanuzi wangu wa masbairi ya Kandoro nitatumia yale yaliyo

yake, na yale ya wengine nitakuwa nayataja tu inapohitajika – naona vigumu

kupima uwezo wa mtu kwa kutumia maandishi ya watu wengine.

Tabia

ya Bwana Kandoro imeelezwa vizuri sana na Sheikh K. Amri Abedi katika Utenzi

wa Saadani tuuonao mwanzoni mwa kitabu. Beti hizi tano zatukumbusha

machache tu kuhusu tabia yake.

Wema wake kwa yakini

Umemvutia shani

Ingawa kiduniani

Hupendezi wote pia.

Kwa kuwayu muhsani

Hufikiwa na wageni

Wajuu hata wa chini

Hupenda kufikia.

Hujitia mashakani

Ili kuridhi wageni

Hujingiw hatarini

Ili kuwatumikia.

Kijana mwenye makini

Ana nguvu ya maoni

Ana busara kichwani

Mengi hum wongokea.

Mwamuzi wa hisani

Watu wamtumaini

Uzukapo ukindani

Nduguze humuendea.

Shairi

lake la kwanza “Staharaki” (uk. 10) laeleza maana ya jina lake la

ushairi. Anaeleza kwamba hataharaki kwa tendo – hana haraka katika kutenda

jambo, haghadhabiki na hakasiriki upesi.

Ndiye mimi Saadani,

muendapole wa mwendo

Abdu si la utani, jina langu la upendo

Kandoro wangu ubini, baba simuweki kando

Sitaharaki kwa tendo, msonijua jueni.

Msonijua jueni, staharaki kwa tendo

Tendo nikilibaini, silifanyii vishindo

Vishindo ulimbukeni, limbuko si wangu mwendo

Staharaki kwa tendo, msonijua jueni.

Staharaki starani, staha wangu mtindo

Staharaki tatmi, kupigwa hata kwa nyundo

Staharaki kutamani, moyo huupigafundo

Staharaki kwa tendo, msonijua jueni.

Mshairi

ametumia mtindo mzuri wa kuandika maelezo kidogo ya mashairi yake. Jambo hili

karibu ni lazima katika ushairi wa Kiswahili. Mashairi mengi ya Kiswahili, hasa

yale ya tambo na malumbano, ni vigumu sana kueleweka kwa watu wasio’ua chanzo

au asili ya kuandikwa kwa mashairi hayo. Lakini Bwana Kandoro ameeleza kidogo

maana ya mashairi fulani fulani, asili ya kuandikwa, na pengine wakati au mwaka

shairi hilo lilipoandikwa. Maelezo haya tunayapata katika kila mwanzo wa

shairi. Maelezo yake si mengi sana kiasi cha kumtafunia msomaji. Yanatosha

kuwekamsirigi unaohitajika.

Tuchunguze

kidogo jinsi Kandoro anavyoanza mashairi yake. Mara fulani fulani Kandoro

anaanza mashairi yake kwa kishindo. Tazama kwa mfano, mwanzo wa

shairi liitwalo “Mnapowacha Madogo na Makubwa Mtawacha” (uk. 25):

Amkeni kumekucha,

wakubwa hata wadogo,

Wadogo sikuwaacha, kwa kuogopa kinyongo,

Kinyongo sikukificha, kukificha ni wongo,

Mnapowacha madogo, na makubwa mtawacha.

Tutazame

mfano mwingine kutoka shairi liitwalo “Kigeugeu” (uk.22):

Kigeugeu geuka,

kupinduka ni ulema

Ni uleme kupinduka, geuka ziso hekima

Kila mara kugeuka, ni kuharibu heshima

Kigeugeu si chema, kila mara kugeuka.

Katika

shairi lake jingine liitwalo “Shujaa Haogopi Kitu Kilicho Halali

Yake” (uk. 66) tunaona mwanzo huu.

