AINA ZA MANENO

[MwlMaeda]

AINA ZA MANENO 

• Nomino – majina, aina za nomino, uundaji wa nomino kutoka kwa maneno mengine, wingi
  
• Vitenzi – vitendo katika sentensi, aina za vitenzi, mnyambuliko wa vitenzi
  
• Viwakilishi – maneno yanayowakilisha nomino; aina za viwakilishi
  
• Vivumishi – aina za vivumishi k.v vivumishi vya sifa, n.k
  
• Vielezi – vielezi halisi, vielezi vya namna n.k
  
• Viunganishi – a-unganifu, kuonyesha tofauti, sababu, sehemu n.k
  
• Vihisishi – maneno ya kuonyesha hisia k.v hasira, mshangao n.k
  
• Vihusishi – uhusiano wa nomino na mazingira yake
  

Nomino (N)

Kiingereza

Nouns

Nomino ni maneno ambayo hutaja majina ya watu, vitu, hali n.k. Kuna nomino za kawaida na nomino za kipekee miongoni mwa aina nyingine za nomino.

• AINA ZA NOMINO
  • Nomino za Kawaida
    
  • Nomino za Kipekee
    
  • Nomino za Jamii
    
  • Nomino za Wingi
    
  • Nomino za Vitenzi Jina
    
  • Nomino za Dhahania
    

Aina za Nomino

Kuna aina mbalimbali za nomino katika lugha ya Kiswahili

• Nomino za Kipekee
  
• Nomino za Kawaida
  
• Nomino za Jamii/Makundi
  
• Nomino za Kitenzi-Jina
  
• Nomino za Dhahania
  
• Nomino za Wingi
  

Nomino za Kawaida

Haya ni majina ya kawaida yanayoweza kutumiwa kurejelea vitu mbalimbali, watu, wanyama, mahali na kadhalika. Nomino hizi zinaweza kuwa katika umoja au wingi kulingana na ngeli yake.

k.m: nyumba, mbuzi, daktari, soko, kalamu, jua

Nomino za Kipekee

Haya ni majina maalum ya watu, mahali, bidhaa, kampuni, na kadhalika. Herufi ya kwanza ya nomino hizi huwa ni herufi kubwa. Nomino za kipekee haziwezi kubadilika, na hivyo basi hazina wingi.

k.m: Tanzania, Nairobi, Anita, Gafkosoft, Athi, Kimbo,

Nomino za Jamii

Nomino za jamii hurejelea kundi la vitu au wanyama, kwa ujumla. Aghalabu vitu vinavyorejelewa hutokea kwa makundi ya vitu mbili au zaidi. Nomino hizi hutumia wingi tu tunaporejelea makundi zaidi ya moja.

k.m: jozi la viatu, umati wa watu, bustani la maua, bunga la wanyama

Nomino za Wingi

Nomino hizi hurejelea vitu ambavyo hutokea kwa wingi na haziwezi kuhesabiwa. Vitu kama hivyo hutumia aina nyingine ya vipimo ili kurejelea kiasi chake. Nomino za wingi hazina umoja.

k.m: maji, maziwa, changarawe, pesa, nywele

Nomino za Vitenzi Jina

Nomino hizi huundwa kutokana na vitenzi kwa kuongeza kiungo KU mwanzoni mwa mzizi wa kitenzi.

k.m: kulima, kuongoza, kucheza, kulala

Nomino za Dhahania

Haya ni majina ya hali au vitu ambavyo havionekani wale haviwezi kushikika.

k.m: upendo, furaha, imani, elimu, ndoto, mawazo, maisha, usingizi

 

 

Vitenzi (T)

Kiingereza

Verbs

Vitenzi ni maneno yanayosimamia kitendo. Kila kitenzi huwa na shina la kitenzi (sehemu ndogo zaidi ya kitenzi ambayo ndiyo huwakilisha tendo hilo). Shina la kitenzi huambatanishwa na viambishi ili kutoa maana iliyokusudiwa kama vile mtendaji, mtendewa, wakati kitendo kinafanyika na pia kauli ya kitenzi hicho.

