MOFOLOJIA YA KISWAHILI: MUHADHARA WA TATU: DHANNA YA ALOMOFU

[MwlMaeda]

MUHADHARA WA TATU: DHANNA YA ALOMOFU

Alomofu  hufafanuliwa kama maumbo zaidi ya moja (mbalimbali) ya mofimu moja.

Neno alomofu linatokana na maneno mawili ambayo ni “alo” lenye maana ya zaidi ya moja au mbalimbali na “mofu” lenye maana ya umbo (ma)

Mfano

• M(u)+tu : wa+tu
  
• M(u)+ke : wa+ke
  
• Mw+alimu : w+alimu
  
• mw+anajeshi : w+anajeshi
  

Katika mifano hiyo //mu// ya umoja ina maumbo mawili ambayo ni //m// na  //mw// halikadhalika //wa// ya wingi nayo ina maumbo mawili ambayo ni  //wa// na  //w//  hivyo maumbo haya yanaweza kuelezwa kwa kanuni ifuatayo:

//mu//——->[m]/-k

——->[mw]/-I

//wa//——–>[wa]/-k

— ——->[w]/-I

MAZINGIRA YA UTOKEAJI wa ALOMOFU

Alomofu hutokea katika mazingira maalumu. Mazingira mengine yanatabirika na mengine hayatabiriki. Hata hivyo, alomofu huweza kutokea katika mazingira ya aina tatu ambayo ni:,

v    mazingira ya kifonolojia

v    mazingira ya kileksika (kikamusi)

v    mazingira ya kisarufi

1.  Mazingira ya kifonolojia
   

    Mazingira ya kifonolojia ya utokeaji wa alomofu hujitokeza pale ambapo maumbo fulani hutokea kama alomofu kutokana na athari za kifonolojia.

      Mfano

Mifano hiyo inaonesha jinsi umbo moja linavyoweza kubadilika na kuwa katika muonekano tofauti huku maumbo yote hayo yakiendelea kubeba taarifa ileile. Mabadiliko haya huwa yamesababishwa na athari za kifonolojia za sauti fulani.

Umbo  “mu” linatokea kama //mu// au //m// linapofuatwa na konsonanti na linakuwa  umbo //mw// linapofuatwa  na irabu.

Vilevile umbo //wa// linalojitokeza kama //wa// linapofuatwa na konsonanti  na linakuwa //w// linapofuatwa na irabu.

Vilevile mazingira ya kifonolojia hujidhihirisha katika utendaji. Utokeaji wa alomofu za kauli huwa katika mazingira yanayotabirika na yasiyotabirika.

• Mazingira yanayotabirika ya utendea
  

Mofimu ya utendea “le” inatokea iwapo mzizi una irabu e au o.

Mazingira ya utokeaji wa alomofu ya utendeshi.

• Mazingira yasiyotabirika
  

Mfano

1. a) lala-laza
   
2. b) shuka-shusha
   
3. c) lewa-levya
   
4. d) ogopa-ogofya
   
5. e) gawana-gawanya
   

Alomofu za utendeshi ni z, sh, vy, fy, ny.

2  Mazingira ya kileksika

Utokeaji wa alomofu katika mazingira ya kileksika huwa tunazingatia ngeli za nomino kupitia mofu za umoja na wingi za nomino husika.

Mfano

1. a) kijana   vijana
   
2. b)  mtume     mitume
   
3. c)  θRaisi    maraisi
   
4. d)  θMungu    θMungu
   

Katika mifano hiyo;

• Alomofu za umoja ni ki,m,θ
  
• Alomofu za wingi ni,vi,mi,ma,θ
  

//umoja//—-> ki /-konsonanti

//wingi//—-> vi/-k

//umoja//—–>m/-k

//wingi// —->mi/-k

//umoja//—->  /-raisi

//wingi//—–> ma/-raisi

//umoja//—–> θ/-Mungu

//wingi//——> θ/-Mungu

1. Mazingira ya kisarufi
   

Mfano

1. a) anapika – hapiki
   
2. b) alipika – hakupika
   
3. c) atapika – hakupika
   
4. d) amepika – hajapika
   

(i) Alomofu za njeo ni:-na, li, ta, me, i, ku, ja

(ii) Alomofu za njeo uyakinishi ni; na, li, ni, ta, me

(iii) Alomofu za njeo ukanushi ni; i, ku, ta, ja

VIGHAIRI

Vighairi ni dhanna inayohusu alomofu ambazo utokeaji wake   haufungamani na kanuni wala masharti yoyote.

Mifano

(a) ki+tabu  –  vi+tabu

(b) ki+jiko  –  vi+jiko

© ki+nu    –  vi+nu

(d) ch+umba  –  vy+umba

(e) ch+eti   –  vy+eti

(f) ki+oo    –  vi+oo

(g) ch+oo    – vy+oo

(h) ch+umba  – vy+umba

Mifano hiyo //ki// ya ngeli ya KI-VI umoja ina alomufu //ki// na //ch// na mofu //vi// ya wingi ina alomofu //vi// na //vy//.

NB: Maneno choo,vyoo, chumba, vyumba, chetu, vyetu, ni vighairi kwa sababu yanashiriki ngeli ya KI-VI lakini hayakubali mofu //ki// na //vi// kukaa mwanzoni. Kimsingi //ch// na //vy// zipo kwenye ngeli ya  KI-VI  lakini mwanzoni zipo zilivyo yaani, ki-vi itatokea tu kwenye kitenzi cha upatanisho wa kisarufi.

Mfano;   choo kimejengwa

Vyoo vimejengwa