FAFANUA_KWA_UFUPI_NA_KWA_KUTOLEA_MIFANO.docx (Size: 54.53 KB / Downloads: 1)
]]>
FAFANUA_KWA_UFUPI_NA_KWA_KUTOLEA_MIFANO.docx (Size: 54.53 KB / Downloads: 1)
]]>
Mustakabali wa Tungo za Ngonjera katika Fasihi ya Kiswahili.pdf (Size: 223.26 KB / Downloads: 1)
]]>
Mustakabali wa Tungo za Ngonjera katika Fasihi ya Kiswahili.pdf (Size: 223.26 KB / Downloads: 1)
]]>Mwiko ni dhana inayotumika kurejelea kila kitu ambacho, kulingana na mikataba ya kijamii, imani za kidini au ushirikina tu, huzingatiwa haramu. Kwa hivyo, neno linatokana na "mwiko" wa Polynesia, ambayo inamaanisha "haramu."
Lini mazoezi, tabia au ladha rahisi yanapogongana na maadili ya jadi, maagizo ya kidini au mafundisho ya jamii kubwa ya kisiasa ya jamii, hizi zinaweza kukaguliwa na kuzingatiwa kama mwiko.
Kwa njia hii, miiko inaweza kuainishwa kama tabia, vitendo au maneno yote ambayo yamekatazwa au kupigiwa kura ya turufu na jamii. Kwa maana hii, kuna miiko anuwai kulingana na eneo la shughuli za kibinadamu.
Kwa mfano, kunaweza kuwa miiko ya lugha, ambazo ni zile kulingana na ambayo maneno au misemo fulani, inayodhaniwa kuwa ya sauti ya juu au ladha mbaya, au inayohusiana na mada maridadi, kama kifo, jinsia au uovu, inaweza kuzingatiwa kama mwiko, kulingana na utamaduni.
Kwa hivyo matamshi, ambayo ni misemo ambayo hutumiwa kuchukua nafasi ya maneno au misemo ya mwiko, na ambayo hupunguza au kulainisha maana yake ya asili. A mfano Kawaida ni usemi "kupita kwa maisha bora" kama tasifida ya "kufa." Wachina, kwa upande wao, hata hufikiria majina fulani (ya watawala, koo, matakatifu, nk) kama vitu vya mwiko.
Kwa upande mwingine, na nia za kidini, idadi kubwa ya miiko hufufuliwa, baadhi yao ikimaanisha kulisha, kama nyama ya nguruwe kwa Wayahudi au ng'ombe kwa Wahindu, au katika mambo kama yale yanayomhusu ujinsia: uchumba, ngono kabla ya ndoa, uzazi wa mpango, n.k, inachukuliwa kuwa mwiko.
Tazama pia Ndoa.
Leo, katika jamii zetu tunaishi na idadi kubwa ya miiko, mingine ikitegemea chuki za kijamii tu, wengine katika uhifadhi wa maadili, na wengine badala katika ushirikina.
Mwiko kuelekea utofauti wa kijinsia, kwa mfano, mara nyingi hutegemea tu kukataliwa kwa kitu cha kushangaza, kisichojulikana, na, kwa hivyo, kutishia, ingawa ni maoni yasiyo na msingi.
Taboos pia ni hali ambazo, katika tamaduni moja au nyingine, hupendelea bahati mbaya: kuvunja kioo, kufungua mwavuli ndani ya nyumba, kwenda chini ya ngazi, nk.
Vivyo hivyo, miiko mingine, kama kumeza nyama ya binadamu, inategemea sheria: tunaweza kumuua mnyama kula, lakini sio mtu, kwa sababu tungeingia katika ulaji wa watu na tungefanya uhalifu wa mauaji .
Kwa upande mwingine, anthropolojia inatambua miiko katika watu fulani wa zamani ambao mfumo wao wa imani unategemea maono ya kichawi-kidini ya ulimwengu, kulingana na ambayo kugusa, kuangalia au kutaja vitu fulani, maeneo au watu wa asili takatifu ni sababu za mwiko.
Taboos pia ni hali ambazo, katika tamaduni moja au nyingine, hupendelea bahati mbaya: kuvunja kioo, kufungua mwavuli ndani ya nyumba, kwenda chini ya ngazi, nk.
Vivyo hivyo, miiko mingine, kama kumeza nyama ya binadamu, inategemea sheria: tunaweza kumuua mnyama kula, lakini sio mtu, kwa sababu tungeingia katika ulaji wa watu na tungefanya uhalifu wa mauaji .
Kwa upande mwingine, anthropolojia inatambua miiko katika watu fulani wa zamani ambao mfumo wao wa imani unategemea maono ya kichawi-kidini ya ulimwengu, kulingana na ambayo kugusa, kuangalia au kutaja vitu fulani, maeneo au watu wa asili takatifu ni sababu za mwiko.]]>
Mwiko ni dhana inayotumika kurejelea kila kitu ambacho, kulingana na mikataba ya kijamii, imani za kidini au ushirikina tu, huzingatiwa haramu. Kwa hivyo, neno linatokana na "mwiko" wa Polynesia, ambayo inamaanisha "haramu."
Lini mazoezi, tabia au ladha rahisi yanapogongana na maadili ya jadi, maagizo ya kidini au mafundisho ya jamii kubwa ya kisiasa ya jamii, hizi zinaweza kukaguliwa na kuzingatiwa kama mwiko.
Kwa njia hii, miiko inaweza kuainishwa kama tabia, vitendo au maneno yote ambayo yamekatazwa au kupigiwa kura ya turufu na jamii. Kwa maana hii, kuna miiko anuwai kulingana na eneo la shughuli za kibinadamu.
Kwa mfano, kunaweza kuwa miiko ya lugha, ambazo ni zile kulingana na ambayo maneno au misemo fulani, inayodhaniwa kuwa ya sauti ya juu au ladha mbaya, au inayohusiana na mada maridadi, kama kifo, jinsia au uovu, inaweza kuzingatiwa kama mwiko, kulingana na utamaduni.
Kwa hivyo matamshi, ambayo ni misemo ambayo hutumiwa kuchukua nafasi ya maneno au misemo ya mwiko, na ambayo hupunguza au kulainisha maana yake ya asili. A mfano Kawaida ni usemi "kupita kwa maisha bora" kama tasifida ya "kufa." Wachina, kwa upande wao, hata hufikiria majina fulani (ya watawala, koo, matakatifu, nk) kama vitu vya mwiko.
Kwa upande mwingine, na nia za kidini, idadi kubwa ya miiko hufufuliwa, baadhi yao ikimaanisha kulisha, kama nyama ya nguruwe kwa Wayahudi au ng'ombe kwa Wahindu, au katika mambo kama yale yanayomhusu ujinsia: uchumba, ngono kabla ya ndoa, uzazi wa mpango, n.k, inachukuliwa kuwa mwiko.
Tazama pia Ndoa.
Leo, katika jamii zetu tunaishi na idadi kubwa ya miiko, mingine ikitegemea chuki za kijamii tu, wengine katika uhifadhi wa maadili, na wengine badala katika ushirikina.
Mwiko kuelekea utofauti wa kijinsia, kwa mfano, mara nyingi hutegemea tu kukataliwa kwa kitu cha kushangaza, kisichojulikana, na, kwa hivyo, kutishia, ingawa ni maoni yasiyo na msingi.
Taboos pia ni hali ambazo, katika tamaduni moja au nyingine, hupendelea bahati mbaya: kuvunja kioo, kufungua mwavuli ndani ya nyumba, kwenda chini ya ngazi, nk.
Vivyo hivyo, miiko mingine, kama kumeza nyama ya binadamu, inategemea sheria: tunaweza kumuua mnyama kula, lakini sio mtu, kwa sababu tungeingia katika ulaji wa watu na tungefanya uhalifu wa mauaji .
Kwa upande mwingine, anthropolojia inatambua miiko katika watu fulani wa zamani ambao mfumo wao wa imani unategemea maono ya kichawi-kidini ya ulimwengu, kulingana na ambayo kugusa, kuangalia au kutaja vitu fulani, maeneo au watu wa asili takatifu ni sababu za mwiko.
Taboos pia ni hali ambazo, katika tamaduni moja au nyingine, hupendelea bahati mbaya: kuvunja kioo, kufungua mwavuli ndani ya nyumba, kwenda chini ya ngazi, nk.
Vivyo hivyo, miiko mingine, kama kumeza nyama ya binadamu, inategemea sheria: tunaweza kumuua mnyama kula, lakini sio mtu, kwa sababu tungeingia katika ulaji wa watu na tungefanya uhalifu wa mauaji .
Kwa upande mwingine, anthropolojia inatambua miiko katika watu fulani wa zamani ambao mfumo wao wa imani unategemea maono ya kichawi-kidini ya ulimwengu, kulingana na ambayo kugusa, kuangalia au kutaja vitu fulani, maeneo au watu wa asili takatifu ni sababu za mwiko.]]>
TANZU ZA FASIHI SIMULIZI KWA MUJIBU WA MULOKOZI.pdf (Size: 10.66 MB / Downloads: 2)
]]>
TANZU ZA FASIHI SIMULIZI KWA MUJIBU WA MULOKOZI.pdf (Size: 10.66 MB / Downloads: 2)
]]>
ELEZA_UHUSIANO_KATI_YA_FASIHI_SIMULIZI_N.doc (Size: 30.08 KB / Downloads: 3)
]]>
ELEZA_UHUSIANO_KATI_YA_FASIHI_SIMULIZI_N.doc (Size: 30.08 KB / Downloads: 3)
]]>
USHAIRI WA KISWAHILI.pdf (Size: 424.8 KB / Downloads: 4)
]]>
USHAIRI WA KISWAHILI.pdf (Size: 424.8 KB / Downloads: 4)
]]>
FASIHI KWA WATOTO.docx (Size: 15.27 KB / Downloads: 1)
]]>
FASIHI KWA WATOTO.docx (Size: 15.27 KB / Downloads: 1)
]]>
DHANA YA FASIHI YA WATOTO.docx (Size: 29.81 KB / Downloads: 1)
]]>
DHANA YA FASIHI YA WATOTO.docx (Size: 29.81 KB / Downloads: 1)
]]>
FASIHI YA WOTOTO KATIKA KUTEKELEZA MAHITAJI YA MTOTO KISAIKOLOJIA.pdf (Size: 243.25 KB / Downloads: 0)
]]>
FASIHI YA WOTOTO KATIKA KUTEKELEZA MAHITAJI YA MTOTO KISAIKOLOJIA.pdf (Size: 243.25 KB / Downloads: 0)
]]>
DUNIA KOKWA YA FURU AMALI YA MISEMO YA KIPEMBA.pdf (Size: 241.09 KB / Downloads: 3)
]]>
DUNIA KOKWA YA FURU AMALI YA MISEMO YA KIPEMBA.pdf (Size: 241.09 KB / Downloads: 3)
]]>Ikisiri
Utendi wa Ras I’Ghuli kama tunavyoelezwa na Leo Van Kessel (1973,dibaji) kuwa unatokana na kisa kimoja cha Kiarabu kiitwacho Futuhu ‘lYamani maana yake ni kushindwa au kutiishwa kwa Yemeni. Kisa hicho cha Kiarabu husimulia jinsi nchi ya Yemeni ilivyoshindwa na kutekwa na majeshi ya Waislamu. Mwanzoni kisa hiki kiliandikwa katika lugha ya kigeni (Kiarabu). Hivyo si Waswahili wengi walioweza kukielewa ndipo Mwalimu Mgeni bin Faqihi aliamua kukibadili kisa hicho kutoka katika usimulizi wa kawaida kuwa utenzi na kukiandika kwa lugha ya Kiswahili lakini kwa kutumia hati za Kiarabu ili kiweze kusomwa na watu wengi zaidi. Kwa kuwa kisa hicho kwa asili kilikuwa kinawahusu Waarabu na Uislamu na kiliandikwa kwa lugha ya Kiarabu swali la kujiuliza je kutafsiriwa kwa kisa hicho kwa lugha ya Kiswahili lakini kikiandikwa kwa kutumia hati za Kiarabu na baadaye kuandikwa kwa haati za Kirumi, je tunaweza kuujumuisha utendi huo kuwa ni utendi wa Kiafrika au Kiswahili? Hivyo makala haya yanakusudia kuuhakiki utendi huo kama una sifa za kuitwa utendi wa Kiswahili au la. Hivyo basi kukamilisha lengo hilo kazi hii imegawanyika katika sehemu kuu nne. Sehemu ya kwanza ni utangulizi katika sehemu hii tutatoa fasili ya utendi, muhtasari wa kitabu na usuli wa mwandishi na sehemu ya pili, kwa kuwa kulishawahi kutolewa mawazo kuwa hakuna utendi wa Kiafrika tutaongozwa na vigezo kama vilivyopendekezwa na Mulokozi (1999) kuuhakiki utendi huo kama unakidhi vigezo vya kuitwa utendi wa Kiafrika kabla hatujazama kuutazama utendi huu kama una sifa za kuitwa utendi wa Kiswahili. Sehemu ya tatu tutajikita kuangalia kama Utendi wa Rasi ‘lGhuli unakidhi vigezo vya kuitwa utendi wa Kiswahili tukimakinikia vigezo vya kifani na kimuundo. Na sehemu ya mwisho ni hitimisho.
1.0 Utangulizi
Dhanna ya utendi ni dhanna iliyowashughulisha wataalamu mbalimbali. Mathalani, Chaligha (20013:82) anatueleza kwamba, mtaalamu Bowra (1930) anatumia fomula kuelezea maana ya utendi kuwa ni U=M+V (Utendi =Muziki + Vita) akiwa na maana utendi ni tukio la kimuziki unaozungumzia vita na miungu kwa njia ya ushairi ulioandikwa. Kwa upande wake Mulokozi (2009), anasema, utendi ni utungo mrefu wa kishairi wenye kusimulia hadithi ya ushujaa na mashujaa, na utenzi ni utungo wowote mrefu wa kishairi, aghalabu wenye kutoa mawaidha ya kidini au ya kidunia au kusimulia habari fulani. Aidha, Belcher (1999: xiv) anasema kuwa, tendi ni masimulizi ya papo kwa papo yanayohusu masuala ya kihistoria ambayo hutolewa hadharani mbele ya hadhira na yeli maalumu. Anaendelea kufafanua kuwa, tendi nyingi huambatana na muziki. Aidha Wamitila (2003:333) anasema kuwa, utendi ni shairi refu la kisimulizi linalozungumzia kwa mapana na mtindo wa hali ya juu matendo ya mashujaa au shujaa mmoja.