Aina za Vitenzi

1. Vitenzi Halisi
   
2. Vitenzi Visaidizi + Vitenzi Vikuu
   
3. Vitenzi Vishirikishi
   
4. Vitenzi Sambamba
   

Vitenzi Halisi

Hivi ni vitenzi vinavyorejelea kitendo moja kwa moja. Vitenzi halisi vinapoambatanishwa na vitenzi vidogo katika sentensi, huitwa vitenzi vikuu.

k.m: soma, kula, sikiza

• Waziri Mwasimba aliwasili jana kutoka ng’ambo.
  
• Kawia atapikia wageni.
  
• Funga mlango wa dirisha.
  

Vitenzi Visaidizi

Vitenzi visaidizi hutangulia vitenzi halisi (vitenzi vikuu) katika sentensi ili kuleta maana inayokusudiwa kulingana na wakati au hali.

k.m: -kuwa, -ngali,

• Jua lilikuwa limewaka sana.
  
• Bi Safina angali analala
  

Vitenzi Vishirikishi

Vitenzi vishirikishi hutumika kuelezea hali iliyopo au mazingira. Kuna aina mbili za vitenzi vishirikishi:

1. a) Vitenzi Vishirikishi Vipungufu – havichukua viambishi vyovyote.
   

k.m: ni, si, yu

• Kaka yako ni mjanja sana.
  
• Huyo si mtoto wangu!
  
• Paka wake yu hapa.
  

1. b) Vitenzi Vishirikishi Vikamilifu – huchukua viambishi vya nafsi au ngeli. Vitenzi hivi vinaweza kusimama peke yake au vinaweza kufuatiliwa na vitenzi vikuu.
   

k.m: ndiye, ndio, ndipo

• Sanita ndiye mkurugenzi wa kampuni
  
• Huku ndiko kulikoibiwa
  

MUUNDO WA VITENZI

Kwa kuzingatia muundo wa vitenzi, tunaweza kuweka vitenzi katika aina zifuatazo:

1. Vitenzi vya Silabi Moja
   
2. Vitenzi vya Kigeni
   
3. Vitenzi vya Kibantu
   

Vitenzi vya Silabi Moja

Hivi ni vitenzi vyenye silabi moja pekee. Ili kuleta maana kamili, vitenzi hivi huambatanishwa na kiungo KU- katika kauli ya kutenda. Kama vitenzi vingine, vitenzi vya silabi moja vinaweza kunyambuliwa.

k.m: soma, kula, sikiza

1. -cha – kucha – jua linapochomoza asubuhi k.m kumekucha
   
2. -fa – kufa – kuacha kupumua, kupoteza uhai k.m amekufa
   
3. -ja– kuja – fika mahali hapa k.m nimekuja
   
4. -la– kula – kutia chakula mdomoni k.m anakula
   
5. -nya– kunya – kutoa mabaki ya chakula toka tumboni k.m mtoto amekunya
   
6. -nywa– kunywa – kutia kinywaji kama vile maji au maziwa mdomoni k.m ninakunywa uji
   
7. -pa– kupa – kumkabithi/kumpatia mtu kitu k.m amenipa pesa
   
8. -pwa– kupwa – kujaa hadi pomoni – k.m kisima kimekupwa maji
   
9. -twa– kutwa – jua linapozama magharibi na usiku kuingia k.m kumekutwa
   
10. -wa– kuwa – kutokea katika hali au mahali fulani k.m alikuwa
    

Vitenzi vya Kigeni

Hivi ni vitenzi vyenye asili kutoka kwa lugha nyingine badala ya Kibantu. Baadhi ya lugha hizo ni Kiarabu, Kizungu, Kireno, Kihispania n.k. Vitenzi hivi havifuatilii muundo wa kawaida wa vitenzi vya Kiswahili ambavyo huishia kwa sauti -a. Badala yake, vitenzi hivi huishia kwa sauti nyingine kama vile -e, i, -o, na u

k.m: haribu, tubu, shukuru, salimu, thamini, amini, samehe, baleghe

Vitenzi vya Kibantu

Hivi ni vitenzi vyenye asili ya Kibantu na ambavyo huishia kwa sauti -a. Kitengo hiki hujumuisha asilimia kubwa zaidi ya vitenzi vya Kiswahili

k.m: simama, shika, tembea, beba, soma, lia

Vivumishi (V)

Kiingereza

Adjectives

Vivumishi au visifa ni maneno yanayotuelezea zaidi kuhusu nomino. Aghalabu vivumishi hutanguliwa na nomino.

