TUTEGUE KITENDAWLI : NENO MAITI IKO KATIKA NGELI IPI?

[MwlMaeda]

Mojawapo ya nomino ambazo ngeli zake zina kutokubaliana kwingi miongoni mwa

wanasarufi wa Kiswahili ni ‘maiti’. Walimu na wapenzi wengine wa sarufi ya Kiswahili

huchelea kuelezea kwa hakika mahali pa ‘maiti’ katika mfumo mpya wa uainishaji wa

ngeli uitwao upatanisho wa kisarufi.

MOJAWAPO ya nomino ambazo ngeli zake zina kutokubaliana kwingi miongoni

mwa wanasarufi wa Kiswahili ni ‘maiti’. Walimu na wapenzi wengine wa sarufi ya

Kiswahili huchelea kuelezea kwa hakika mahali pa ‘maiti’ katika mfumo mpya wa

uainishaji wa ngeli uitwao upatanisho wa kisarufi.

Binafsi, nimewahi kukabiliwa na swali lihusulo ngeli ya nomino ‘maiti’ ingawa

jawabu langu kwa kawaida huambatana na maelezo marefu ambayo dhamira yake

ni kujaribu kuutilia nguvu mwegemeo wangu. Ninadhani hata wewe umewahi

kukumbana na hali sawa na hiyo!

Kwa muhtasari, uainishaji wa ‘maiti’ kingeli una uambaji ngoma wa aina mbili

kama zilivyo ngeli nyingine kadhaa. Wanasarufi fulani hudai kwamba nomino hiyo

inapaswa kuingizwa katika ngeli ya ( I-ZI) ilhali wenye maoni tofauti hushikilia

kwamba inapaswa kuwa katika ngeli ya (A-WA ). Sababu zitolewazo na

wanasarufi hao kuhusiana na misimamo yao, ukisikiliza kwa makini, utaona

kwamba zina mashiko ya aina fulani.

Awali , nilieleza kwamba vipo vipengele vingine ambavyo vinaweza kuchukua

mkabala- kati ila si suala la ngeli! Haiyumkiniki kudai kuwa nomino moja inaweza

kuingia katika ngeli mbili tofauti. Kwa hivyo, kinachohitajika ni ukubalifu kuhusu

mahali pa nomino yenyewe katika mfumo mpya wa uainishaji wa ngeli bali si

maelezo marefu ya kushawishi.

Katika makala haya, ninadhamiria kuonyesha sababu mbalimbali zinazowafanya

wenye mikabala miwili tuliyoitaja kuliweka neno hilo katika ngeli mbili tofauti.

Baadaye, nitapendekeza njia ambayo kwayo utata huo unaweza kutatuliwa.

Wanaoshikilia msimamo wa A-WA wanatoa sababu kadha zinazoelekeza mtazamo

wao. Wanatumia methali za jadi zilizotumia nomino maiti pamoja na tamaduni

nyingine zinazohusiana na sherehe za matanga na mazishi ya Waswahili

kushadidia madai yao. Wanadai kwamba methali hizo zimetumia kirejeshi (ye) na

viwakilishi nafsi – ambata ‘u’ au ‘a’ kurejelea maiti. Viambishi hivyo hujitokeza

katika ngeli ya A-WA katika hali ya umoja. Baadhi ya methali hizo ni pamoja na:

(1) Adhabu ya kaburi aijuaye maiti.

(2) Maiti haulizwi sanda.

(3) Aibu ya maiti aijuaye mwosha.

Kwa mujibu wa mila na itikadi za Waswahili, inasemekana kwamba kisomo

anachosomewa maiti kaburini mara tu baada ya kuzikwa huitwa talkini. Hapa,

kiambishi ‘a’ katika neno ‘anachosomewa’ hurejelewa na kudaiwa kwamba kunayo

sababu maalumu iliyowafanya Waswahili kutotumia kiambishi kiwacho chochote

kile mathalan (i) ya upatanisho wa sarufi katika ngeli ya ( I-ZI), na badala yake

kutumia kiwakilishi nafsi-ambata ( a).

Sababu nyingine itolewayo kuunga mkono madai ya wanasarufi hao ni ile ya

heshima au uluwa. Wanasema kwamba ijapokuwa maiti hana uhai, heshima yake

bado ingalipo na ndiyo sababu hufanyiwa mazishi maalumu. Kwa mantiki

hiyohiyo, methali, ‘Mimi mbega nafa na uzuri wangu’ hutumiwa kushadidia suala

hilo la heshima ya maiti.

Aidha, majina ya heshima ambayo huendelea kutumiwa na walio hai kumrejelea

aliyeaga dunia miaka mingi baadaye ni ushahidi mwingine unaoelezea sababu ya

kuwekwa kwa nomino maiti katika ngeli hiyo. Majina hayo ni ‘marehemu’ na

‘hayati’. Tunasema, ‘Marehemu kakangu alikuwa muungwana sana au ; Hayati

Mwinyihatibu alitufanyia mambo mengi’. Ushahidi mwingine utolewao kuunga

mkono msimamo huo, ni ule wa kuwepo kwa kisawe cha maiti; mfu, ambacho

hutumia kiwakilishi nafsi-ambata ( a). Tunasema, ‘Mfu amezikwa’ wala si ‘mfu

umezikwa’

Wanasarufi wenye msimamo wa pili hudai kuwa maadamu hamna uhai na hisia

katika maiti; kigezo muhimu kielekezacho uingizwaji wa nomino katika ngeli ya

A-WA, basi nomino hiyo inapaswa kuingizwa katika ngeli ya (I-ZI) kama vilivyo

vitu vingine vingi ambavyo havina uhai. Wanasarufi hao wanaendelea kudai

kwamba haiyumkiniki kudai, ‘Maiti wake atazikwa kesho’ ila tutasema, ‘Maiti yake

itazikwa kesho.’ Maoni ya wanasarufi hawa ni kuwa maiti ‘inapaswa’ kuchukuliwa

kama nomino yenziwe mzoga ambayo iko katika ngeli ya U-I. Wanaendelea kudai

kwamba suala la heshima lina umuhimu mdogo likilinganishwa na ‘uhai’ na ‘hisia’.

Ipo haja ya kuafikiana kuhusu ngeli moja ya nomino ‘maiti’ na nyingine kadha

zenye utata. Ili kufanikiwa kufanya hivyo, jambo moja linapaswa kupewa kipau

mbele: Kuzibwaga imani na misimamo ambayo tumekuwa nayo kwa muda mrefu

kuhusiana na nomino husika na kuwa radhi, kukumbatia mjadala na kujifunza

upya.