Ama kwa hakika tukiwaangalia wataalamu wote hawa kimsingi hawatofautiani sana isipokuwa wengine wamejikita zaidi kutoa fasili zinazoegemea katika utendi simulizi na wengine wamejikita katika utendi andishi na wapo wengine ambao fasili zao zimejumuisha aina zote za utendi yaani utendi simulizi na utendi andishi. Mathalani Bowra anauona utendi kama kazi iliyoandikwa akijikita zaidi katika utendi andishi wakati Belcher, Molokozi na Wamitila wote wanakubaliana kuwa utendi ni shairi/nyimbo ndefu za kisimulizi wakijikita katika kigezo cha utendi simulizi.
Kutokana na maelezo ya wataalamu hao kuhusu tendi, tunaweza kujumuisha mawazo hayo kwa pamoja kwa kusema, utendi ni masimulizi marefu yenye umbo la kishairi yanayoelezea visa kuhusu mashujaa na matendo yao ya kishujaa, historia na ustawi wa jamii. Tendi inaweza kuwa katika umbo la usimulizi ama uandishi mara nyingi utendi ukiwa katika usimulizi uwasilishaji wake huambatana na muziki.
1.1 Muhtasari wa Utendi wa Rasi ‘lGhuli
Utendi wa Rasi ‘lGhuli unatokana na kisa cha Kiarabu kiitwacho Futuhu ‘lYamani ikiwa na maana kushindwa au kutiishwa kwa Yemeni. Kisa hicho cha Kiarabu husimulia jinsi nchi ya Yemeni ilivyoshindwa na kutekwa na majeshi ya Waislamu yakiiongozwa na Mtume Muhamadi[1] mwenyewe, Seyyidna Ali bin Abi Talibu[2](kuanzia sasa Seyyidna Ali) na Seyyidna Umar bin Khatab kunako karne 6. Tafsiri ya utendi huu umepewa jina la Rasi ‘lGhuli linalotokana na jina la kebehi la mtawala wa makafiri wa Yemeni ambaye jina lake halisi aliitwa Mukhariki bin Shahabu. Jina hili la kebehi Ras ‘lGhuli lina maana ya Kichwa cha Nyoka.
Kwa ujumla utendi huu una beti zipatazo 4584. Kuanzia ubeti wa 1-43 ni nyongeza ya mshairi ambapo anaanza kwa kumsifu Mungu na anaeleza sababu ya kutafsiri kisa hicho kutoka lugha ya Kiarabu hadi Kiswahili. Kisa chenyewe kinanzia aubeti 44- 4,565 na kuanzia ubeti 4,566 hadi 4,584 ni nyongeza ya mshairi ambapo anamalizia kwa kuomba dua.
Visa vya utendi huu vimepangwa katika sehemu viii (nane). Utendi unaanza Muhamadi akielezwa jinsi mtawala wa Yemeni Mukhairiqi bin Shahabu (Rasi ‘lGhuli) anavyo wadhulumu watu wake. Muhamadi anatokewa na malaika Jiburili na kumtaka kumtuma mtu kwenda kupeleleza nchi ya Rasi ‘lGhuli.
Malaika Jiburili anamweleza Muhamadi habari za kukamatwa kwa Zuberi, Sayyidna Umari anatumwa kuipeleleza nchi ya Rasi ‘lGhuli. Mtume anaamua kupeleka jeshi kupambana na Rasi ‘lGhuli. Rasi ‘lGhuli anaazimia kuishambulia Madina, mapigano makubwa yanaanza majeshi ya pande zote mbili yanapigana siku kucha Muhamadi anamuomba Mungu dua, Mungu anaitikia sala yake anawatuma malaika kusaidia jeshi la Waislamu kupambana na makafiri na anatuma na tufani ya mvua makafiri wanashindwa na kukimbia wengine wanasilimu. Majeshi ya Waislamu yanateka miji kadhaa. Rasi l’Ghuli anaomba msaada kwa majeshi mengine. Majeshi ya Waislamu yanazidiwa nguvu mpaka anapowasili Sayyidna Umar majeshi ya makafiri yanashindwa na kukimbia.
Vita vinaanza upya Rasi ‘lGhuli anawapa silaha askari wake. Muhamadi naye anaandaa vikosi viwili vya jeshi moja linaongozwa na Sayyidna Ali na lingine linaongozwa na Sayyidna Umari. Majeshi ya Rasi ‘lGhuli yanashambuliwa. Majeshi ya Rasi ‘lGhuli yanalivamia jeshi la Waislamu katakati ya mapambano Rasi ‘lGhuli anakimbia na kukimbilia mjini anaingia gerezani bila kutarajia anamkuta Sayyidna Ali. Wanapigana hatimaye Sayyidna Ali anafanikiwa kumuua kwa kumkata kichwa na kuamuru kichwa chake kitundikwe katika lango la mji ili kila anayepita akione. Makafiri wanakimbizwa mpaka milango ya mji wanapoona kichwa cha Rasi ‘lGhuli wanafadhaika wengine wanasilimu wasiosilimu wanauwawa Mtume Muhamadi anaweka utawala mpya na kurudi na watu wake Madina baada ya ushindi. Kwa ufupi kisa cha utenzi huu kiliandikwa katika muktadha wa kuanzishwa na kuenezwa kwa dini ya Kiislamu huko Saudia Arabia na Yemen.
Tunataarifiwa kuwa, utendi huo hughanwa au kusomwa wakati wa sherehe kama vile matanga, harusi, n.k. na mghani maarufu wa utendi huo tunaambiwa kuwa alikuwa ni Mwalimu Sefu bin Hamidi wa Bagamoyo Leo Van Kessel (keshatajwa, dibaji).
1.2 Usuli kuhusu mwandishi wa Utenzi wa Ras ‘lGhuli
Kwa mujibu wa Mhariri wa utenzi huu, Bwana Leo Van Kessel anatueleza kuwa, Mgeni bin Faqihi alikuwa ni Mtumbatu kutoka Unguja aliyehamia Bagamoyo.[3] Inasemekana kuwa alizaliwa mwanzoni mwa karne ya 19. Huko Bagamoyo alikuwa akifundisha dini ya Kiislamu katika vyuo vya Kiislamu. Alitumia muda wa miaka mitano kukamilisha utendi huu kwani inasemekana alianza kuandika utendi huu mwanzoni mwa miaka ya 1850 na kuukamilisha mwaka 1855. Ni miongoni mwa washairi na watunzi wazuri wa kazi za fasihi kutoka Zanzibar waliopata kuwepo. ama kuhusu tarehe ya kufariki kwake bado mpaka sasa haijuikani.
Aidha kwa kuwa, kazi hiyo inaitwa Utenzi wa Ras ‘lGhuli na kwa kuwa unatokana na kisa cha kiarabu na unazungumzia habari za Waarabu na dini ya Kiislamu. Je huu ni utendi? Kumbuka si kila utenzi unaweza kuwa utendi. Hivyo ili kutegua kitendawili hiki itatulazimu kwanza kuondoa utata huo kwa kuangalia sifa za utendi wa Kiafrika ili kuuona utenzi huu kama unakidhi sifa hizo na tunaweza kuuweka katika kundi la tendi, ndipo sasa tuingie katika msingi wa hoja yetu, ya kuthibitisha kama utenzi huu una sifa za utendi wa Kiswahili ama la.
2.0 Sifa za utendi wa Kiafrika
Ama kuhusu sifa za utendi, wataalamu mbalimbali wameainisha vigezo au sifa za utendi wa kiafrika. Miongoni mwa wataalamu hao ni, Finnegan (1970) Okpewho (1979), Johnson (1986), Mbele (1986), Belcher (1999), Mulokozi (1999), kwa kuwataja wachache. Aidha Utendi wa Rasi ‘lGhuli ni utendi unaonekana kuzingatia vigezo vya utendi kama vilivyopendekezwa na Mulokozi (1999:11) baada ya kufanya majumuisho ya mawazo ya watafiti mbalimbali na kupata vigezo vipya vya utendi wa kiafrika ambavyo ni: (a) Utendi kuwa na sifa ya usimulizi yaani huwa na umbo la kihadithi, (b) Ni nudhumu yaani hutolewa kishairi na huwasilishwa kwa kughanwa hususani pamoja na ala ya muziki, © Huhusu matukio au masuala muhimu ya kihistoria na/au kijamii, (d) Huelezea habari za ushujaa na mashujaa, (e) Matini yake kwa kawaida hutungwa papo kwa papo na (f) Utendi hutawaliwa na muktadha wa utunzi na uwasilishaji wake kwa jamii.
Ama kwa hakika, ingawa vigezo hivi vinavyotajwa na Mulokozi (keshatajwa) kujikita zaidi katika utendi simulizi, na tukiuchunguza Utendi wa Ras ‘iGhuli tutaona kuwa unakidhi vigezo hivyo. Hebu tuanze kuangalia vigezo hivyo jinsi vinavyojitokeza katika utendi huo. Tukianza na:
Kigezo cha masimulizi yaani utendi kuwa katika umbo la kihadithi. Utendi wa Ras ‘lGhuli ni miongoni mwa tendi ambazo zinakidhi kigezo hiki cha usimulizi. Leo van Kessel (keshatajwa, viii) anatubainishia hili anapotuambia kuwa, mshairi ni msimulizi bingwa. Anatuhadithia wingi wa mambo ya kusisimua yaliyojiri wakati wa vita. Ukiisoma utendi huu utagundua kuwa ni masimulizi yaliyo katika umbo la kihadithi yanaeleza habari za kuinukia kwa dini ya Kiislamu na mapambano ya vita yaliyoongozwa na Seyyidna Ali bin Abi Talib, Seyyidna Umar bin Khatab na Mtume Muhamadi kunako karne ya sita na ushindi walioupata katika vita hivyo kuwashinda makafiri na Mtume Muhamadi kusimika utawala mpya na kurejea Madina ambako walipokelewa kwa furaha. Rejea ubeti wa 4560-4563. Ama kwa hakika tukichunguza beti hizi utaona kuwa utendi huu umekaa kisimulizi msimulizi anatusimulia hadithi ya kuinukia kwa dini ya Kiislamu na vita vya mapambano kati ya majeshi ya Waislam na makafiri na ushindi wa majeshi ya Muhamadi na namna walivyorejea Madina na kupokelewa.
Sifa nyingine ambayo inajitokeza katika utendi huu ni kuwa na sifa ya nudhumu. Wamitila (keshatajwa, 171) anaeleza nudhumu ni tungo za kifasihi zenye matumizi ya lugha yanayozifanya tungo hizo kubaguliwa au kubainika kama zisizo za kinathari. Anaendelea kufafanua kuwa tungo hizo hutumia mapigo kwa utaratibu maalumu aghalabu neno hili hutumiwa kwa maana ya tungo za kishairi. Kwa maelezo haya yanatupa maana kuwa utendi unatakiwa kuandikwa au kutolewa kishairi na kuwasilishwa kwa kughanwa. Utendi huo una sifa ya kishairi na vipengele vifuatavyo ndivyo vinavyoufanya utendi huu kuwa na sifa ya kishairi:
(a) Utendi umeundwa na beti, Wamitila (keshatajwa, 243) anasema ubeti ni kifungu cha mshororo mmoja mmoja au mishororo kadha katika shairi na ambacho kinajitosheleza. Utendi wa Rasi ‘iGhuli umeundwa na beti 4584 na kila ubeti umeundwa na vipende vinne vya mistari ambavyo vinajitosheleza na hivyo kubeba sifa ya ushairi.
(b) Kila ubeti umeundwa na vina na mizani 8 kwa kila kipande cha mstari. Abedi (1953: 15) anasema tenzi nyingi zaidi huwa zenye mistari minne na mizani nane kama inavyojitokeza katika Utendi wa Rasi ‘iGhuli.(rejea beti za utenzi huo). Tukitazama beti hizo tunaona kuwa, kila kipande kimeundwa na mizani nane (8) na kuhusu vina kila ubeti umebeba vina vyake huku kukiwa na kina bahari cha ri kinachojitokeza katika beti zote. Sifa zote hizo zinaufanya utendi huo kuwa na sifa ya kishairi. Ikumbukwe kuwa tendi nyingi za Kiswahili huundwa na beti ambazo kila ubeti huundwa na mistari minne ingawa pia zipo tendi zenye kutumia mistari zaidi ya mine katika beti, mfano mzuri ni Utenzi wa Vita vya Kagera msimulizi amechanganya mistari zaidi ya minne. Tendi nyingine za Kiswahili zinazotumia mistari mine kwa kila beti ni kama vile Utendi wa Fumo Liyongo, Al-inkishafi, Mwanakupona kwa kutaja chache.
Aidha sifa nyingine kama ilivotajwa na Mulokozi ni utendi kuelezea matukio au masuala muhimu ya kihistoria au kijamii. Utendi wa Rasi ‘iGhuli una sifa hii kwani unahusu masuala ya kihistoria hususani historia ya kuanzishwa kwa Uislamu huko Saudi Arabia na Yemen katika karne ya saba.
Kigezo kingine kinachojitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli ni utendi kuelezea habari za ushujaa na mashujaa.[4] Mashujaa wanaozungumziwa katika utendi huu ni Mtume Muhammad na masahaba wake kama vile Seyyidna Ali bin Abdala Talib na Seyyidna Umar bin Khatab. Mathalani msimulizi anatueleza jinsi shujaa Ali alivyofanikiwa kumuua Rasi ‘iGhuli anatueleza kuwa Rasi ‘iGhuli baada ya kuona mapigano yamepamba moto anaamua kukimbilia mjini na kuingia na kumkuta Ali wanapigana hatimaye Ali anaibuka shujaa kwa kumkata kichwa Rasi ‘iGhuli na kichwa chake kutundikwa juu ya lango la mji. Rejea kuanzia ubeti wa 4528-4532.