• AINA ZA VIVUMISHI
  • Vivumishi vya Sifa
    
  • Vivumishi Vimilikishi
    
  • Vivumishi vya Idadi
    
  • Vivumishi Visisitizi
    
  • Vivumishi Viashiria / Vionyeshi
    
  • Viwakilishi Viulizi
    
  • Vivumishi Virejeshi
    
  • Vivumishi vya KI-Mfanano
    
  • Vivumishi Vya A-Unganifu
    

Aina za Vivumishi

Vivumishi vya Sifa

Hivi ni vivumishi ambavyo hutoa sifa ya kitu, mtu, mahali, n.k

k.m: kizuri, kali, safi, mrembo

• Yule mama mweusi hupika chakula kitamu.
  
• Mvulana mkorofi aliadhibiwa na mwalimu kutokana na tabia zake mbaya.
  
• Sauti nzuri humtoa nyoka mkali pangoni
  

Vivumishi Vimilikishi

Vivumishi hivi hutumika kuonyesha nomino inamiliki nyingine. Mizizi ya vivumishi hivi huundwa kulingana na nafsi mbalimbali ( -angu, -ako, -ake, -etu, -enu, -ao).

k.m: changu, lako, yake, kwetu, vyenu, zao

• Nitatumia talanta zangu kwa manufaa ya taifa letu.
  
• Aliweka kitabu chako sebuleni mwako
  
• Katosha amepata nguo yake miongoni katika sanduku lao.
  

 

Vivumishi vya Idadi

Hutueleza zaidi kuhusu kiasi, au idadi ya nomino. Kuna aina mbili za vivumishi vya idadi.

a) Idadi Kamili

hutumia nambari kuelezea idadi ya nomino.

k.m: tatu, mbili, kumi

• Msichana mmoja amewauwa nyoka wawili
  
• Siku kumi zimepita tangu Bi Safina alipojifungua watoto watatu
  

b) Idadi Isiyodhihirika

huelezea kiasi cha nomino kwa ujumla, bila kutaja idadi kamili

k.m: chache, nyingi, kadhaa, kidogo, wastani

• Watu wachache waliohudhuria mazishi ya Kajuta walikula chakula kingi sana.
  
• Baba yao alikuwa mateka kwa miaka kadhaa.
  

Vivumishi Visisitizi

Husisitiza nomino fulani kwa kurudia rudia kivumishi kiashiria

k.m: yuyu huyu, wawa hawa, kiki hiki, papo hapo, mumu humu,

• Jahazi lili hili
  
• Wembe ule ule
  
• Ng’ombe wawa hawa
  

Vivumishi Viashiria / Vionyeshi

Vivumishi viashiria hutumika kuonyesha au kuashiria nomino kulingana na mahali.

Karibu

hapa, huyu, hiki, hili, huku, haya, ule, wale, pale

Mbali kidogo

hapo, huyo, hiyo, hicho

Mbali zaidi

pale, lile, kile

• Msichana huyu ni mkubwa kuliko yule
  
• Jani hili la mwembe limekauka
  
• Tupa mpira huo
  

 

Viwakilishi Viulizi

Vivumishi viulizi hutumika kuuliza swali.

Baadhi ya vivumishi viulizi huchukua viambishi vya ngel

k.m: -ngapi?, -pi?

• Ni walimu wangapi wamefukuzwa? – kuulizia idadi
  
• Je, ni dawati lipi lenye funguo zangu?
  

Kunavyo vivumishi viulizi vingine ambavyo havichukui viambishi vyovyote.

k.m: wapi?, gani?, nini?, vipi?

