USHAIRI: NADHARIA NA TAHAKIKI (1)

[MwlMaeda]

Kitangulizi

Ushairi

 umeonekana kwa baadhi kubwa ya waalimu na wanafunzi kuwa ni somo gumu sana, na hata kuogopwa. Kitabu hiki kimetungwa kwa makusudi ya kuuondoa woga huu. Kimeandaliwa ili kiwasaidie waalimu, wanafunzi na wapenzi wa ushairi wa Kiswahili kulikabili somo hili vizuri zaidi katika mdharia na uchambuzi wake. Katika sura mbili za mwanzo nimejaribu kutoa vigezo vya nadharia ili kutoa changamoto ya mjadala wa maana ya ushairi. Kwa vile kitabu kimelengwa basa kwa wanafunzi wa vidato vya 3-4, cheti cha ualimu daraja A, diploma ya ualimu, na kiasi fulani kwa wale wa vidato vya 5 na 6, nadharia zilizotolewa katika sura hizi zimerahisishwa kukidhi haja za viwango hivyo.

Baada

ya hapo nimehakiki vitabu kumi vya ushairi, vingi vikiwa ni vile vitumikavyo

katika mihutasari ya viwango vilivyotajwa. Sura ya nne imeandikwa na E.

Kezilahabi, mwenyewe akiwa ni mshairi na mwanazuoni maarufu. Sikuona haja ya

kukihakiki upya kitabu cha Sheikh Kandoro baada ya kuyaona makala haya ya Dkt.

Kezilahabi ambayo kwa hakika yanasadifu sana kiwango cha wanafunzi wa vidato

vya 3 na 4.

UCHAMBUZI WA MASHAIRI: VIDOKEZO

Ushairi

ni aina ya fasihi inayotofautiana na hadithi na tamthilia hasa katika umbo na

matumizi yake ya lugha. Wakati ambapo fasihi ya kinathari inatumia lugha ya

mjazo na ya mtiririko, ushairi hutumia lugha ya mkato yenye kueleza maudhui

yake kimuhtasari, na aghalabu huyaficha maudhui hayo ndani ya taswira na

ishara.

Kwa

hiyo basi, inakuwa muhimu kwa msomaji wa shairi kuwa tayari kwanza kupata maana

ya juu juu ya shairi analolikabili. Kwa maana hii, kwa mfano,

“siku ya mawingu mengi” si kitu kingine bali ni siku iliyojaa utando

wa mawingu angani. Baada ya maana hiyo ya moja kwa moja, msomaji wa shairi

anatakiwa afasili kauli hiyo ya “siku ya mawingu

mengi” kwa maana ya ndani; maana ya kiishara na

kitaswira.

Kwa

kawaida siku iitwayo nzuri ni ile yenye mbingu angavu, yenye ndege warukao na

kuimba nyimbo nzuri. Siku ya namna hii katika ushairi huweza kutumiwa kuwa

ishara ya furaha na amani; wakati amoapo “siku ya mawmgu mengi”

kushara huweza kuwakilisha kununa kwa mtu ambaye hana raha bali kajawa na

karaha.

Hatua

hii ya mwanzo huweza kumsaidia msomaii wa shairi ambaye huwa analikabili shairi

hilo katika ngazi zake hadi kufikia maana kamili.

Katika

kazi ya fasihi, hususan ile ya ushairi, huwa hakuha jibu au tafsiri moja tu.

Inategemea jinsi mpokeaji wa shairi atakavyolikabili shairi hilo tangu mwanzo,

mradi tu aweze kuthibitisha hoja zake kwa mifano dhahiri. Tuchukue mfano mdogo

ufuatao wa shairi la E. Kezilahabi, “Wimbo wa Kunguni” (Kichomi, uk.

20):

Mwanadamu kama huiui

Ndoa ni mkono karibu na goli

Na firimbi imelia

Golini namna mtu

Lakini goli upana futi moja

Viatu vimechanika, na mpira ni tofari.