Aidha utendi huu unakidhi hata vigezo vya utendi vilivyotolewa na Ruth Finnegan (1970:108-109) hususani kigezo cha urefu na uunganifu ambavyo havijitokezi katika vigezo vilivyoainishwa na Mulokozi. Mathalani kwa upande wa Urefu shairi hili linakidhi kigezo hiki. Leo van Kessel (keshatajwa, viii) anatueleza kuwaUtendi wa Rasi ‘lGhuli ndio utenzi mrefu kuliko zote zilizopata kuchapishwa katika lugha yoyote ile ya Kiafrika. Utendi huo una beti 4584.
3.0 Sifa pambanuzi za kifani za utendi andishi wa Kiswahili zinavyojitokeza katikaUtenzi wa Rasi ‘lGhuli
Tunapozungumzia utendi wa Kiswahili tunatakiwa kuhusisha na dhana nzima ya fasihi ya Kiswahili. Tunaarifiwa kuwa mwanzo mwa miaka ya 1970 hadi 1990 dhana ya fasihi ya Kiswahili ilizua mjadala mkubwa miongoni mwa wanataaluma wa fasihi. Wapo waliokuwa wanaona kuwa kuna fasihi ya Kiswahili na upo upande mwingine uliona kuwa hakuna fasihi ya Kiswahili. kwa kuwa si lengo la makala haya kujikita katika mjadala huo. Itoshe kusema kuwa, wataalamu hao walikubaliana kwamba, fasihi ya Kiswahili ni ile inayotumia lugha ya Kiswahili na hata iliyotafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili, Sengo (1987), Mazigwa (1991). Aidha Synambo na Mazrui (1990) wanasema kuwa fasihi ya Kiswahili ni ile iliyoandikwa kwa Kiswahili tu na iwapo inazungumzia utamaduni wa Kiswahili au utamaduni mwingine. Hivyo basi, kwa mawazo hayo tunaweza kusema kuwa utendi wa Kiswahili ni utendi ulioandikwa au kusimuliwa kwa lugha ya Kiswahili na unaozingatia fani na maudhui (utamaduni) ya Waswahili wenyewe au jamii nyingine maadamu umeandikwa kwa lugha ya Kiswahili.
Ama kwa hakika, utendi andishi wa Kiswahili una sifa zake pambanuzi za kifani ambazo huweza kutumika kuzitofautisha na tendi nyingine zisizo za Kiswahili. Wamitila (keshatajwa, 41) anaeleza fani kuwa ni dhana inayotumiwa kuelezea muundo au mpangilio wa kazi fulani ya kifasihi au hata sehemu zake. Anaendelea kufafanua kuwa fani huelezea mbinu na mtindo wa kuyawasilisha yaliyomo au maudhui. Njogu na Chimerah (2008:312) wanasema, fani ni usanifu wa kazi ya fasihi. Wanaendelea kufafanua kwamba, fani ni vipengele mbalimbali vya sanaa na jinsi kazi hiyo inavyojengwa ili kupata maana yake. Hivyo basi katika utendi tunapoangalia fani tunaangalia tunaangalia vipengele mbalimbali vya sanaa ya utendi wa Kiswahili ama mbinu au mtindo anaoutumia msimulizi kuwasilisha mawazo yake kwa hadhira.
Ama kwa hakika Utenzi wa Rasi ‘lGhuli unakidhi sifa za kuitwa utendi wa Kiswahili kutokana na kubeba sifa pambanuzi za kifani za utendi wa Kiswahili. Utendi wa Kiswahili una sifa pambanuzi zifuatazo za kifani ambazo kwa hakika zinajitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli:
Kwanza ni matumizi ya fomula. Wamitila (2003:49) anasema fomula ni istilahi inayotumiwa kuelezea kiunzi cha msuko au sifa fulani ambazo hutumiwa katika uundaji wa kazi za kifasihi. Anaendelea kufafanua kuwa usimulizi na utambaji wa hadithi katika fasihi simulizi hutangulizwa na kianzio cha fomula. Katika tendi za Kiswahili kuna mwanzo wa kifomula ambapo msimulizi huanza na kuomba dua na kumsifu Mungu na Mtume. Fomula hii inajitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli ambapo msimulizi anaanza kwa kuomba dua na kumsifu Mungu kama anavyoanza katika ubeti wa 1-8:
1. Awali bisumi ‘llahi
Jina la mola ‘llahi
Pweke asiye shabihi
Ndiye wahidi qahari. (unaweza angalia pia katika ubeti 2-8)
Tukiziangalia beti hizo zinatuonesha kuwa msimulizi anaanza kwa kuomba dua na kumsifu Mungu (Allah). Hii ni fomula inayojitokeza katika tendi za Kiswahili. kwa mfano katika utendi mwingine wa Kiswahili wa Utendi wa Fumo Liyongo tunaona sifa hii ya fomula ya kuanza na dua na kumsifu Mungu au Mtume ikijitokeza katika ubeti wa 1. Pia tukiangalia Utendi wa Al-Inkishafi tunaona fomula hii pia ikijitokeza, rejea ubeti wa kwanza wa utenzi huo.
Aidha utendi wa Kiswahili unakuwa katika mpangilio wa beti. Utendi wa Rasi ‘lGhuli nao ni utendi unaoundwa na beti, una beti 4,584 na kila ubeti umeundwa na vipande vinne vya mstari ambapo kila kipande kina mizani nane (8). Aidha beti hizo huwa na vina vinavyofanana katika vipande vya mwanzo na kina cha kipande cha mwisho ni kinabahari ambacho huishia na -ri kuanzia ubeti wa kwanza hadi wa mwisho. Hili tunaweza kuliona tukitaza beti zote kuanzia ule ubeti wa kwanza hadi wa mwisho. Beti hizo tatu tukiziangalia zinatuonesha kuwa kila ubeti una vipande vinne vya mstari na kila kipande kina mizani 8. Kina bahari kikiwa ni –ri. Abedi (keshatajwa, 16) anasema kila utenzi wa mizani nane huimbika vizuri.
Vilevile matumizi ya majigambo ni sifa nyingine inayoitambulisha utendi wa Kiswahili. tendi za Kiswahili huwa na matumizi ya majigambo. Wamitila (keshatajwa, 107) anaeleza majigambo kuwa ni aina ya maghani (au sifo) yanayohusu kujisifu au sifa. Anaendelea kufafanua kuwa majigambo hutongoa utungo wa kujisifu kuhusiana na kitendo fulani, ushujaa, urijali au matendo muhimu. Katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli tunaona kabla mashujaa hawajaanza kupambana huanza kujigamba kwanza na kuanza kuelezea sifa na uwezo wao mbele za adui zao. Mfano mzuri ni Sayyidna Ali anajigamba mbele ya adui wake Zuheri na Zuheri kwa upande wake anajigamba mbele ya adui yake huyo. Hebu tuangalie ukurasa wa 43 kuanzia ubeti wa 845-847.
845. Jina langu takwambia 847. Ndimi samba maarufu
Ndi mimi Shekhe Alia Ndimi mvunda sufufu
Ibunu amu Nabia Wajapo kuwa elfu
Muhamadi ‘lBashiri. Siwajali sifikiri.
Kwa upande wake Zuheri naye anamjibu Sayyidna Ali akijigamba kuanzia ubeti wa 865-868 (Rejea beti hizo).
Pia unaweza angalia ubeti 867 na 869. Beti hizo zinatuonesha namna mashujaa hao walivyokuwa wakijagamba kila mmoja akijisifu mbele ya mwenzake na mara baada ya kumaliza majigambo hayo huanza kupambana kwa kupigana rejea ubeti 887-892 (uk. 45). Sifa hii ya majigambo tunaona pia ikijitokeza katika Utenzi wa Nyakiiru Kibi. Majigambo hayo yanaoneshwa na Kanyamaishwa na Nyakiiru Kibi. (rejea ubeti 383-389)
Sifa nyingine ya utendi wa Kiswahili inayojitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli ni sifa ya matumizi ya Kiswahili cha Lamu kwani ndiyo husemekana kuwa ni Kiswahili cha kishairi. Taylor akinukuliwa na Mbaabu (2007:15) kuhusu lahaja ya Lamu (Kiamu) kuhusishwa na ushairi anasema kuwa, ni ukweli unaotajwa na Waswahili wenyewe kwamba Kiamu kinasifika kwa utajiri wa lugha ya kishairi. Hivyo basi katika utendi huo sifa hii inajitokeza kwani kuna matumizi makubwa sana ya Kiswahili au msamiati kutoka lahaja ya Kiamu.maneno kama ndia likiwa na maana ya njia ubeti wa 447, nti likiwana maana ya nchi katika ubeti wa 524, matolikiwa na maana ya macho katika ubeti wa 437 na 462, mtana likiwa na maana ya mchana katika ubeti wa 565 kwa kutaja maneno machache.
Matumzi ya Kiswahili cha kale ni sifa pambanuzi nyingine ya utendi wa Kiswahili. Wamitila (2010:73) anasema utanzu wa ushairi unatumia msamitai wa kale ukilinganishwa na utanzu wa riwaya au wa tamthiliya. Sifa pia inajitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli. Utendi umetumia msamiati wa kale baadhi ya msamiati wa kale unaojitokeza katika utendi huo ni, akima likiwa na maana ya akisimama katika ubeti wa 785 na 818,akita likiwa na maana ya akaita katika ubeti wa 789 na 884.
Si hivyo tu, utendi wa Kiswahili una sifa ya kuchanganya wahusika wanadamu na wasio wanadamu. Msokile (1993:32 ) anaeleza kuwa wahusika ni watu , wanyama au vitu katika kazi ya kisanaa ya kifasihi. Kwa mfanoUtendi wa Rasi ‘lGhuli unachanganya wahusika binadamu ambao wanaongozwa na Mtume Muhamadi na masahaba na wafuasi wa Kiislamu, pia kwa upande mwingine kuna binadamu makafiri wanaongozwa na Rasi ‘lGhuli lakini pia msimulizi amechanganya na wahusika wengine wasio binadamu kama vile malaika, Mungu n.k. Mathalani katika ukurasa wa 13-19 ubeti wa 350-362 anasema;
354. Kiwasili Jiburili 359. Kanituma nikujie
Akamwambia Rasuli Na maneno nikwambie
Akusalamu Jalali Tuma mtu amwendee
Salamu nyingi kathiri. Sultani wa kufari.
Tukiziangalia beti hizo tunaona kuwa kuna wahusika malaika wanajitokeza katika utendi huo. Ukirejea beti ya 354 na 359 tunamwona malaika Jibilii akimpa amri Mtume Muhamadi kwenda kwa Rasi ‘lGhuli. Aidha kuhusu wahusika Malaika rejea pia ukurasa wa 189 ubeti wa 3761 – 3770 ambapo tunawaona Malaika wakijitokeza kusaidia majeshi ya Muhamadi katika vita. Aidha kuna mhusika Ibirisi anajitokeza katika utendi huu, tunamwona ibirisi akijibadilisha maumbo ya watu mbalimbali ili kuwahadaa Waislamu, kwa mfano kuna wakati anajibadilisha na kuingia katika sanamu ni kuwahadaa watu kuwa yeye ni Mungu kama msimulizi anavyotuambia katika ubeti wa 473-476. Tuangalie beti chache:
473. Ibilisi maluuni 475. Sikuzaa sikuzawa
Achondoka iyo hini Naua na kufufua
Akangia sanamuni Naumba nikiumbua
Sultani kumghuri. Ndimi wahidi Qahari.
Vilevile, kuna wakati ibirisi anajigeuza Kharid mmoja wa masahaba wa Mtume Muhamadi na kwenda kuwaambia kuwapa taarifa za uongo kuwa Muhamadi ameuwawa. Rejea ubeti wa 2397- 2399. Kwa ujumla wahusika kama Lata, Uza na Manata, miungu ya uongo wa kike, Ibirisi na shetani ambao si binadamu wanajitokeza katika kazi hii.
Kwa upande mwingine sifa ya matumizi ya sintaksia au sarufi ya kisimulizi kama sifa ya utendi simulizi pia inajitokeza katika Utenzi wa Rasi ‘lGhuli. Wamitila (keshatajwa, 84) anaeleza muundo wa sintaksia unaweza kuwa msingi muhimu wa kuakisi jinsi mawazo ya mhusika au wahusika wa kifasihi walivyo. Sintaksia katika usimulizi ina maana upatanisho wa kisarufi unaoibua usimulizi fulani katika ngano mara nyingi hujitokeza viambishi vya -ki-. Hebu tuangalie ubeti wa 99 (ukurasa 5) na ubeti wa 353 ukurasa wa 18: anaposema;
99.Wakikamata wanangu 353. Akishuka mualimu
Wakiwafunga kwa pingu Ametukua alamu
Wakiwakusa matungu Akibalighi salamu
Na mwenyewe hubusuri. Akitikia Bashiri.
Hitimisho
Katika makala haya tumefanya uhakiki kwa kuchambua Utenzi wa Rasi ‘lGhuli kama unastahili kuitwa utendi wa Kiafrika na vilevile kama unafaa kuwekwa katika kundi la tendi za Kiswahili. ili kujibu maswali hayo tulijikita zaidi kuangalia vigezo vya utendi wa Kiafrika lakini pia tukaangalia utendi huo kama unakidhi vigezo vya kuitwa utendi wa Kiswahili kwa kumakinikia zaidi katika sifa pambanuzi za kifani na kimuundo za utendi wa Kiswahili. Ama kwa hakika baada ya kupitia vigezo hivyo na utendi husika tunakubaliana kuwa Utenzi wa Rasi ‘lGhuli kama tulivyoona hapo juu ni utendi unaokidhi sifa za kuitwa utendi wa Kiafrika kutokana na kukidhi vigezo vya utendi wa Kiafrika kama vilivyotajwa na Mulokozi (keshatajwa, 11) lakini pia unakidhi vigezo vya kuwa utendi wa Kiswahili na hii si kwasababu tu umeandikwa kwa lugha ya Kiafrika au Kiswahili ni kwa sababu umekidhi vigezo vyote vya utendi wa Kiafrika na Kiswahili.