• Unazungumza kuhusu kipindi gani?
  
• Je, mmefika mahali wapi? – kuulizia mahali
  

Vivumishi Virejeshi

Hivi ni vivumishi ambavyo hurejelea nomino. Vivumishi hivi vinaweza kuwa vivumishi vya O-rejeshi au vivumishi viashiria vinapotumika kurejelea nomino.

k.m: ambaye, ambao, ambalo, ambacho,

• Msichana ambaye alikuja ni Sheila
  
• Sauti ambayo uliisikia ilikuwa ya Mzee Kasorogan
  

Vivumishi vya KI-Mfanano

Vivumishi vya KI- ya Mfanano hutumika kulinganisha sifa ya nomino na hali au tabia nyingine. Vivumishi hivi hutanguliwa na nomino, kiunganishi cha A-unganifu na huchukua kiungo KI.

k.m: wa kifalme, za kijeshi, ya kitajiri, n.k

• Chifu wa Vikwazoni anaishi maisha ya kimasikini
  
• Chali anapenda kusikiliza mziki wa kizungu
  
• Bi Naliza huvulia mavazi ya kifalme.
  

Vivumishi Vya A-Unganifu

Vivumishi hivi hutuelezea zaidi kuhusu nomino kwa kuonyesha kitu kinachomiliki nomino hiyo. Huundwa kwa kuambatanisha kiambishi cha nafsi/ngeli pamoja na kiambishi -a cha a-unganifu, kisha nomino

k.m: cha, la, kwa, za, ya

• Watoto wa mwalimu mkuu wana tabia nzuri
  
• Chai ya daktari imemwagika
  

Viwakilishi (W)

VIWAKILISHI

Kiingereza

Pronouns

Viwakilishi vya Nomino ni maneno yanayotumika badala ya nomino. Kiwakilishi hakiwezi kuambatanishwa na nomino inayorejelewa.

• AINA ZA VIWAKILISHI
  • Viwakilishi vya Nafsi
    
  • Viwakilishi Viashiria
    
  • Viwakilishi Visisitizi
    
  • Viwakilishi vya Sifa
    
  • Viwakilishi vya Idadi
    
  • Viwakilishi Viulizi
    
  • Viwakilishi Vimilikishi
    
  • Viwakilishi Virejeshi (O-Rejeshi)
    
  • Viwakilishi Vya A-Unganifu
    

Aina za Viwakilishi

Viwakilishi vya Nafsi

Viwakilishoi hivi hutumika kwa niaba ya nafsi kwa umoja na kwa wingi.

k.m: mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi, wao

NAFSI

UMOJA

WINGI

Nafsi ya Kwanza

Mimi

Sisi

Nafsi ya Pili

Wewe

Ninyi/Nyinyi

Nafsi ya Tatu

Yeye

Wao

• Sisi tuliwatangulia nyinyi kufika hapa.
  
• Mimi si mjinga kama vile yeye anavyofikiria
  

Viwakilishi Viashiria

Viwakilishi viashiria (vionyeshi) hutumika badala ya nomino kwa kutumia kuonyesha nomino inayorejelewa bila kuitaja.

k.m: huyu, yule, hapa, n.k

• Hiki hakina maandishi yoyote.
  
• Hao hawajui tofauti ya viwakilishi na vivumishi
  
• Tumekuja hapa ili kuwaburudisha kwa nyimbo tamu tamu.
  

Viwakilishi Visisitizi

Husisitiza nomino inayowakilishwa kwa kurudiarudia kiashiria chake.

k.m: yuyu huyu, wawa hawa, kiki hiki, papo hapo, mumu humu,

• Zizi hizi ndizo zilizovunjika wiki jana
  
• Yule yule aliyekamatwa juzi, ameiba tena.
  

Viwakilishi vya Sifa

Husimama badala ya nomino kwa kurejelea sifa yake.

k.m: ‘-eupe, -zuri, -tamu, -embamba, -rembo, safi’

• Vyekundu vimehamisha
  
• Warembo wamewasili.
  