Uwanja kijiji ndani ya nyumba.

Washangiliaji na wazomeaji wengi sana.

Maswati mengi kama nayo

Manung’uniko mengi kama hayo

Matatizo mengi kama hayo sasa

Yaonekana ingawa zamani hayakuwako.

Shairi

hili linahusu ndoa, kwa hiyo dhamira yake tunaweza kusema kuwa ni

“mabadiliko katika ndoa.” Mstari wa pili ndio unaotupa kidokezo juu

ya dhamira hii. Mshairi anaifananisha ndoa na mchezo wa mpira, lakini mchezo

wenyewe si mpira wa kawaida tuujuao kwani golini hakuna mtu, upana wa goli ni

futi moja, na mpira si huu wa kawaida uliojazwa hewa bali ni tofari. Hiki ni

kinyume cha mambo, nasi tumetakiwa na mshairi tuzichukulie tamathali hizi

kitaswira kuwa zinawakilisha ugumu wa maisha ya ndoa. Ndoa siku hizi ni

matatizo matupu, na mshairi anaonyesha kama vile kwenye mchezo wa mpira, katika

ndoa pia mmejazana washabiki: washangiliaji na wazomeaji.

Mpaka

hapa shairi halijaleta utata. Lakini tuanzapo kujadili jina la shairi pamoja na

mstari wake wa mwisho, utata unaanza. Kwa nini “Wimbo wa Kunguni”?

Maana mojawapo tuwezayo kuitoa hapa ni kuwa kwa vile kunguni hupatikana katika

vitanda vya watu masikini, basi katika shairi hili wimbo huu ni wa mtu

masikini. Kunguni ndiye mwenye fursa ya kuyaona na kuyasikia yote yatokeayo

kati ya mume na mke kwani analala kitanda kimoja nao. Kwa hiyo malalamiko haya

kuhusu ndoa yanatokana na udhati wa kuyaishi maisha ya ndoa chungu ya

kimasikini.

Maana

nyingine tuwezayo kuitoa kuhusu taswira hii ya kunguni ni ile ya mtu anayemtegemea

mwenziwe katika maisha yao ya ndoa, naye amebaki kulalamikia hali yao duni

akiwa kang’ang’ania katika uvivu wake wa kusubiri aletewe kila kitu. Huyu,

kutokana na kutofanya kazi, anaishilia katika manung’uniko, malalamiko, na

kutokuridhika.

Mstari

wa mwisho unaweza pia kuwa na maana zaidi ya moja. Mathalani, kwa wengine

mstari huu huweza kuwa na maana kwamba ndoa za siku hizi, kinyume na za zamani,

zimejaa machungu mengi. Kwa baadhi ya wasomaji mstari huu unaweza kuchukuliwa

kuwa ni sehemu ya malalamiko ya mtu mmoja kwa mwenziwe kuhusu ndoa yao ambayo

mwanzoni ilikuwa nzuri lakini sasa imegeuka kuwa karaha tupu.

Kutokana

na haya, tumeona jinsi shairi moja liwezavyo kujadiliwa na kupewa maana zaidi

ya moja na bado maana zote zikakubalika kufuatana na hoja zilizotolewa na

uthibitisho ulioambatana na hoja hizo.

Ziko

njia kuu mbili ambazo huweza kutumiwa kuchambulia shairi. Njia ya kwaoza

hupitia vipengele mbalimbali vya shairi, kimoja hadi kingine. Kwa njia hii

mhakiki huangalia sehemu mbalimbali za fani na maudhui kama vile dhamira,

maana, ujumbe, falsafa, matumizi ya lugha, taswira na ishara, vina na mizani

(kama ipo), na kadhalika. Njia hii ndiyo ambayo nimeitumia sana katika tahakiki

zilizomo humu kitabuni.