[1] Majina mengine ya Mtume Muhamadi kati utenzi huu ni kama vile, ‘lBashiri, Mursali, Rasua, Rasuli
[2] Majina yake mengine yanayojitokeza katika utenzi, Shekhe Ali, Aba ‘lHasani, Haidari (samba), Imamu, Jabali Abu Qubesi
[3] Ni wilaya inayopatikana Tanzania Bara katika Mkoa wa Pwani.
[4] Shujaa ni mtu mwenye moyo thabiti anayeweza mambo hata kama ni ya hatari TUKI (1981:258). Aidha Mlokozi (1999:11) anataja sifa za shujaa kuwa ni nguvu za kimwili na nguvu za kiume, kuwa na nguvu za uganga na sihiri, kuwa na mshikamano na kundi au jumuiaya fulani.
]]>Ikisiri
Utendi wa Ras I’Ghuli kama tunavyoelezwa na Leo Van Kessel (1973,dibaji) kuwa unatokana na kisa kimoja cha Kiarabu kiitwacho Futuhu ‘lYamani maana yake ni kushindwa au kutiishwa kwa Yemeni. Kisa hicho cha Kiarabu husimulia jinsi nchi ya Yemeni ilivyoshindwa na kutekwa na majeshi ya Waislamu. Mwanzoni kisa hiki kiliandikwa katika lugha ya kigeni (Kiarabu). Hivyo si Waswahili wengi walioweza kukielewa ndipo Mwalimu Mgeni bin Faqihi aliamua kukibadili kisa hicho kutoka katika usimulizi wa kawaida kuwa utenzi na kukiandika kwa lugha ya Kiswahili lakini kwa kutumia hati za Kiarabu ili kiweze kusomwa na watu wengi zaidi. Kwa kuwa kisa hicho kwa asili kilikuwa kinawahusu Waarabu na Uislamu na kiliandikwa kwa lugha ya Kiarabu swali la kujiuliza je kutafsiriwa kwa kisa hicho kwa lugha ya Kiswahili lakini kikiandikwa kwa kutumia hati za Kiarabu na baadaye kuandikwa kwa haati za Kirumi, je tunaweza kuujumuisha utendi huo kuwa ni utendi wa Kiafrika au Kiswahili? Hivyo makala haya yanakusudia kuuhakiki utendi huo kama una sifa za kuitwa utendi wa Kiswahili au la. Hivyo basi kukamilisha lengo hilo kazi hii imegawanyika katika sehemu kuu nne. Sehemu ya kwanza ni utangulizi katika sehemu hii tutatoa fasili ya utendi, muhtasari wa kitabu na usuli wa mwandishi na sehemu ya pili, kwa kuwa kulishawahi kutolewa mawazo kuwa hakuna utendi wa Kiafrika tutaongozwa na vigezo kama vilivyopendekezwa na Mulokozi (1999) kuuhakiki utendi huo kama unakidhi vigezo vya kuitwa utendi wa Kiafrika kabla hatujazama kuutazama utendi huu kama una sifa za kuitwa utendi wa Kiswahili. Sehemu ya tatu tutajikita kuangalia kama Utendi wa Rasi ‘lGhuli unakidhi vigezo vya kuitwa utendi wa Kiswahili tukimakinikia vigezo vya kifani na kimuundo. Na sehemu ya mwisho ni hitimisho.
1.0 Utangulizi
Dhanna ya utendi ni dhanna iliyowashughulisha wataalamu mbalimbali. Mathalani, Chaligha (20013:82) anatueleza kwamba, mtaalamu Bowra (1930) anatumia fomula kuelezea maana ya utendi kuwa ni U=M+V (Utendi =Muziki + Vita) akiwa na maana utendi ni tukio la kimuziki unaozungumzia vita na miungu kwa njia ya ushairi ulioandikwa. Kwa upande wake Mulokozi (2009), anasema, utendi ni utungo mrefu wa kishairi wenye kusimulia hadithi ya ushujaa na mashujaa, na utenzi ni utungo wowote mrefu wa kishairi, aghalabu wenye kutoa mawaidha ya kidini au ya kidunia au kusimulia habari fulani. Aidha, Belcher (1999: xiv) anasema kuwa, tendi ni masimulizi ya papo kwa papo yanayohusu masuala ya kihistoria ambayo hutolewa hadharani mbele ya hadhira na yeli maalumu. Anaendelea kufafanua kuwa, tendi nyingi huambatana na muziki. Aidha Wamitila (2003:333) anasema kuwa, utendi ni shairi refu la kisimulizi linalozungumzia kwa mapana na mtindo wa hali ya juu matendo ya mashujaa au shujaa mmoja.
Ama kwa hakika tukiwaangalia wataalamu wote hawa kimsingi hawatofautiani sana isipokuwa wengine wamejikita zaidi kutoa fasili zinazoegemea katika utendi simulizi na wengine wamejikita katika utendi andishi na wapo wengine ambao fasili zao zimejumuisha aina zote za utendi yaani utendi simulizi na utendi andishi. Mathalani Bowra anauona utendi kama kazi iliyoandikwa akijikita zaidi katika utendi andishi wakati Belcher, Molokozi na Wamitila wote wanakubaliana kuwa utendi ni shairi/nyimbo ndefu za kisimulizi wakijikita katika kigezo cha utendi simulizi.
Kutokana na maelezo ya wataalamu hao kuhusu tendi, tunaweza kujumuisha mawazo hayo kwa pamoja kwa kusema, utendi ni masimulizi marefu yenye umbo la kishairi yanayoelezea visa kuhusu mashujaa na matendo yao ya kishujaa, historia na ustawi wa jamii. Tendi inaweza kuwa katika umbo la usimulizi ama uandishi mara nyingi utendi ukiwa katika usimulizi uwasilishaji wake huambatana na muziki.
1.1 Muhtasari wa Utendi wa Rasi ‘lGhuli
Utendi wa Rasi ‘lGhuli unatokana na kisa cha Kiarabu kiitwacho Futuhu ‘lYamani ikiwa na maana kushindwa au kutiishwa kwa Yemeni. Kisa hicho cha Kiarabu husimulia jinsi nchi ya Yemeni ilivyoshindwa na kutekwa na majeshi ya Waislamu yakiiongozwa na Mtume Muhamadi[1] mwenyewe, Seyyidna Ali bin Abi Talibu[2](kuanzia sasa Seyyidna Ali) na Seyyidna Umar bin Khatab kunako karne 6. Tafsiri ya utendi huu umepewa jina la Rasi ‘lGhuli linalotokana na jina la kebehi la mtawala wa makafiri wa Yemeni ambaye jina lake halisi aliitwa Mukhariki bin Shahabu. Jina hili la kebehi Ras ‘lGhuli lina maana ya Kichwa cha Nyoka.
Kwa ujumla utendi huu una beti zipatazo 4584. Kuanzia ubeti wa 1-43 ni nyongeza ya mshairi ambapo anaanza kwa kumsifu Mungu na anaeleza sababu ya kutafsiri kisa hicho kutoka lugha ya Kiarabu hadi Kiswahili. Kisa chenyewe kinanzia aubeti 44- 4,565 na kuanzia ubeti 4,566 hadi 4,584 ni nyongeza ya mshairi ambapo anamalizia kwa kuomba dua.
Visa vya utendi huu vimepangwa katika sehemu viii (nane). Utendi unaanza Muhamadi akielezwa jinsi mtawala wa Yemeni Mukhairiqi bin Shahabu (Rasi ‘lGhuli) anavyo wadhulumu watu wake. Muhamadi anatokewa na malaika Jiburili na kumtaka kumtuma mtu kwenda kupeleleza nchi ya Rasi ‘lGhuli.
Malaika Jiburili anamweleza Muhamadi habari za kukamatwa kwa Zuberi, Sayyidna Umari anatumwa kuipeleleza nchi ya Rasi ‘lGhuli. Mtume anaamua kupeleka jeshi kupambana na Rasi ‘lGhuli. Rasi ‘lGhuli anaazimia kuishambulia Madina, mapigano makubwa yanaanza majeshi ya pande zote mbili yanapigana siku kucha Muhamadi anamuomba Mungu dua, Mungu anaitikia sala yake anawatuma malaika kusaidia jeshi la Waislamu kupambana na makafiri na anatuma na tufani ya mvua makafiri wanashindwa na kukimbia wengine wanasilimu. Majeshi ya Waislamu yanateka miji kadhaa. Rasi l’Ghuli anaomba msaada kwa majeshi mengine. Majeshi ya Waislamu yanazidiwa nguvu mpaka anapowasili Sayyidna Umar majeshi ya makafiri yanashindwa na kukimbia.
Vita vinaanza upya Rasi ‘lGhuli anawapa silaha askari wake. Muhamadi naye anaandaa vikosi viwili vya jeshi moja linaongozwa na Sayyidna Ali na lingine linaongozwa na Sayyidna Umari. Majeshi ya Rasi ‘lGhuli yanashambuliwa. Majeshi ya Rasi ‘lGhuli yanalivamia jeshi la Waislamu katakati ya mapambano Rasi ‘lGhuli anakimbia na kukimbilia mjini anaingia gerezani bila kutarajia anamkuta Sayyidna Ali. Wanapigana hatimaye Sayyidna Ali anafanikiwa kumuua kwa kumkata kichwa na kuamuru kichwa chake kitundikwe katika lango la mji ili kila anayepita akione. Makafiri wanakimbizwa mpaka milango ya mji wanapoona kichwa cha Rasi ‘lGhuli wanafadhaika wengine wanasilimu wasiosilimu wanauwawa Mtume Muhamadi anaweka utawala mpya na kurudi na watu wake Madina baada ya ushindi. Kwa ufupi kisa cha utenzi huu kiliandikwa katika muktadha wa kuanzishwa na kuenezwa kwa dini ya Kiislamu huko Saudia Arabia na Yemen.
Tunataarifiwa kuwa, utendi huo hughanwa au kusomwa wakati wa sherehe kama vile matanga, harusi, n.k. na mghani maarufu wa utendi huo tunaambiwa kuwa alikuwa ni Mwalimu Sefu bin Hamidi wa Bagamoyo Leo Van Kessel (keshatajwa, dibaji).
1.2 Usuli kuhusu mwandishi wa Utenzi wa Ras ‘lGhuli
Kwa mujibu wa Mhariri wa utenzi huu, Bwana Leo Van Kessel anatueleza kuwa, Mgeni bin Faqihi alikuwa ni Mtumbatu kutoka Unguja aliyehamia Bagamoyo.[3] Inasemekana kuwa alizaliwa mwanzoni mwa karne ya 19. Huko Bagamoyo alikuwa akifundisha dini ya Kiislamu katika vyuo vya Kiislamu. Alitumia muda wa miaka mitano kukamilisha utendi huu kwani inasemekana alianza kuandika utendi huu mwanzoni mwa miaka ya 1850 na kuukamilisha mwaka 1855. Ni miongoni mwa washairi na watunzi wazuri wa kazi za fasihi kutoka Zanzibar waliopata kuwepo. ama kuhusu tarehe ya kufariki kwake bado mpaka sasa haijuikani.
Aidha kwa kuwa, kazi hiyo inaitwa Utenzi wa Ras ‘lGhuli na kwa kuwa unatokana na kisa cha kiarabu na unazungumzia habari za Waarabu na dini ya Kiislamu. Je huu ni utendi? Kumbuka si kila utenzi unaweza kuwa utendi. Hivyo ili kutegua kitendawili hiki itatulazimu kwanza kuondoa utata huo kwa kuangalia sifa za utendi wa Kiafrika ili kuuona utenzi huu kama unakidhi sifa hizo na tunaweza kuuweka katika kundi la tendi, ndipo sasa tuingie katika msingi wa hoja yetu, ya kuthibitisha kama utenzi huu una sifa za utendi wa Kiswahili ama la.
2.0 Sifa za utendi wa Kiafrika
Ama kuhusu sifa za utendi, wataalamu mbalimbali wameainisha vigezo au sifa za utendi wa kiafrika. Miongoni mwa wataalamu hao ni, Finnegan (1970) Okpewho (1979), Johnson (1986), Mbele (1986), Belcher (1999), Mulokozi (1999), kwa kuwataja wachache. Aidha Utendi wa Rasi ‘lGhuli ni utendi unaonekana kuzingatia vigezo vya utendi kama vilivyopendekezwa na Mulokozi (1999:11) baada ya kufanya majumuisho ya mawazo ya watafiti mbalimbali na kupata vigezo vipya vya utendi wa kiafrika ambavyo ni: (a) Utendi kuwa na sifa ya usimulizi yaani huwa na umbo la kihadithi, (b) Ni nudhumu yaani hutolewa kishairi na huwasilishwa kwa kughanwa hususani pamoja na ala ya muziki, © Huhusu matukio au masuala muhimu ya kihistoria na/au kijamii, (d) Huelezea habari za ushujaa na mashujaa, (e) Matini yake kwa kawaida hutungwa papo kwa papo na (f) Utendi hutawaliwa na muktadha wa utunzi na uwasilishaji wake kwa jamii.