• Kitamu kitaliwa kwanza.
  

Viwakilishi vya Idadi

Hutumika kusimama badala ya nomino kwa kurejelea idadi yake.

1. a) Idadi Kamili– hutumia nambari kuelezea idadi ya nomino.
   

k.m: ‘saba, mmoja, ishirini’

• Wawili wamepigwa risasi na polisi leo jioni.
  
• Alimpatia mtoto wake hamsini kununua chakula
  

1. b) Idadi Isiyodhihirika– huelezea kiasi cha nomino kwa ujumla, bila kutaja idadi kamili
   

k.m: ‘chache, nyingi, kadhaa, kidogo, wastani’

• Tutazungumza na wachache kabla ya kuanzisha maonyesho yetu.
  
• Kadhaa zimeripotiwa kupotea.
  

Viwakilishi Viulizi

Viwakilishi viulizi hutumika kwa niaba ya nomino katika kuulizia swali.

Baadhi ya viwakilishi viulizi huchukua viambishi vya ngeli

k.m: ‘ -ngapi?, -pi?’

• Vingapi vinahitajika? – kuulizia idadi
  
• Zipi zimepotea?
  

Kunavyo viwakilishi viulizi vingine ambavyo havichukui viambishi vyovyote.

k.m: ‘wapi?, gani?, nini?, vipi?’

• Gani imefunga bao hilo?
  
• Wapi hapana majimaji?
  
• Yule mvulana alikupatia nini?
  
• Uliongea naye vipi? – kuulizia namna
  

Viwakilishi Vimilikishi

Viwakilishi hivi hurejelea nomino kwa kutumia vimilikishi.

k.m: ‘-angu, -ako, -ake, -etu, -enu, -ao ‘

• Kwetu hakuna stima.
  
• Lake limekucha.
  
• Zao zimeharibika tena
  

Viwakilishi Virejeshi (O-Rejeshi)

Hutumia O-rejeshi kurejelea na kusimamia nomino

k.m: ‘ambaye, ambao, ambalo, ambacho, huyo, yule’

• Ambalo lilipotea limepatikana.
  
• Ambaye hana mwana, aeleke jiwe
  

Viwakilishi Vya A-Unganifu

Huwakilishi nomino kwa kutaja kinachomiliki nomino hiyo. Huundwa kwa kuambatanisha kiambishi cha nafsi/ngeli pamoja na kiambishi -a cha a-unganifu, kisha nomino nyingine

k.m: ‘cha, la, kwa, za, ya’

• Cha mlevi huliwa na mgema
  
• Za watoto zitahifadhiwa.
  

Vielezi (E)

Kiingereza

Adverbs

Vielezi ni maneno yanayotoa habari zaidi kuhusu kitendo kilivyofanyika. Pia vielezi hutoa habari zaidi kuhusu hali, vivumishi au vielezi vingine.

• AINA ZA VIELEZI
  • Vielezi vya Mahali
    
  • Vielezi vya Wakati
    
  • Vielezi vya Idadi
    
  • VIelezi Vya Namna
    

Aina za Vielezi

Vielezi vya Mahali

Vielezi vya mahali hutoa habari kuhusu mahali ambapo kitendo kilifanyika. Aghalabu vielezi hivi huundwa kwa kutumia jina la mahali au kwa kuongeza kiungo -NI mwishoni mwa neno linaloashiria mahali.

k.m: nyumbani, kazini, shuleni

• Mtoto huyo hajatulia nyumbani tangu alipotoka Mombasa.
  
• Msipitie sokoni mkienda kanisani.
  

Vielezi vya Wakati

Huelezea zaidi kuhusu wakati kitendo kipofanyika

k.m: jioni, jana, asubuhi, saa saba, mwaka juzi

• Mzee Kasorogani amesema kwamba ataoga mwaka ujao
  
• Musa alilazimishwa kuchimba mtaro saa sita usiku
  
• Kisaka na Musa watakutana kesho
  

Vielezi vya Idadi

Vielezi vya idadi hutulezea kitendo kilifanyika mara ngapi

a) Idadi Kamili

Vielezi vya Idadi Kamili hutaja idadi kamili ya mara ngapi kitendo kilifanyika.

k.m: mara mbili, siku mbili kwa juma, mara kumi

• Gibi alimzaba kofi mara tatu na kisha akakimbia.
  