Nisemayo muyashike, hii

nishmri letu

A kuitae mwitike, tuendeshe mambo yetu

Shujaa na kitu chake, hadhulumiwi na mtu

Shujaa hahofu kitu, kilicho halaliyake

Vilevile

tunapata mfano mwingine katika shairi la “Mkamia Kifo Nani?” (uk.

54).

Wasomaji kutaneni,

pimeni inavyosema

Yatieni akilini, kwa busara na hekima

Tumekaa duniani, mambo mengi tunasema

Kufa mtu ni lazima, mkamia kifo nani?

Mifano

hii inatosha kueleza jinsi Kandoro anavyoanza inashairi yake kwa kishindo.

Tunasikia sauti yenye nguvu, sauti ya mtu mzima akizungumza, sauti ya mtu

anayejua anachokizungumzia. Mwanzo kama huu husaidia kuamsha ari ya msomaji ya

kutaka kuendelea.

Dhamira Kuu

Sasa

tuone mawazo yake makuu yanayojitokeza katika kitabu uki. Mawazo haya

nitayajadili katika mafungu matano:

1. Mawaidha

yanayoambatana na misingi ya dini

2. Uvumilivu katika maisha

3. Uhusiano wake na Amri Abedi, na wenyeji wa Mafia

4. Ukoloni

5. Baada ya Uhuru

Misingi ya Dini

Katika Mashairi

ya Saadani tunaona mashairi fulani fulani ambayo yanaambatana sana na

misingi ya dini. Katika shairi liitwalo “Ihsani” (uk. 30) mshairi

mwenyewe anatupa kwanza maelezo haya: “Shairi hili linajieleza lenyewe

jinsi ya kuwafanyia ihsani viumbe na ubora wa kutenda ihsani, yaani wema.

Inaeleweka katika mafunzo ya dini mbalimbali kwamba ukiwa mtenda mema japo

uwatendeao wakulipe nuksani, yaani ubaya, mbele ya Mungu utalipwa wema

wako.”

Japo fakiri niwa,

usikini na fukara

Na ubaya kufanyiwa, na kunionya ishara

Na matendo kulipiwa, ya faida na hasara

Isani kitu bora, mtenda na mtendewa.

Wazo

hili kidogo sikubaiani nalo maana lina sehemu ndogo sana katika ulimwengu wa

leo, ulimwengu wa kuoneana kisiasa, kiuchumi na kadhalika. Nashangaa kuona

Bwana Abdu Kandoro akileta tena wazo la kupigwa shavu na kutega shavu la pili

kwa tegcmeo la kulipwa na Mungu baadaye. Wazo hili linarudiwa tena katika shairi

liitwalo “Binadamu Tenda Wema” (uk.18).

Katika

shairi liitwalo “Moyo Maovu Sifate” (uk. 31) tunamsikia rnshairi

akiuonya moyo wake:

Moyo wanambia kata, kitu

cha watu sikate

Moyo wanambia vuta, kitu cha watu sivute

Moyo wanambia ita, usomjua simwile

Maovu moyo sifate, utanitia matata.

Uvumilivu Katika Maisha

Uvumilivu

na kufanya kazi kwa bidii ni wazo mojawapo kubwa ambalo linaweza kujadiliwa

pekee. Kwa kifupi tunaweza kusema kwamba Mashairi ya Saadani ni kitabu

kinachoonyesha jitihada ya Bwana Abdu Kandoro katika kujiendeleza mwenyewe,

matatizo aliyoyapata, na hatimaye kufanikiwa kwake. Tunamwona yeye na rafikiye,

Tambwe, wakikazana wapate kujisukuma mbele katika maisha. Kwa upande wa Bwana

Kandoro, amefanikiwa sana katika maisha. Amepata kuwa · mkuu wa wilaya, na hakuna kufanikiwa

kuliko kutenda jambo ambalo umma unalitambua. Katika “Naisubiri

Subira” (uk. 61) tunamsikia akisema:

Mpaka kubahatisha, ndipo

upate bahati

Bahati yafurahisha, mbeleya watu umati

Aipatae hutisha, akawekwa katikati

Mtu hapati bahati, mpaka kubahatisha

Bahati kuimarisha, yataka umadhubuti

Mpaka umejichosha, kazi yako kudhibiti

Kazi yako imarisha, usiiwachie kati

Mtu hapati bahati, mpaka kubahatisha

Bwana

Kandoro anapoanza kuona matunda ya kufanikiwa kwake maishani anasema katika ‘Usiku

Ukikomaa Karibu Kupambazuka’ (uk.77):

Kipigo ukapigika, mfano

wa kulemaa

Ndipo juto hukuftka, wakati wa kuchumaa

Na kupona kutafika, usiondoe tamaa

Usiku ukikomaa, karibu kupambazuka.

Amri Abeid na Weayejt wa Mafia

Uhusiano

uliopo kati ya Kandoro na Amri Abedi umechukua pia sehemu kubwa kitabuni, nao

umezungumziwa si katika kitabu hiki tu bali pia katika baadhi ya mashairi

yaliyopo katika kitabu cha Amri Abedi cha Sheria za Kutunga Mashairi na

Diwani ya Amri. Hapa tunaweza tu kufupisha mazungumzo haya kwa kutumia

maneno ya Mathias Mnyampala yaliyomo katika Jarida la Kiswahili Toleo

35/1 Machi. 1965.

Mgogoro ule ulioanza

wakati wa kuoana kwao yeye na mkwewe, Shami ulizuka tena. Fitina hiyo siwezi

kuieleza hapa bali kila mmoja anaweza kuona na kusoma mashairi yaliyomo katika

kitabu cha Sheria za Kutunga Mashairi na Diwani ya Amri. Kisa

na mkasa vimeelezwa humo. Bwana Saadan Abdu Kandoro alijitahidi sana

kupatanisha ugomvi huo. Juhudi hiyo ilifaulu kidogo tu na mwaka 1951 Sheikh

Amri Abedi alimtaliki Bi Shami Binti Sudi baada ya mgogoro mkubwa sana.

Kati

ya mashairi yanayoweza kugusa sana msomaji ni lile la “Mola Muweke Peponi

Mjomba Wangu Kaluta” (uk.50), shairi juu ya kilio cha Bwana Kandoro kuhusu

kifo cha Amri Abedi.

Makiwa yamenipata,

imenishika huzuni

Meno ninajikeketa, nimeku wa msibani

Kandoro na ata-ata, la kushika silioni

Mola muweke peponi, mjomba wangu Kaluta.

Njiani ninapopita, mawazo tele moyoni

Msiba niliopata, kifo cha mwanachuoni

Kifo cha Sheikh Kaluta, kimemkaba yakini

Mola muweke peponi, mjombo wangu Kaluta

Jjapo tutamfata, kifo hakina fulani

Sikitiko ni kujuta, tulobaki mashakani

Maisha mwenye kufua, mwenye nguvu ni Manani

Mola muweke peponi, mjomba wangu Kaluta.

Ukoloni

Kuanzia

ukurasa wa 124 hadi 164, tunaona mashairi ya kisiasa. Mashairi ya kisiasa

yanachukua sehemu kubwa kitabuni kuliko mashairi ya aina nyingine. Bwana Abdu

Kandoro – kama tulivyosema hapo awali – ni mmoja katika watu kumi na saba

walioanzisha chama cha TANU mwaka 1954. Ni mmoja kati ya watu waliokazania sana

uhuru wa Tanganyika miaka ile ya ukoloni. Bwana Kandoro alipigania uhuru kwa

njia mbili: kimatendo na kimaandishi. Katika mashairi yake haya sehemu zote

mbili tunaziona. Tunamwona anasafiri kwenda Mwanza kwenye mkutano wa kisiasa. Kwa

upande wa maandishi Bwana Kandoro lazima apewe sifa kubwa sana kwa ujasiri

aliokuwa nao – ujasiri wa kuandika mashairi yaliyokashifu serikali ya mkoloni

wakati (mkoloni) akiwa bado nchini akitawala. Watu wachache sana walionyesha

ujasiri huu wa kumpinga mkoloni. Washairi waliotaka kujipendekeza kwa wazungu,

au walifanya hivyo kwa woga – wakiogopa utawala wa mkoloni! Lakini Bwana

Kandoro ni kinyume cha waandishi kama hao. Sikiliza kwa mfano, sauti yake ya

hasira katika shairi la “Kwetu Ni Kwao Kwa Nini? (uk. 139).