Ama kwa hakika, ingawa vigezo hivi vinavyotajwa na Mulokozi (keshatajwa) kujikita zaidi katika utendi simulizi, na tukiuchunguza Utendi wa Ras ‘iGhuli tutaona kuwa unakidhi vigezo hivyo. Hebu tuanze kuangalia vigezo hivyo jinsi vinavyojitokeza katika utendi huo. Tukianza na:
Kigezo cha masimulizi yaani utendi kuwa katika umbo la kihadithi. Utendi wa Ras ‘lGhuli ni miongoni mwa tendi ambazo zinakidhi kigezo hiki cha usimulizi. Leo van Kessel (keshatajwa, viii) anatubainishia hili anapotuambia kuwa, mshairi ni msimulizi bingwa. Anatuhadithia wingi wa mambo ya kusisimua yaliyojiri wakati wa vita. Ukiisoma utendi huu utagundua kuwa ni masimulizi yaliyo katika umbo la kihadithi yanaeleza habari za kuinukia kwa dini ya Kiislamu na mapambano ya vita yaliyoongozwa na Seyyidna Ali bin Abi Talib, Seyyidna Umar bin Khatab na Mtume Muhamadi kunako karne ya sita na ushindi walioupata katika vita hivyo kuwashinda makafiri na Mtume Muhamadi kusimika utawala mpya na kurejea Madina ambako walipokelewa kwa furaha. Rejea ubeti wa 4560-4563. Ama kwa hakika tukichunguza beti hizi utaona kuwa utendi huu umekaa kisimulizi msimulizi anatusimulia hadithi ya kuinukia kwa dini ya Kiislamu na vita vya mapambano kati ya majeshi ya Waislam na makafiri na ushindi wa majeshi ya Muhamadi na namna walivyorejea Madina na kupokelewa.
Sifa nyingine ambayo inajitokeza katika utendi huu ni kuwa na sifa ya nudhumu. Wamitila (keshatajwa, 171) anaeleza nudhumu ni tungo za kifasihi zenye matumizi ya lugha yanayozifanya tungo hizo kubaguliwa au kubainika kama zisizo za kinathari. Anaendelea kufafanua kuwa tungo hizo hutumia mapigo kwa utaratibu maalumu aghalabu neno hili hutumiwa kwa maana ya tungo za kishairi. Kwa maelezo haya yanatupa maana kuwa utendi unatakiwa kuandikwa au kutolewa kishairi na kuwasilishwa kwa kughanwa. Utendi huo una sifa ya kishairi na vipengele vifuatavyo ndivyo vinavyoufanya utendi huu kuwa na sifa ya kishairi:
(a) Utendi umeundwa na beti, Wamitila (keshatajwa, 243) anasema ubeti ni kifungu cha mshororo mmoja mmoja au mishororo kadha katika shairi na ambacho kinajitosheleza. Utendi wa Rasi ‘iGhuli umeundwa na beti 4584 na kila ubeti umeundwa na vipende vinne vya mistari ambavyo vinajitosheleza na hivyo kubeba sifa ya ushairi.
(b) Kila ubeti umeundwa na vina na mizani 8 kwa kila kipande cha mstari. Abedi (1953: 15) anasema tenzi nyingi zaidi huwa zenye mistari minne na mizani nane kama inavyojitokeza katika Utendi wa Rasi ‘iGhuli.(rejea beti za utenzi huo). Tukitazama beti hizo tunaona kuwa, kila kipande kimeundwa na mizani nane (8) na kuhusu vina kila ubeti umebeba vina vyake huku kukiwa na kina bahari cha ri kinachojitokeza katika beti zote. Sifa zote hizo zinaufanya utendi huo kuwa na sifa ya kishairi. Ikumbukwe kuwa tendi nyingi za Kiswahili huundwa na beti ambazo kila ubeti huundwa na mistari minne ingawa pia zipo tendi zenye kutumia mistari zaidi ya mine katika beti, mfano mzuri ni Utenzi wa Vita vya Kagera msimulizi amechanganya mistari zaidi ya minne. Tendi nyingine za Kiswahili zinazotumia mistari mine kwa kila beti ni kama vile Utendi wa Fumo Liyongo, Al-inkishafi, Mwanakupona kwa kutaja chache.
Aidha sifa nyingine kama ilivotajwa na Mulokozi ni utendi kuelezea matukio au masuala muhimu ya kihistoria au kijamii. Utendi wa Rasi ‘iGhuli una sifa hii kwani unahusu masuala ya kihistoria hususani historia ya kuanzishwa kwa Uislamu huko Saudi Arabia na Yemen katika karne ya saba.
Kigezo kingine kinachojitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli ni utendi kuelezea habari za ushujaa na mashujaa.[4] Mashujaa wanaozungumziwa katika utendi huu ni Mtume Muhammad na masahaba wake kama vile Seyyidna Ali bin Abdala Talib na Seyyidna Umar bin Khatab. Mathalani msimulizi anatueleza jinsi shujaa Ali alivyofanikiwa kumuua Rasi ‘iGhuli anatueleza kuwa Rasi ‘iGhuli baada ya kuona mapigano yamepamba moto anaamua kukimbilia mjini na kuingia na kumkuta Ali wanapigana hatimaye Ali anaibuka shujaa kwa kumkata kichwa Rasi ‘iGhuli na kichwa chake kutundikwa juu ya lango la mji. Rejea kuanzia ubeti wa 4528-4532.
Aidha utendi huu unakidhi hata vigezo vya utendi vilivyotolewa na Ruth Finnegan (1970:108-109) hususani kigezo cha urefu na uunganifu ambavyo havijitokezi katika vigezo vilivyoainishwa na Mulokozi. Mathalani kwa upande wa Urefu shairi hili linakidhi kigezo hiki. Leo van Kessel (keshatajwa, viii) anatueleza kuwaUtendi wa Rasi ‘lGhuli ndio utenzi mrefu kuliko zote zilizopata kuchapishwa katika lugha yoyote ile ya Kiafrika. Utendi huo una beti 4584.
3.0 Sifa pambanuzi za kifani za utendi andishi wa Kiswahili zinavyojitokeza katikaUtenzi wa Rasi ‘lGhuli
Tunapozungumzia utendi wa Kiswahili tunatakiwa kuhusisha na dhana nzima ya fasihi ya Kiswahili. Tunaarifiwa kuwa mwanzo mwa miaka ya 1970 hadi 1990 dhana ya fasihi ya Kiswahili ilizua mjadala mkubwa miongoni mwa wanataaluma wa fasihi. Wapo waliokuwa wanaona kuwa kuna fasihi ya Kiswahili na upo upande mwingine uliona kuwa hakuna fasihi ya Kiswahili. kwa kuwa si lengo la makala haya kujikita katika mjadala huo. Itoshe kusema kuwa, wataalamu hao walikubaliana kwamba, fasihi ya Kiswahili ni ile inayotumia lugha ya Kiswahili na hata iliyotafsiriwa kwa lugha ya Kiswahili, Sengo (1987), Mazigwa (1991). Aidha Synambo na Mazrui (1990) wanasema kuwa fasihi ya Kiswahili ni ile iliyoandikwa kwa Kiswahili tu na iwapo inazungumzia utamaduni wa Kiswahili au utamaduni mwingine. Hivyo basi, kwa mawazo hayo tunaweza kusema kuwa utendi wa Kiswahili ni utendi ulioandikwa au kusimuliwa kwa lugha ya Kiswahili na unaozingatia fani na maudhui (utamaduni) ya Waswahili wenyewe au jamii nyingine maadamu umeandikwa kwa lugha ya Kiswahili.
Ama kwa hakika, utendi andishi wa Kiswahili una sifa zake pambanuzi za kifani ambazo huweza kutumika kuzitofautisha na tendi nyingine zisizo za Kiswahili. Wamitila (keshatajwa, 41) anaeleza fani kuwa ni dhana inayotumiwa kuelezea muundo au mpangilio wa kazi fulani ya kifasihi au hata sehemu zake. Anaendelea kufafanua kuwa fani huelezea mbinu na mtindo wa kuyawasilisha yaliyomo au maudhui. Njogu na Chimerah (2008:312) wanasema, fani ni usanifu wa kazi ya fasihi. Wanaendelea kufafanua kwamba, fani ni vipengele mbalimbali vya sanaa na jinsi kazi hiyo inavyojengwa ili kupata maana yake. Hivyo basi katika utendi tunapoangalia fani tunaangalia tunaangalia vipengele mbalimbali vya sanaa ya utendi wa Kiswahili ama mbinu au mtindo anaoutumia msimulizi kuwasilisha mawazo yake kwa hadhira.
Ama kwa hakika Utenzi wa Rasi ‘lGhuli unakidhi sifa za kuitwa utendi wa Kiswahili kutokana na kubeba sifa pambanuzi za kifani za utendi wa Kiswahili. Utendi wa Kiswahili una sifa pambanuzi zifuatazo za kifani ambazo kwa hakika zinajitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli:
Kwanza ni matumizi ya fomula. Wamitila (2003:49) anasema fomula ni istilahi inayotumiwa kuelezea kiunzi cha msuko au sifa fulani ambazo hutumiwa katika uundaji wa kazi za kifasihi. Anaendelea kufafanua kuwa usimulizi na utambaji wa hadithi katika fasihi simulizi hutangulizwa na kianzio cha fomula. Katika tendi za Kiswahili kuna mwanzo wa kifomula ambapo msimulizi huanza na kuomba dua na kumsifu Mungu na Mtume. Fomula hii inajitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli ambapo msimulizi anaanza kwa kuomba dua na kumsifu Mungu kama anavyoanza katika ubeti wa 1-8:
1. Awali bisumi ‘llahi
Jina la mola ‘llahi
Pweke asiye shabihi
Ndiye wahidi qahari. (unaweza angalia pia katika ubeti 2-8)
Tukiziangalia beti hizo zinatuonesha kuwa msimulizi anaanza kwa kuomba dua na kumsifu Mungu (Allah). Hii ni fomula inayojitokeza katika tendi za Kiswahili. kwa mfano katika utendi mwingine wa Kiswahili wa Utendi wa Fumo Liyongo tunaona sifa hii ya fomula ya kuanza na dua na kumsifu Mungu au Mtume ikijitokeza katika ubeti wa 1. Pia tukiangalia Utendi wa Al-Inkishafi tunaona fomula hii pia ikijitokeza, rejea ubeti wa kwanza wa utenzi huo.
Aidha utendi wa Kiswahili unakuwa katika mpangilio wa beti. Utendi wa Rasi ‘lGhuli nao ni utendi unaoundwa na beti, una beti 4,584 na kila ubeti umeundwa na vipande vinne vya mstari ambapo kila kipande kina mizani nane (8). Aidha beti hizo huwa na vina vinavyofanana katika vipande vya mwanzo na kina cha kipande cha mwisho ni kinabahari ambacho huishia na -ri kuanzia ubeti wa kwanza hadi wa mwisho. Hili tunaweza kuliona tukitaza beti zote kuanzia ule ubeti wa kwanza hadi wa mwisho. Beti hizo tatu tukiziangalia zinatuonesha kuwa kila ubeti una vipande vinne vya mstari na kila kipande kina mizani 8. Kina bahari kikiwa ni –ri. Abedi (keshatajwa, 16) anasema kila utenzi wa mizani nane huimbika vizuri.
Vilevile matumizi ya majigambo ni sifa nyingine inayoitambulisha utendi wa Kiswahili. tendi za Kiswahili huwa na matumizi ya majigambo. Wamitila (keshatajwa, 107) anaeleza majigambo kuwa ni aina ya maghani (au sifo) yanayohusu kujisifu au sifa. Anaendelea kufafanua kuwa majigambo hutongoa utungo wa kujisifu kuhusiana na kitendo fulani, ushujaa, urijali au matendo muhimu. Katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli tunaona kabla mashujaa hawajaanza kupambana huanza kujigamba kwanza na kuanza kuelezea sifa na uwezo wao mbele za adui zao. Mfano mzuri ni Sayyidna Ali anajigamba mbele ya adui wake Zuheri na Zuheri kwa upande wake anajigamba mbele ya adui yake huyo. Hebu tuangalie ukurasa wa 43 kuanzia ubeti wa 845-847.
845. Jina langu takwambia 847. Ndimi samba maarufu
Ndi mimi Shekhe Alia Ndimi mvunda sufufu
Ibunu amu Nabia Wajapo kuwa elfu
Muhamadi ‘lBashiri. Siwajali sifikiri.
Kwa upande wake Zuheri naye anamjibu Sayyidna Ali akijigamba kuanzia ubeti wa 865-868 (Rejea beti hizo).
Pia unaweza angalia ubeti 867 na 869. Beti hizo zinatuonesha namna mashujaa hao walivyokuwa wakijagamba kila mmoja akijisifu mbele ya mwenzake na mara baada ya kumaliza majigambo hayo huanza kupambana kwa kupigana rejea ubeti 887-892 (uk. 45). Sifa hii ya majigambo tunaona pia ikijitokeza katika Utenzi wa Nyakiiru Kibi. Majigambo hayo yanaoneshwa na Kanyamaishwa na Nyakiiru Kibi. (rejea ubeti 383-389)
Sifa nyingine ya utendi wa Kiswahili inayojitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli ni sifa ya matumizi ya Kiswahili cha Lamu kwani ndiyo husemekana kuwa ni Kiswahili cha kishairi. Taylor akinukuliwa na Mbaabu (2007:15) kuhusu lahaja ya Lamu (Kiamu) kuhusishwa na ushairi anasema kuwa, ni ukweli unaotajwa na Waswahili wenyewe kwamba Kiamu kinasifika kwa utajiri wa lugha ya kishairi. Hivyo basi katika utendi huo sifa hii inajitokeza kwani kuna matumizi makubwa sana ya Kiswahili au msamiati kutoka lahaja ya Kiamu.maneno kama ndia likiwa na maana ya njia ubeti wa 447, nti likiwana maana ya nchi katika ubeti wa 524, matolikiwa na maana ya macho katika ubeti wa 437 na 462, mtana likiwa na maana ya mchana katika ubeti wa 565 kwa kutaja maneno machache.
Matumzi ya Kiswahili cha kale ni sifa pambanuzi nyingine ya utendi wa Kiswahili. Wamitila (2010:73) anasema utanzu wa ushairi unatumia msamitai wa kale ukilinganishwa na utanzu wa riwaya au wa tamthiliya. Sifa pia inajitokeza katika Utendi wa Rasi ‘lGhuli. Utendi umetumia msamiati wa kale baadhi ya msamiati wa kale unaojitokeza katika utendi huo ni, akima likiwa na maana ya akisimama katika ubeti wa 785 na 818,akita likiwa na maana ya akaita katika ubeti wa 789 na 884.