• Daktari alimwagiza mama huyo achukue dawa mara tatu kwa siku na arudi hospitalini siku mbili kwa mwezi
  

b) Idadi Isiyodhihirika idadi jumla

Vielezi vya Idadi Isiyodhirika huelezea kiasi ambacho kitendo kilifanyika bila kutaja kiasi kamili

k.m: chache, nyingi, kadhaa, kidogo, wastani

• Mwizi wa kuku alipigwa mara kadhaa kabla ya kuokolewa na polisi.
  
• Yeye hunipigia simu mara kwa mara
  

VIelezi Vya Namna

Huelezea jinsi au namna kitendo kinavyofanyika. Kitendo kinaweza kufanyika kwa namna mbalimbali. Hivyo basi kuna aina mbalimbali za vielezi vya namna:

a) Vielezi vya Namna Halisi

Hutufahamisha jinsi kitendo kinavyofanyika kwa kutumia maneno halisi (bila kuambatanishwa na maneno mengine au viambishi vingine).

k.m: vizuri, ovyo, haraka

• Kioo cha bibi harusi kilianguka na kuharibika vibaya
  
• Mama alipika chakula upesi
  
• Amepigwa kalamu kwa kufanya kazi kiholela
  

b) Vielezi vya Namna Hali

Hutufahamisha hali ambayo kitendo kilifanyika. Vielezi hivi hujihusisha na tabia ya kitu/mtendaji wa kitendo

k.m: kwa furaha, kwa makini,

• Bibi harusi aliingia kanisani kwa madaha
  
• Mtoto alilia kwa maumivu mengi
  

c) Vielezi vya Namna Kitumizi/Ala

Hutoa habari kuhusu kifaa, ala au mbinu iliyotumiwa kufanya kitendo fulani

k.m: kwa kisu, kwa jembe, kwa meno, kwa moto, kwa maji

• Mkulima aliangusha mti mkubwa kwa shoka
  
• Mzee huyo alimpiga mke wake kwa bakora kabla ya kuchoma nguo zake kwa makaa
  

d) Vielezi Vikariri

Husisitiza kitendo kinavyofanyika kwa kutaja kielezi kinachorejelewa mara mbili mfululizo.

k.m: haraka haraka, ovyo ovyo, juu juu

• Polisi walipoingia, wezi walitawanyika haraka haraka.
  
• Wanafunzi wengi hufanya kazi yao ovyo ovyo
  

e) Vielezi vya Ki-Mfanano

Vielezi mfanano hutumia KI-mfanano kuelezea kitendo kinavyofanyika kwa kulinganisha.

k.m: kitoto, kiungwana,

• Babake huongea kiungwana.
  
• Harida hutembea kijeshi
  

f) Vielezi Viigizi

Vielezi hivi huigiza sauti au mlio wa kitu, kitendo kitendo kilipofanyika kwa kutumia tanakali za sauti

k.m: tuli, chubwi, tifu, chururu

• Mwanafunzi alitulia tuli mwalimu alipomzaba kofi pa!
  
• Kaswimu aliangusha simu changaraweni tifu na kujitumbukiza majini chubwi
  

g) Vielezi vya Vielezi

Vielezi hivi hutumika kuelezea kielezi kingine. Hivyo basi, hutanguliwa na kielezi badala ya kitendo

k.m: sana, kabisa, hasa, mno

• Mamake Kajino alitembea polepole sana.
  
• Chungu kilivunjika vibaya kabisa
  

h) Vielezi vya Vivumishi

Hutoa habari zaidi kuhusu kivumishi

k.m: sana, kabisa, hasa, mno

• Yeye ni mrefu sana
  
• Mtoto wake ana tabia nzuri mno
  

Viunganishi (U)

Kiingereza

Conjunctions

• Viunganishi ni maneno yanayoutumika kuunganisha, kulinganisha au kuonyesha uhusiano wa dhana mbili au zaidi.
  