Mbinu

ya pili ni ile ya kulichambua shairi hatua kwa hatua kutoka ubeti mmoja hadi

mwingine.

Mara

nyingi, uchambuzi wa mashairi huchukua njia zote mbili, ijapokuwa uamuzi wa

mhakiki kutumia njia hii ama ile hutegemea pia shairi linalohusika. Hata hivyo,

mara nyingi njia ya pili ina hatari kwani huweza kuishia katika kufasili tu na

kuyaeleza kinathari yale yanayojitokeza katika shairi.

Kwa

jumla, katika uchambuzi wa mashairi au hata wa washairi, maswali yafuatayo

huulizwa:

1. Je, mshairi

ninayemshughulikia ni wa aina gani? Historia ya maisha yake ni ipi? Ina mchango

gani wa moja kwa moja katika fani na maudhui ya ushairi wake?

2.

Ni dhamira gani kubwa na ndogo zinazojitokeza katika ushairi wake? Je, dhamira

hizo zina nafasi gani katika jamii ya leo? Na kama ni mshairi wa zamani,

dhamira hizo zilikuwa na nafasi gani katika jamii ya mshairi ya wakati huo?

3.

Kutokana na ushairi wake tunaweza kusema mshairi anao msimamo au mtazamo

maalumu unaojitokeza mara kwa mara, au mshairi huyo huwa anaandika tu kuhusu

mambo yanayomgusa na kumuathiri kwa wakati huo? Iwapo ana msimamo maalumu, ni

upi na unabeba falsafa aina gani?

4.

Fani iliyotumiwa katika shairi au mashairi yanayohusika ni ya aina gani? Kwa

mfano, mshairi katumia lugha ya aina gani? Taswira azitumiazo ni za aina gani?

Je, katumiaje viegezo vya vina na mizani (iwapo ni ushairi wenye vina na

mizani), mitindo, muundo, na mbinu nyinginezo za kisanaa?

5.

Iwapo zipo kazi nyingine za ushairi au hata washairi wengine wanaoshabihiana na

mshairi anayehusika, wanafanana ama kutofautianaje katika fani na maudhui ya

mashairi yao na ya mshairi huyu? Au ikiwa mshairi anayechunguzwa ni wa pekee,

ni sifa gani za kifani na kimaudhui zinazompa upekee huo?

Haya

ni baadhi tu ya maswali muhimu ambayo yafaa yatiliwe maanani na walimu na

wanafuna wa ushairi.

Ni

matumaini yangu kuwa iwapo vidokezo hivi pamoja na nadharia na tahakiki

mbalimbali humu hazikufaulu kuyajibu maswali ya wanafunzi na waalimu kuhusu

ushairi, walau zimeelekeza kwenye chanzo cha majibu ya maswali hayo.

Shukrani

Nawashukuru

Bibi Demere Kitunga-Chachage na Bwana Justin Mallya kwa kazi waliyoifanya

kuuhariri mswada wa kitabu hiki pamoja na mapendekezo yao mengi kuhusu maudhui

yaliyomo humu. Pia ninawashukuru E. Kezilahabi, M.M. Mulokozi, K.K. Kahigi,

M.L. Balisidya-Matteru, N.O. Mmbaga, E.N. Hussein, G. Ruhumbika, J. Madumulla,

na Nyalobi Mayunjanda Gibbe kwa maoni yao waliyoyatoa wakati wa mijadala ya

ushairi.

Tunawashukuru

waandishi na wachapishaji wa vitabu mbalimbali vilivyohakikiwa humu. Mwisho

shukurani na upendo mwingi kwa Chichi, Mbazi na Aisha walioithamini kazi

niliyokuwa naifanya, wakanipa moyo kuwa jasho la akili ya mtu humpatia na

kumsongea ugali.

 

F.E.M.K. Senkoro

Chuo Kikuu cha Dar es Salaam

Juni, 1987.