Si hivyo tu, utendi wa Kiswahili una sifa ya kuchanganya wahusika wanadamu na wasio wanadamu. Msokile (1993:32 ) anaeleza kuwa wahusika ni watu , wanyama au vitu katika kazi ya kisanaa ya kifasihi. Kwa mfanoUtendi wa Rasi ‘lGhuli unachanganya wahusika binadamu ambao wanaongozwa na Mtume Muhamadi na masahaba na wafuasi wa Kiislamu, pia kwa upande mwingine kuna binadamu makafiri wanaongozwa na Rasi ‘lGhuli lakini pia msimulizi amechanganya na wahusika wengine wasio binadamu kama vile malaika, Mungu n.k. Mathalani katika ukurasa wa 13-19 ubeti wa 350-362 anasema;
354. Kiwasili Jiburili 359. Kanituma nikujie
Akamwambia Rasuli Na maneno nikwambie
Akusalamu Jalali Tuma mtu amwendee
Salamu nyingi kathiri. Sultani wa kufari.
Tukiziangalia beti hizo tunaona kuwa kuna wahusika malaika wanajitokeza katika utendi huo. Ukirejea beti ya 354 na 359 tunamwona malaika Jibilii akimpa amri Mtume Muhamadi kwenda kwa Rasi ‘lGhuli. Aidha kuhusu wahusika Malaika rejea pia ukurasa wa 189 ubeti wa 3761 – 3770 ambapo tunawaona Malaika wakijitokeza kusaidia majeshi ya Muhamadi katika vita. Aidha kuna mhusika Ibirisi anajitokeza katika utendi huu, tunamwona ibirisi akijibadilisha maumbo ya watu mbalimbali ili kuwahadaa Waislamu, kwa mfano kuna wakati anajibadilisha na kuingia katika sanamu ni kuwahadaa watu kuwa yeye ni Mungu kama msimulizi anavyotuambia katika ubeti wa 473-476. Tuangalie beti chache:
473. Ibilisi maluuni 475. Sikuzaa sikuzawa
Achondoka iyo hini Naua na kufufua
Akangia sanamuni Naumba nikiumbua
Sultani kumghuri. Ndimi wahidi Qahari.
Vilevile, kuna wakati ibirisi anajigeuza Kharid mmoja wa masahaba wa Mtume Muhamadi na kwenda kuwaambia kuwapa taarifa za uongo kuwa Muhamadi ameuwawa. Rejea ubeti wa 2397- 2399. Kwa ujumla wahusika kama Lata, Uza na Manata, miungu ya uongo wa kike, Ibirisi na shetani ambao si binadamu wanajitokeza katika kazi hii.
Kwa upande mwingine sifa ya matumizi ya sintaksia au sarufi ya kisimulizi kama sifa ya utendi simulizi pia inajitokeza katika Utenzi wa Rasi ‘lGhuli. Wamitila (keshatajwa, 84) anaeleza muundo wa sintaksia unaweza kuwa msingi muhimu wa kuakisi jinsi mawazo ya mhusika au wahusika wa kifasihi walivyo. Sintaksia katika usimulizi ina maana upatanisho wa kisarufi unaoibua usimulizi fulani katika ngano mara nyingi hujitokeza viambishi vya -ki-. Hebu tuangalie ubeti wa 99 (ukurasa 5) na ubeti wa 353 ukurasa wa 18: anaposema;
99.Wakikamata wanangu 353. Akishuka mualimu
Wakiwafunga kwa pingu Ametukua alamu
Wakiwakusa matungu Akibalighi salamu
Na mwenyewe hubusuri. Akitikia Bashiri.
Hitimisho
Katika makala haya tumefanya uhakiki kwa kuchambua Utenzi wa Rasi ‘lGhuli kama unastahili kuitwa utendi wa Kiafrika na vilevile kama unafaa kuwekwa katika kundi la tendi za Kiswahili. ili kujibu maswali hayo tulijikita zaidi kuangalia vigezo vya utendi wa Kiafrika lakini pia tukaangalia utendi huo kama unakidhi vigezo vya kuitwa utendi wa Kiswahili kwa kumakinikia zaidi katika sifa pambanuzi za kifani na kimuundo za utendi wa Kiswahili. Ama kwa hakika baada ya kupitia vigezo hivyo na utendi husika tunakubaliana kuwa Utenzi wa Rasi ‘lGhuli kama tulivyoona hapo juu ni utendi unaokidhi sifa za kuitwa utendi wa Kiafrika kutokana na kukidhi vigezo vya utendi wa Kiafrika kama vilivyotajwa na Mulokozi (keshatajwa, 11) lakini pia unakidhi vigezo vya kuwa utendi wa Kiswahili na hii si kwasababu tu umeandikwa kwa lugha ya Kiafrika au Kiswahili ni kwa sababu umekidhi vigezo vyote vya utendi wa Kiafrika na Kiswahili.
[1] Majina mengine ya Mtume Muhamadi kati utenzi huu ni kama vile, ‘lBashiri, Mursali, Rasua, Rasuli
[2] Majina yake mengine yanayojitokeza katika utenzi, Shekhe Ali, Aba ‘lHasani, Haidari (samba), Imamu, Jabali Abu Qubesi
[3] Ni wilaya inayopatikana Tanzania Bara katika Mkoa wa Pwani.
[4] Shujaa ni mtu mwenye moyo thabiti anayeweza mambo hata kama ni ya hatari TUKI (1981:258). Aidha Mlokozi (1999:11) anataja sifa za shujaa kuwa ni nguvu za kimwili na nguvu za kiume, kuwa na nguvu za uganga na sihiri, kuwa na mshikamano na kundi au jumuiaya fulani.
]]>A.G. GIBBE (1980) akimnukuu Shaaban Robert anasema kuwa; Ushairi ni sanaa ya vina inayopambanuliwa nyimbo mashairi na tenzi zaidi ya kuwa ni sanaa ya vina ushairi unaufasaha wa maneno machache au muhtasari.
Mulokozi na Kahigi (1982) wanasema ushairi ni sanaa inayopambanuliwa kwa mpangilio maalumu na fasaha na wenye muala, kwa lugha ya picha, sitiari au ishara katika usemi, maandishi au maundui ya wimbo ili kuleta wazo au mawazo, kufunza au kuelekeza tukio au hisia fuani kuhusu maisha au mazingira ya binadamu kwa njia inayogusa moyo.
Hivyo basi tunaweza kusema kuwa ushairi ni kazi ya sanaa yenye kuandikwa au kimbwa kwa kufuata kanuni za ushairi ikiwa na maana kuwa ushauri waweza kuwa wa kimapokeo au wa kisasa ilimradi ushairi huo uwe na ujumbe.
Ushairi wa Kiswahili ni ule ushairi unaotumia lugha ya Kiwahili, utamaduni wa waswahili, lugha ya picha na lugha ya sitiari na wenye mtiririko mzuri na mpangilio wa maneno fasaha ili kufikisha ujumbe kwa hadhira.
Ushairi wa Kiswahili una historia ndefu sana. Ushairi simulizi wa Waswahili unasemekana kwamba ulikuwapo tangu lugha ya Kiswahili ilipoanza kutumika. Samweli na wenzake, (2013) wana wanukuu Mulokozi na Sengo kwa kusema kwamba si rahisi kueleza ni lini hasa ushairi simulizi wa waswahili ulianza. Hali hii inatokana na sababu kuu moja kwamba Wataalamu mbalimbali wamekuwa na mitizamo tofauti juu ya jambo hilo. Kama Swamweli na wenzake (2013) walivyomnukuu Knappert (1979) kuwa anadai ushairi andishi wa mwanzo wa Kiswahili ni Hamziya ulioandikwa mnamo mwaka (1652). Pia wamemnukuu Harries (1995) akidai ushairi wa mwanzo wa Kiswahili ni Tambuka(Tabuka) ulioandikwa mwaka 1728. Hata hivyo utafiti wa Mulokozi na Sengo unabainisha kwamba huenda wote wawili (Knappert na Harries) wamekosea na kuwa ushiri andishi wa mwanzo wa Kiswahili umekuwapo tangu wa Fumo Liyongo ambaye anaaminika kuishi karne ya 13 huko Pate katika pwani ya Kenya. Aidha utafiti huo unabainisha ushairi andishi wa mwanzo wa kiswahiili ni “Swifa kwa mwana wa Manga” unaojulikana pia kama “Tumsifu yanga” ambao unahusishwa moja kwa moja na Fumo Liyongo.
Tangu kuibuka kwa ushairi wa mwanzo wa Kiswahili hadi sasa ushairi huo umepitia historia ndefu sana na vipindi tofauti tofauti vya kihistoria. Tunaweza kuvigawa vipindi hivyo katika makundi makuu mawili; Kipindi cha kabla ya ukoloni na wakati wakati wa ukoloni. Kipindi cha kabla ya ukoloni tunaweza kukigawa katika makundi tofauti madogo madogo, kundi la kwanza ni kipindi cha ujima, na kundi la pili ni kipindi cha Ustawi wa miji, Utamaduni na tawala za Waswahili.
Kipindi cha kwanza, cha Ujima kilidumu tungu binadamu alipopata Urazini na kutoka kwenye Uhayawani ikikadiriwa hadi mwaka 600. Inadaiwa kwamba binadamu anatokana na Sokwe na alipitia hatua mbalimbali hadi kufikia kuwa mtu kamili (Homo Sapiens). Kipindi cha ujima kilianza pale binadamu alipopata Urazini na kuanza kuishi kama mtu kamili baada ya kutoka katika hali hiyo ya usokwe. Katika hatua za awali za kipindi cha ujima, binadamu waliishi kwa uwindaji na ukusanyaji wa matunda. Taratibu binadamu alipiga hatua na kuanza kuyatawala mazingira yake na kuanza kufanya kazi mbalimbali ikiwemo kazi ya kilimo katika kile kinachoitwa mapinduzi ya kilimo (Neolithic Revolution). Mpinduzi haya ya kilimo yalisababisha maendeleo makubwa katika maisha ya binadamu na binadamu sasa wakaanza kuishi pamoja.
Katika kipindi chote hiki cha ujima, mwanadamu alishaibua ushairi kama njia mojawapo ya kujiliwaza wakati wa kufanya kazi. Hakuna ushaidi kuwa katika kipindi hiki kulikuwa na kazi nyingine za fasihi bali ushaidi uliopo unaonesha kwamba hiki kilikuwa ni kipindi kilichotawaliwa na nyimbo za kazi. Hivyo ushairi wa kazi unachukuliwa kuwa ndiyo ushairi wa mwanzo kabisa. Mwanadamu aliimba nyimbo mbalimbali wakati wa shughuli mbalimbali alizozifanya.(E. Senkoro, 1988) anasema kuwa ushairi huu wa awali ambao ulijitokeza zaidi katika nyimbo za kazi. Uliathiri hisia za mwimbaji na kumsukuma kufanya kazi kwa dhati zaidi na kumsahaulisha ugumu wa kazi ile. Anaendelea kueleza kwamba jukumu hili la nyimbo la kufanya kazi ngumu na nzito ionekane. Kutokuwa na hatari yoyote ndilo linaloonesha nguvu ya ushairi na hata wataalamu wengine wameipa nguvu hii sifa ya UCHAWI na kusema kuwa ushairi umetokana na uchawi. Nyimbo za kazi ziliendelea kudumu kwa muda mrefu na hadi sasa ingawa kuna mabadiliko makubwa katika utanzu wa ushairi. Nyimbo za kazi (ushairi wa kazi) bado umeendelea kuwa sehemu muhimu ya ushauri wa Kiswahili.
Kipindi cha pili ni kipindi cha Ustawi wa miji, utamaduni na tawala za waswahili kilidumu takrbani miaka 600 hivi (kuanzia mwaka wa 900-1500BK (Baada ya Kristo). Kipindi hiki kilimalizwa na utawala wa Wareno.
Kipindi hiki kipindi cha ustawi wa miji, utamaduni na tawala za waswahili kilidumu kuanzia karne ya kumi na kumi na sita. Kama tulivyoeleza hapo awali, ushairi wa Kiswahili unatokana na ushairi simulizi wa Kibantu. Ushairi huu ulihusisha majigamo, tondozi, pembezaji, mbolezi, nyiso, chapuzo na nyimbo za kazi na kadhalika. Mulokozi na Sengo kama walivyonukuliwa na Swamweli na wenzake (2013) wanabainisha kwamba kipindi hiki kilitawaliwa na tungo zilizodaiwa kuwa za Fumo Liyongo. Kutokana na mapokeo tunaambiwa kwamba mshairi wa kale zaidi anayefahamika ni Fumo Liyongo, ambaye inasemekana kuwa aliishi maeneo ya Shaka Kipini na Pate huko pwani ya Kenya katika karne ya 13.
Ingawa inaaminika kuwa Lyongo aliishi kabla ya karne ya 16 lakini tungo zinazomhusu (zilizotungwa na wengine) ambazo tunazo ziliandikwa mwanzoni mwa karne ya 19. Tungo hizo ni Takhmisa ya Liyongo (Sayyid Abdallah bin Ali inyayokadiriwa iliandikwa 1800) na “Utenzi wa Fumo Liyongo” (Muhamadi Kijumwa 1913) hata hivyo, tungo hizi za baadaye zilitokana na fasihi simulizi inayomuhusu Liyongo na iliyotungwa zama za Liyongo mwenyewe. Hivyo kwa kiasi fulani kimaudhui na kihisia zinaakisi kipindi 900-1500BK (kabla ya Kristo) tunachokizungumzia. Kwa hivyo, utendi wa Fumo Liyongo ndio utenzi wa kale zaidi katika tenzi tatu za kale (tenzi nyingine mblili ni
Utenzi wa Mwanakupona na utenzi wa Ali Inkishafi) ingawa umewekwa katika maandishi karne ya 20 Tazama (Mulokozi, 1999) Katika kitabu cha Tenzi Tatu za Kale.