Aina za Viunganishi

Zifuatazo ni aina mbalimbali za viunganishi kulingana na matumizi yake

• Kuonyesha Umilikaji
  

A-Unganifu

Kiatu cha Mzee Sakarani kimepasuka.

KWA (umilikaji wa mahali)

Mbinguni kwa kuna makao mengi.

• Kujumuisha
  

na

Baba, mama na watoto huunda familia kamili.

pamoja na

Mwizi aliiba runinga pamoja na redio

fauka ya, licha ya

Fauka ya mapigo yote, Kafa alikatakatwa kwa kisu.

zaidi ya, juu ya

Unataka nini tena zaidi ya mema yote niliyokutendea?

pia, vilevile

Alimpiga mkewe na bintiye vilevile

mbali na

Mbali na hayo nitakujengea nyumba ya kifahari.

aidha

Keti akitoka shuleni atapika. Aidha atampelekea nyanya sukuma wiki.

wala (kukanusha)

Ndege wa angani hawalimi wala hawapandi.

• Kutofautisha
  

lakini, ila

Ongea nayeilausimwambie mipango yetu.

bila

Tasha aliondoka bila kusema lolote.

bali

Sitawaacha kama mayatima bali nitawatumia msaidizi.

kinyume na, tofauti na

Jana kulinyesha kinyume na utabiri wa hali ya hewa.

ingawa, ingawaje

Nitamtembelea ingawa sijui nitamwambia nini.

japo, ijapokuwa

Nakuomba upokee nilichokileta japo ni kidogo sana.

ilhali

Fungo zimepotea ilhali zilikuwa zimewekwa vizuri.

minghairi ya

Waliendelea kutenda dhambi minghairi ya kuhubiriwa kanisani.

dhidi ya

Vita dhidi ya gonjwa hilo vingali vinaendelea.

• Kuonyesha Sababu
  

ili

Hanna aliumizwa ili asikumbuke aliyoyaona.

kwa, kwa vile

Emili alinyamaza kwa vile kugombana na rafikize.

kwa maana, kwa kuwa

Aria alipigwa na butwaa kwa maana mpenzi wake aligeuka kuwa mwalimu wake.

kwani

Melisa alijificha kwani hakutaka kuonekana na Spensa.

kwa minanjili ya

Chali alitembea mwendo huo wote kwa minanjili ya kuongea na Katosha.

maadam

Wanawake katika familia hiyo hawali maini maadam mama mkongwe alilaani maini katika familia hiyo.

madhali

Madhali sote tuko hapa, tunaweza kuanzisha mkutano mapema

• Kuonyesha Matokeo
  

basi, hivyo basi

Umekula ng’ombe mzima, hivyo basi huna budi kumalizia mkia.

kwa hivyo

Alipatikana na makosa ya kumnajisi bintiye, kwa hivyo akahukumiwa miaka kumi gerezani.

ndiposa

Mama Kelele alipenda kuongea sana, ndiposa wakamkata midomo.

• Kulinganisha
  

kama, sawa na

Kunywa pombe ni kama kujichimbia kaburi mwenyewe.

kulingana na

Mwalimu Makunza hafanyi kazi kulingana na maadili ya shuleni.

kuliko, zaidi ya

Talia ni mfupi kuliko Nuru

vile

Mganga Daimoni hutibu vile alivyofunzwa na Mganga Kuzimu.

• Kuonyesha Kitu kimoja kama sehemu ya kingine
  

kati ya

Vitatu kati ya vitabu hivi vimepigwa marufuku.

miongoni mwa

Miongoni mwa walioachiliwa, ni Ngiri na Mende.

baadhi ya

Baadhi ya wasichana kutoka Vikwazoni hawaheshimu miili yao.

mojawapo

Mojawapo ya maembe uliyochuma yameoza.