Mtu kuuliza nini, kitu

hiki cha nini?

Kitu hiki ni cha nani, na hiki kitu cha nini?

Nacho kinailwa nim, ni cha nani na kwa nmi?

Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?

Na kwa nini cha nani, na chake kwa njia gani?

Jawybu liweyakini, lisiwe purukshani?

Kwa nini sababu gani, kwao ni kwetu kwa nini?

Kwetu ni kwao kwa nim, na kwao kwetu kwa nini?

Kwa nini kwao kwa nini, kuwe kwetu ni kwa nini?

Na kwetu pia kwa nini, kuitwa kwao kwa nini?

Kwa nini ina yakini, kwetu ni kwao kwa nini?

Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?

Mtu kwao kuthamini, ijapokuwa jiweni,

Pia alale mtini, na baraza liwe chini

Nile matunda porini, kuitwa kwenu kwa nini?

Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?

Wakati

Sheikh Amri Abedi alipokuwa kule Missionary College Rubwa, Pakistan, Bwana

Kandoro alimuandikia shairi la “Siafu Wamekazana” ili kumjulisha

maendeleo ya wananchi katika kupigania Uhuru. Ni shairi la kiwango cha juu

sana, lakini hapa nitadondoa beti mbili tu:

Nyoka amegutuka, ndani

ya shimo katuna

Tena amekasirika, hasira zenye kununa

Nyoka anababaika, shimoni kwa kujikuna

Siafu wamekazana, nyoka amekasirika.

Shimoni ataondoka, hilo nataja kwajina

Nyoka anajuwa fika, siafu wakiungana

Nguvu zinaongezeka, shimoni watagombana

Siafu wamekazana, nyoka amekasirika.

Baada ya Uhuru

Jambo

la mwisho ambalo nitagusia ni mashairi yake yaliyoandikw, baada ya uhuru.

Katika mashairi haya tunamwona Kandoro huko Mafia akiwa mkuu wa wilaya hiyo, na

jinsi anavyoshirikiana na watu na kuwahimiza wafanye kazi kwa bidii. Mhakiki wa

kitabu hiki anasema:

Washairi wengine nyoyo

zao huguswa zaidi na vitu kama uzuri wa umbile la dunia, mabonde, milima, ndege

n.k. Wengine huguswa zaidi na fikira za upeo mbali mbali kama vile mwenendo

mwema, imani kwa Mungu, ubaya na wema katika maisha n.k. Bwana Kandoro anaguswa

zaidi na watu wenzi wake, sahiba zake, na hata wapinzani wake.

Mashairi

aliyoandika baada ya uhuru yanatufikisha kwenye upeo wa maisha yake. Kwa

kumalizia tunaweza kusema kwamba Bwana Kandoro ameweka msingi mzuri sana kwa

washairi wa Tanzania – nchi ambayo inajali zaidi watu kuliko uzuri wa milima na

mabonde wanamoishi.

Maswali

1.

Ijadili dhamira ya uzalendo ijitokezavyo katika Mashairi ya Saadani.

2.

Tumia shairi la “Siafu Wamekazana” ujadili matumizi ya taswira katika

kujenga dhamira ya shairi hili.

3.

Chagua dhamira kuu tatu zijitokezazo katika Mashairi ya Saadani ujadili

kufanikiwa au kutofanikiwa kwa mwandishi katika kuziibua dhamirahizo.

4.

“Katika Mashain ya Saadani tunagundua mshairi ambaye yu mwanasiasa tangu

mwanzo hadi mwisho.” Jadili.