Tungo za Fumo Liyongo zinahusu ustawi wa miji ya pwani, miji hiyo ni pamoja na Kilwa, Mombasa na Pate. Miji hii ilistawi kutokana na biashara ya bahari ya Hindi (Indian Ocean SlaveTrade) iliyoshamiri sana. Utendi wa Fumo Liyongo kwa mfano, unaelezea kuhusu kustawi kwa mji wa Pate alipoishi Liyongo. Utenzi huu ulitungwa kutokana na hadithi za kimapokeo kuhusu Fumo Liyongo miongoni ya waswahili. Hata hivyo masimulizi ya maisha ya Liyongo kama yanavyotokea katika utendi huo si kamili bali ni simulizi mojawapo tu ya maisha yake. Masimulizi mengine kama yanavyotokea katika nyimbo zake.
Kwa kuhitimisha tunaona kuwa ni kweli kabisa kuwa kabla ya uhuru na hata kabla ya ujio wa wageni ushairi wa Kiswahili ulikuwepo na ulikuwa na maendeleo kadha wa kadha. Pmoja na hoja kadha zilidhotumika katika kujadili historia ya ushairi wa Kiswahili kabla ya uhuru tunaona kuwa ushairi wa Kiswahili ulikuwa na dhima mbalimbali ikiwemo mojawapo ya kuhimiza kazi ambayo ndiyo iliyokuwa dhima kuu katika ushairi wa Kiswahili kabla ya ukoloni. Ushairi w Kiswahili hasa nyimbo za kazi ziliimbwa wakati wa kazi ngumu na kumburudisha mwimbaji na msikilizaji. Pia Ikumbukwe Kuwa nyimbo za kazi ndiyo Ushairi wa awali kabisa wa Kiswahili, ushairi huu pia ulipunguza uchovu wa watu hasa katika kazi kama vile kilimo, ufugaji, uwindaji na kadhalika. (Gibbe, 1980)(Samweli, Kabiero, & Seleman, 2013)(Mulokozi & Kahigi, 1982)
Marejeo
Gibbe, A. (1980). Mitaala ya Lugha na Fasihi. Dar es Salaam: Tanzania Publishing House.
Mulokozi, M. (1999). Tenzi Tatu za Kale. Dar es Salaam: TUKI.
Mulokozi, M., & Kahigi, K. (1982). Kunga za Ushairi na Diwani Yetu. Dar es Salaam: Tanzania Publishing House.
Samweli, M., Kabiero, A., & Seleman, A. (2013). Ushairi wa Kiswahili. Dar es Salaam: Meveli Publishers.
Senkoro, E. (1988). Ushairi Nadharia na Tahakiki. Dar es Salaam: Dar es Salaam University Press.
]]>A.G. GIBBE (1980) akimnukuu Shaaban Robert anasema kuwa; Ushairi ni sanaa ya vina inayopambanuliwa nyimbo mashairi na tenzi zaidi ya kuwa ni sanaa ya vina ushairi unaufasaha wa maneno machache au muhtasari.
Mulokozi na Kahigi (1982) wanasema ushairi ni sanaa inayopambanuliwa kwa mpangilio maalumu na fasaha na wenye muala, kwa lugha ya picha, sitiari au ishara katika usemi, maandishi au maundui ya wimbo ili kuleta wazo au mawazo, kufunza au kuelekeza tukio au hisia fuani kuhusu maisha au mazingira ya binadamu kwa njia inayogusa moyo.
Hivyo basi tunaweza kusema kuwa ushairi ni kazi ya sanaa yenye kuandikwa au kimbwa kwa kufuata kanuni za ushairi ikiwa na maana kuwa ushauri waweza kuwa wa kimapokeo au wa kisasa ilimradi ushairi huo uwe na ujumbe.
Ushairi wa Kiswahili ni ule ushairi unaotumia lugha ya Kiwahili, utamaduni wa waswahili, lugha ya picha na lugha ya sitiari na wenye mtiririko mzuri na mpangilio wa maneno fasaha ili kufikisha ujumbe kwa hadhira.
Ushairi wa Kiswahili una historia ndefu sana. Ushairi simulizi wa Waswahili unasemekana kwamba ulikuwapo tangu lugha ya Kiswahili ilipoanza kutumika. Samweli na wenzake, (2013) wana wanukuu Mulokozi na Sengo kwa kusema kwamba si rahisi kueleza ni lini hasa ushairi simulizi wa waswahili ulianza. Hali hii inatokana na sababu kuu moja kwamba Wataalamu mbalimbali wamekuwa na mitizamo tofauti juu ya jambo hilo. Kama Swamweli na wenzake (2013) walivyomnukuu Knappert (1979) kuwa anadai ushairi andishi wa mwanzo wa Kiswahili ni Hamziya ulioandikwa mnamo mwaka (1652). Pia wamemnukuu Harries (1995) akidai ushairi wa mwanzo wa Kiswahili ni Tambuka(Tabuka) ulioandikwa mwaka 1728. Hata hivyo utafiti wa Mulokozi na Sengo unabainisha kwamba huenda wote wawili (Knappert na Harries) wamekosea na kuwa ushiri andishi wa mwanzo wa Kiswahili umekuwapo tangu wa Fumo Liyongo ambaye anaaminika kuishi karne ya 13 huko Pate katika pwani ya Kenya. Aidha utafiti huo unabainisha ushairi andishi wa mwanzo wa kiswahiili ni “Swifa kwa mwana wa Manga” unaojulikana pia kama “Tumsifu yanga” ambao unahusishwa moja kwa moja na Fumo Liyongo.
Tangu kuibuka kwa ushairi wa mwanzo wa Kiswahili hadi sasa ushairi huo umepitia historia ndefu sana na vipindi tofauti tofauti vya kihistoria. Tunaweza kuvigawa vipindi hivyo katika makundi makuu mawili; Kipindi cha kabla ya ukoloni na wakati wakati wa ukoloni. Kipindi cha kabla ya ukoloni tunaweza kukigawa katika makundi tofauti madogo madogo, kundi la kwanza ni kipindi cha ujima, na kundi la pili ni kipindi cha Ustawi wa miji, Utamaduni na tawala za Waswahili.
Kipindi cha kwanza, cha Ujima kilidumu tungu binadamu alipopata Urazini na kutoka kwenye Uhayawani ikikadiriwa hadi mwaka 600. Inadaiwa kwamba binadamu anatokana na Sokwe na alipitia hatua mbalimbali hadi kufikia kuwa mtu kamili (Homo Sapiens). Kipindi cha ujima kilianza pale binadamu alipopata Urazini na kuanza kuishi kama mtu kamili baada ya kutoka katika hali hiyo ya usokwe. Katika hatua za awali za kipindi cha ujima, binadamu waliishi kwa uwindaji na ukusanyaji wa matunda. Taratibu binadamu alipiga hatua na kuanza kuyatawala mazingira yake na kuanza kufanya kazi mbalimbali ikiwemo kazi ya kilimo katika kile kinachoitwa mapinduzi ya kilimo (Neolithic Revolution). Mpinduzi haya ya kilimo yalisababisha maendeleo makubwa katika maisha ya binadamu na binadamu sasa wakaanza kuishi pamoja.
Katika kipindi chote hiki cha ujima, mwanadamu alishaibua ushairi kama njia mojawapo ya kujiliwaza wakati wa kufanya kazi. Hakuna ushaidi kuwa katika kipindi hiki kulikuwa na kazi nyingine za fasihi bali ushaidi uliopo unaonesha kwamba hiki kilikuwa ni kipindi kilichotawaliwa na nyimbo za kazi. Hivyo ushairi wa kazi unachukuliwa kuwa ndiyo ushairi wa mwanzo kabisa. Mwanadamu aliimba nyimbo mbalimbali wakati wa shughuli mbalimbali alizozifanya.(E. Senkoro, 1988) anasema kuwa ushairi huu wa awali ambao ulijitokeza zaidi katika nyimbo za kazi. Uliathiri hisia za mwimbaji na kumsukuma kufanya kazi kwa dhati zaidi na kumsahaulisha ugumu wa kazi ile. Anaendelea kueleza kwamba jukumu hili la nyimbo la kufanya kazi ngumu na nzito ionekane. Kutokuwa na hatari yoyote ndilo linaloonesha nguvu ya ushairi na hata wataalamu wengine wameipa nguvu hii sifa ya UCHAWI na kusema kuwa ushairi umetokana na uchawi. Nyimbo za kazi ziliendelea kudumu kwa muda mrefu na hadi sasa ingawa kuna mabadiliko makubwa katika utanzu wa ushairi. Nyimbo za kazi (ushairi wa kazi) bado umeendelea kuwa sehemu muhimu ya ushauri wa Kiswahili.
Kipindi cha pili ni kipindi cha Ustawi wa miji, utamaduni na tawala za waswahili kilidumu takrbani miaka 600 hivi (kuanzia mwaka wa 900-1500BK (Baada ya Kristo). Kipindi hiki kilimalizwa na utawala wa Wareno.
Kipindi hiki kipindi cha ustawi wa miji, utamaduni na tawala za waswahili kilidumu kuanzia karne ya kumi na kumi na sita. Kama tulivyoeleza hapo awali, ushairi wa Kiswahili unatokana na ushairi simulizi wa Kibantu. Ushairi huu ulihusisha majigamo, tondozi, pembezaji, mbolezi, nyiso, chapuzo na nyimbo za kazi na kadhalika. Mulokozi na Sengo kama walivyonukuliwa na Swamweli na wenzake (2013) wanabainisha kwamba kipindi hiki kilitawaliwa na tungo zilizodaiwa kuwa za Fumo Liyongo. Kutokana na mapokeo tunaambiwa kwamba mshairi wa kale zaidi anayefahamika ni Fumo Liyongo, ambaye inasemekana kuwa aliishi maeneo ya Shaka Kipini na Pate huko pwani ya Kenya katika karne ya 13.
Ingawa inaaminika kuwa Lyongo aliishi kabla ya karne ya 16 lakini tungo zinazomhusu (zilizotungwa na wengine) ambazo tunazo ziliandikwa mwanzoni mwa karne ya 19. Tungo hizo ni Takhmisa ya Liyongo (Sayyid Abdallah bin Ali inyayokadiriwa iliandikwa 1800) na “Utenzi wa Fumo Liyongo” (Muhamadi Kijumwa 1913) hata hivyo, tungo hizi za baadaye zilitokana na fasihi simulizi inayomuhusu Liyongo na iliyotungwa zama za Liyongo mwenyewe. Hivyo kwa kiasi fulani kimaudhui na kihisia zinaakisi kipindi 900-1500BK (kabla ya Kristo) tunachokizungumzia. Kwa hivyo, utendi wa Fumo Liyongo ndio utenzi wa kale zaidi katika tenzi tatu za kale (tenzi nyingine mblili ni
Utenzi wa Mwanakupona na utenzi wa Ali Inkishafi) ingawa umewekwa katika maandishi karne ya 20 Tazama (Mulokozi, 1999) Katika kitabu cha Tenzi Tatu za Kale.
Tungo za Fumo Liyongo zinahusu ustawi wa miji ya pwani, miji hiyo ni pamoja na Kilwa, Mombasa na Pate. Miji hii ilistawi kutokana na biashara ya bahari ya Hindi (Indian Ocean SlaveTrade) iliyoshamiri sana. Utendi wa Fumo Liyongo kwa mfano, unaelezea kuhusu kustawi kwa mji wa Pate alipoishi Liyongo. Utenzi huu ulitungwa kutokana na hadithi za kimapokeo kuhusu Fumo Liyongo miongoni ya waswahili. Hata hivyo masimulizi ya maisha ya Liyongo kama yanavyotokea katika utendi huo si kamili bali ni simulizi mojawapo tu ya maisha yake. Masimulizi mengine kama yanavyotokea katika nyimbo zake.
Kwa kuhitimisha tunaona kuwa ni kweli kabisa kuwa kabla ya uhuru na hata kabla ya ujio wa wageni ushairi wa Kiswahili ulikuwepo na ulikuwa na maendeleo kadha wa kadha. Pmoja na hoja kadha zilidhotumika katika kujadili historia ya ushairi wa Kiswahili kabla ya uhuru tunaona kuwa ushairi wa Kiswahili ulikuwa na dhima mbalimbali ikiwemo mojawapo ya kuhimiza kazi ambayo ndiyo iliyokuwa dhima kuu katika ushairi wa Kiswahili kabla ya ukoloni. Ushairi w Kiswahili hasa nyimbo za kazi ziliimbwa wakati wa kazi ngumu na kumburudisha mwimbaji na msikilizaji. Pia Ikumbukwe Kuwa nyimbo za kazi ndiyo Ushairi wa awali kabisa wa Kiswahili, ushairi huu pia ulipunguza uchovu wa watu hasa katika kazi kama vile kilimo, ufugaji, uwindaji na kadhalika. (Gibbe, 1980)(Samweli, Kabiero, & Seleman, 2013)(Mulokozi & Kahigi, 1982)
Marejeo
Gibbe, A. (1980). Mitaala ya Lugha na Fasihi. Dar es Salaam: Tanzania Publishing House.
Mulokozi, M. (1999). Tenzi Tatu za Kale. Dar es Salaam: TUKI.
Mulokozi, M., & Kahigi, K. (1982). Kunga za Ushairi na Diwani Yetu. Dar es Salaam: Tanzania Publishing House.
Samweli, M., Kabiero, A., & Seleman, A. (2013). Ushairi wa Kiswahili. Dar es Salaam: Meveli Publishers.
Senkoro, E. (1988). Ushairi Nadharia na Tahakiki. Dar es Salaam: Dar es Salaam University Press.