• Kuonyesha Kitu kufanyika baada ya kingine
  

kisha

Soma mfano huu kisha usome sentensi ifuatayo.

halafu

Alichukua kisu halafu akatokomea gizani.

• Kuonyesha Kitu kufanyika badala ya kingine
  

badala ya

Mapepo yalimchukua Shakawa badala ya bintiye

kwa niaba ya

Mama Roga alitoa hotuba kwa niaba ya mumewe.

• Kuonyesha Uwezekano
  

labda, pengine

Sina pesa leo, labda uje kesho.

ama, au

Ama Anita au Katosha anaweza kuja.

huenda

Huenda kesho ikifika, Mungu atende miujiza.

• Kuonyesha Masharti
  

bora, muradi

Sitakuuliza bora tu usichelewe.

ikiwa, iwapo

Ikiwa huna jambo muhimu la kusema, nyamaza.

Vihisishi (I)

Kiingereza

Injections

Vihisishi ni maneno yanayotumika kuonyesha hisia kama vile hasira, furaha, mshangao, kusifia, kushangilia n.k. Vihisishi hutambulishwa katika sentensi kwa kuambatanishwa na alama ya mshangao (!). Kihisishi kimoja kinaweza kutumika kutoa hisia tofauti kulingana na muktadha.

Mifano ya Vihisishi

Ifuatayo ni baadhi ya mifano ya maneno yanayotumika kuonyesha hisia. Hata hivyo, maneno mengine yoyote yanaweza kutumika kama vihisishi, kulingana na mukhtadha. k.v Potelea mbali!

Kihisishi

Mfano katika Sentensi

Hisia

Lo!

Lo! Maajabu ya Musa haya!

mshangao

Salaale!, Masalaale!

Salaale! Angalia watu wote hawa waliofika mahali hapa!

mshangao

Kumbe!

Nilidhani wewe ni rafiki yangu. Kumbe!

mshangao

Po!

Sijawahi kuona kijana mjeuri kama wewe. Po!

hasira

Ng’o!

Omba msamaha utakavyo, lakini unachoka bure. Ng’o!

kiburi

Hata!

Bwanake hakumwachia chochote! Hata!

kusifia, kupuuza

Akh!, Aka!

Mtoto mpumbavu huyu! Akh!

hasira, kukashifu

Ah!

Ah! Sikuyaamini macho yangu.

mshangao

Ala!

Ala! Umefika tayari!

mshangao

Haha!

Haha! Umenivunja mbavu, bwana!

kicheko

Ehee!, Enhe!

Enhe! Endelea, ninaipenda sana hadithi hiyo!

kuitikia

Hmmm!

Hmmm! Chakula kitamu hicho!

kuitikia, kusifia

Ebo!

Ebo! Tabia gani hiyo.

kukashifu, hasira

Kefule!

Kefule! Umenifedhehesha sana.

hasira

Wee!

Katamu alinegua kiuno na kucheza kwa madaha. Wee! Wavulana wakaduwaa.

kusifia

La!, Hasha!

La! Sitaki kusikiliza upuuzi wako tena.

kukataa

Hoyeee!

Wamama wote, hoyee! Hoyee!

kushangilia

Huraa!

Huraa! Tumeshinda.

kushangilia

Vihusishi (H)

Kiingereza

Prepositions

Vihusishi ni maneno yanayotuarifu zaidi kuhusu uhusiano wa nomino na mazingira yake.

• AINA ZA VIHUSISHI
  • Vihusishi vya Mahali
    
  • Vihusishi vya Wakati
    

Aina za Vihusishi

Vihusishi vya Mahali

mbele ya, nyuma ya

Kuna mzoga nyuma ya jengo hilo.

chini ya, juu ya

Joto lilipozidi, watoto waliketi chini ya mti ule.

kando ya

Kando ya mito ya Babeli ndipo tulipoketi.

karibu na, mbali na

Fisi aliambiwa asile mifupa karibu namtoto yule.

Vihusishi vya Wakati

kabla ya

Ni vizuri kusali kabla ya kula chakula.

baada ya

Watoto safi hupiga meno mswaki baada ya kila mlo.