]]>Ushairi
umeonekana kwa baadhi kubwa ya waalimu na wanafunzi kuwa ni somo gumu sana, na hata kuogopwa. Kitabu hiki kimetungwa kwa makusudi ya kuuondoa woga huu. Kimeandaliwa ili kiwasaidie waalimu, wanafunzi na wapenzi wa ushairi wa Kiswahili kulikabili somo hili vizuri zaidi katika mdharia na uchambuzi wake. Katika sura mbili za mwanzo nimejaribu kutoa vigezo vya nadharia ili kutoa changamoto ya mjadala wa maana ya ushairi. Kwa vile kitabu kimelengwa basa kwa wanafunzi wa vidato vya 3-4, cheti cha ualimu daraja A, diploma ya ualimu, na kiasi fulani kwa wale wa vidato vya 5 na 6, nadharia zilizotolewa katika sura hizi zimerahisishwa kukidhi haja za viwango hivyo.Baada
ya hapo nimehakiki vitabu kumi vya ushairi, vingi vikiwa ni vile vitumikavyo
katika mihutasari ya viwango vilivyotajwa. Sura ya nne imeandikwa na E.
Kezilahabi, mwenyewe akiwa ni mshairi na mwanazuoni maarufu. Sikuona haja ya
kukihakiki upya kitabu cha Sheikh Kandoro baada ya kuyaona makala haya ya Dkt.
Kezilahabi ambayo kwa hakika yanasadifu sana kiwango cha wanafunzi wa vidato
vya 3 na 4.
UCHAMBUZI WA MASHAIRI: VIDOKEZO
Ushairi
ni aina ya fasihi inayotofautiana na hadithi na tamthilia hasa katika umbo na
matumizi yake ya lugha. Wakati ambapo fasihi ya kinathari inatumia lugha ya
mjazo na ya mtiririko, ushairi hutumia lugha ya mkato yenye kueleza maudhui
yake kimuhtasari, na aghalabu huyaficha maudhui hayo ndani ya taswira na
ishara.
Kwa
hiyo basi, inakuwa muhimu kwa msomaji wa shairi kuwa tayari kwanza kupata maana
ya juu juu ya shairi analolikabili. Kwa maana hii, kwa mfano,
“siku ya mawingu mengi” si kitu kingine bali ni siku iliyojaa utando
wa mawingu angani. Baada ya maana hiyo ya moja kwa moja, msomaji wa shairi
anatakiwa afasili kauli hiyo ya “siku ya mawingu
mengi” kwa maana ya ndani; maana ya kiishara na
kitaswira.
Kwa
kawaida siku iitwayo nzuri ni ile yenye mbingu angavu, yenye ndege warukao na
kuimba nyimbo nzuri. Siku ya namna hii katika ushairi huweza kutumiwa kuwa
ishara ya furaha na amani; wakati amoapo “siku ya mawmgu mengi”
kushara huweza kuwakilisha kununa kwa mtu ambaye hana raha bali kajawa na
karaha.
Hatua
hii ya mwanzo huweza kumsaidia msomaii wa shairi ambaye huwa analikabili shairi
hilo katika ngazi zake hadi kufikia maana kamili.
Katika
kazi ya fasihi, hususan ile ya ushairi, huwa hakuha jibu au tafsiri moja tu.
Inategemea jinsi mpokeaji wa shairi atakavyolikabili shairi hilo tangu mwanzo,
mradi tu aweze kuthibitisha hoja zake kwa mifano dhahiri. Tuchukue mfano mdogo
ufuatao wa shairi la E. Kezilahabi, “Wimbo wa Kunguni” (Kichomi, uk.
20):
Mwanadamu kama huiui
Ndoa ni mkono karibu na goli
Na firimbi imelia
Golini namna mtu
Lakini goli upana futi moja
Viatu vimechanika, na mpira ni tofari.
Uwanja kijiji ndani ya nyumba.
Washangiliaji na wazomeaji wengi sana.
Maswati mengi kama nayo
Manung’uniko mengi kama hayo
Matatizo mengi kama hayo sasa
Yaonekana ingawa zamani hayakuwako.
Shairi
hili linahusu ndoa, kwa hiyo dhamira yake tunaweza kusema kuwa ni
“mabadiliko katika ndoa.” Mstari wa pili ndio unaotupa kidokezo juu
ya dhamira hii. Mshairi anaifananisha ndoa na mchezo wa mpira, lakini mchezo
wenyewe si mpira wa kawaida tuujuao kwani golini hakuna mtu, upana wa goli ni
futi moja, na mpira si huu wa kawaida uliojazwa hewa bali ni tofari. Hiki ni
kinyume cha mambo, nasi tumetakiwa na mshairi tuzichukulie tamathali hizi
kitaswira kuwa zinawakilisha ugumu wa maisha ya ndoa. Ndoa siku hizi ni
matatizo matupu, na mshairi anaonyesha kama vile kwenye mchezo wa mpira, katika
ndoa pia mmejazana washabiki: washangiliaji na wazomeaji.
Mpaka
hapa shairi halijaleta utata. Lakini tuanzapo kujadili jina la shairi pamoja na
mstari wake wa mwisho, utata unaanza. Kwa nini “Wimbo wa Kunguni”?
Maana mojawapo tuwezayo kuitoa hapa ni kuwa kwa vile kunguni hupatikana katika
vitanda vya watu masikini, basi katika shairi hili wimbo huu ni wa mtu
masikini. Kunguni ndiye mwenye fursa ya kuyaona na kuyasikia yote yatokeayo
kati ya mume na mke kwani analala kitanda kimoja nao. Kwa hiyo malalamiko haya
kuhusu ndoa yanatokana na udhati wa kuyaishi maisha ya ndoa chungu ya
kimasikini.
Maana
nyingine tuwezayo kuitoa kuhusu taswira hii ya kunguni ni ile ya mtu anayemtegemea
mwenziwe katika maisha yao ya ndoa, naye amebaki kulalamikia hali yao duni
akiwa kang’ang’ania katika uvivu wake wa kusubiri aletewe kila kitu. Huyu,
kutokana na kutofanya kazi, anaishilia katika manung’uniko, malalamiko, na
kutokuridhika.
Mstari
wa mwisho unaweza pia kuwa na maana zaidi ya moja. Mathalani, kwa wengine
mstari huu huweza kuwa na maana kwamba ndoa za siku hizi, kinyume na za zamani,
zimejaa machungu mengi. Kwa baadhi ya wasomaji mstari huu unaweza kuchukuliwa
kuwa ni sehemu ya malalamiko ya mtu mmoja kwa mwenziwe kuhusu ndoa yao ambayo
mwanzoni ilikuwa nzuri lakini sasa imegeuka kuwa karaha tupu.
Kutokana
na haya, tumeona jinsi shairi moja liwezavyo kujadiliwa na kupewa maana zaidi
ya moja na bado maana zote zikakubalika kufuatana na hoja zilizotolewa na
uthibitisho ulioambatana na hoja hizo.
Ziko
njia kuu mbili ambazo huweza kutumiwa kuchambulia shairi. Njia ya kwaoza
hupitia vipengele mbalimbali vya shairi, kimoja hadi kingine. Kwa njia hii
mhakiki huangalia sehemu mbalimbali za fani na maudhui kama vile dhamira,
maana, ujumbe, falsafa, matumizi ya lugha, taswira na ishara, vina na mizani
(kama ipo), na kadhalika. Njia hii ndiyo ambayo nimeitumia sana katika tahakiki
zilizomo humu kitabuni.
Mbinu
ya pili ni ile ya kulichambua shairi hatua kwa hatua kutoka ubeti mmoja hadi
mwingine.
Mara
nyingi, uchambuzi wa mashairi huchukua njia zote mbili, ijapokuwa uamuzi wa
mhakiki kutumia njia hii ama ile hutegemea pia shairi linalohusika. Hata hivyo,
mara nyingi njia ya pili ina hatari kwani huweza kuishia katika kufasili tu na
kuyaeleza kinathari yale yanayojitokeza katika shairi.
Kwa
jumla, katika uchambuzi wa mashairi au hata wa washairi, maswali yafuatayo
huulizwa:
1. Je, mshairi
ninayemshughulikia ni wa aina gani? Historia ya maisha yake ni ipi? Ina mchango
gani wa moja kwa moja katika fani na maudhui ya ushairi wake?
2.
Ni dhamira gani kubwa na ndogo zinazojitokeza katika ushairi wake? Je, dhamira
hizo zina nafasi gani katika jamii ya leo? Na kama ni mshairi wa zamani,
dhamira hizo zilikuwa na nafasi gani katika jamii ya mshairi ya wakati huo?
3.
Kutokana na ushairi wake tunaweza kusema mshairi anao msimamo au mtazamo
maalumu unaojitokeza mara kwa mara, au mshairi huyo huwa anaandika tu kuhusu
mambo yanayomgusa na kumuathiri kwa wakati huo? Iwapo ana msimamo maalumu, ni
upi na unabeba falsafa aina gani?
4.
Fani iliyotumiwa katika shairi au mashairi yanayohusika ni ya aina gani? Kwa
mfano, mshairi katumia lugha ya aina gani? Taswira azitumiazo ni za aina gani?
Je, katumiaje viegezo vya vina na mizani (iwapo ni ushairi wenye vina na
mizani), mitindo, muundo, na mbinu nyinginezo za kisanaa?
5.
Iwapo zipo kazi nyingine za ushairi au hata washairi wengine wanaoshabihiana na
mshairi anayehusika, wanafanana ama kutofautianaje katika fani na maudhui ya
mashairi yao na ya mshairi huyu? Au ikiwa mshairi anayechunguzwa ni wa pekee,
ni sifa gani za kifani na kimaudhui zinazompa upekee huo?
Haya
ni baadhi tu ya maswali muhimu ambayo yafaa yatiliwe maanani na walimu na
wanafuna wa ushairi.
Ni
matumaini yangu kuwa iwapo vidokezo hivi pamoja na nadharia na tahakiki
mbalimbali humu hazikufaulu kuyajibu maswali ya wanafunzi na waalimu kuhusu
ushairi, walau zimeelekeza kwenye chanzo cha majibu ya maswali hayo.
Shukrani
Nawashukuru
Bibi Demere Kitunga-Chachage na Bwana Justin Mallya kwa kazi waliyoifanya
kuuhariri mswada wa kitabu hiki pamoja na mapendekezo yao mengi kuhusu maudhui
yaliyomo humu. Pia ninawashukuru E. Kezilahabi, M.M. Mulokozi, K.K. Kahigi,
M.L. Balisidya-Matteru, N.O. Mmbaga, E.N. Hussein, G. Ruhumbika, J. Madumulla,
na Nyalobi Mayunjanda Gibbe kwa maoni yao waliyoyatoa wakati wa mijadala ya
ushairi.
Tunawashukuru
waandishi na wachapishaji wa vitabu mbalimbali vilivyohakikiwa humu. Mwisho
shukurani na upendo mwingi kwa Chichi, Mbazi na Aisha walioithamini kazi
niliyokuwa naifanya, wakanipa moyo kuwa jasho la akili ya mtu humpatia na
kumsongea ugali.
F.E.M.K. Senkoro
Chuo Kikuu cha Dar es Salaam
Juni, 1987.
]]>Ushairi
umeonekana kwa baadhi kubwa ya waalimu na wanafunzi kuwa ni somo gumu sana, na hata kuogopwa. Kitabu hiki kimetungwa kwa makusudi ya kuuondoa woga huu. Kimeandaliwa ili kiwasaidie waalimu, wanafunzi na wapenzi wa ushairi wa Kiswahili kulikabili somo hili vizuri zaidi katika mdharia na uchambuzi wake. Katika sura mbili za mwanzo nimejaribu kutoa vigezo vya nadharia ili kutoa changamoto ya mjadala wa maana ya ushairi. Kwa vile kitabu kimelengwa basa kwa wanafunzi wa vidato vya 3-4, cheti cha ualimu daraja A, diploma ya ualimu, na kiasi fulani kwa wale wa vidato vya 5 na 6, nadharia zilizotolewa katika sura hizi zimerahisishwa kukidhi haja za viwango hivyo.Baada
ya hapo nimehakiki vitabu kumi vya ushairi, vingi vikiwa ni vile vitumikavyo
katika mihutasari ya viwango vilivyotajwa. Sura ya nne imeandikwa na E.
Kezilahabi, mwenyewe akiwa ni mshairi na mwanazuoni maarufu. Sikuona haja ya
kukihakiki upya kitabu cha Sheikh Kandoro baada ya kuyaona makala haya ya Dkt.
Kezilahabi ambayo kwa hakika yanasadifu sana kiwango cha wanafunzi wa vidato
vya 3 na 4.
UCHAMBUZI WA MASHAIRI: VIDOKEZO
Ushairi
ni aina ya fasihi inayotofautiana na hadithi na tamthilia hasa katika umbo na
matumizi yake ya lugha. Wakati ambapo fasihi ya kinathari inatumia lugha ya
mjazo na ya mtiririko, ushairi hutumia lugha ya mkato yenye kueleza maudhui
yake kimuhtasari, na aghalabu huyaficha maudhui hayo ndani ya taswira na
ishara.
Kwa
hiyo basi, inakuwa muhimu kwa msomaji wa shairi kuwa tayari kwanza kupata maana
ya juu juu ya shairi analolikabili. Kwa maana hii, kwa mfano,
“siku ya mawingu mengi” si kitu kingine bali ni siku iliyojaa utando
wa mawingu angani. Baada ya maana hiyo ya moja kwa moja, msomaji wa shairi
anatakiwa afasili kauli hiyo ya “siku ya mawingu
mengi” kwa maana ya ndani; maana ya kiishara na
kitaswira.
Kwa
kawaida siku iitwayo nzuri ni ile yenye mbingu angavu, yenye ndege warukao na
kuimba nyimbo nzuri. Siku ya namna hii katika ushairi huweza kutumiwa kuwa
ishara ya furaha na amani; wakati amoapo “siku ya mawmgu mengi”
kushara huweza kuwakilisha kununa kwa mtu ambaye hana raha bali kajawa na
karaha.
Hatua
hii ya mwanzo huweza kumsaidia msomaii wa shairi ambaye huwa analikabili shairi
hilo katika ngazi zake hadi kufikia maana kamili.
Katika
kazi ya fasihi, hususan ile ya ushairi, huwa hakuha jibu au tafsiri moja tu.
Inategemea jinsi mpokeaji wa shairi atakavyolikabili shairi hilo tangu mwanzo,
mradi tu aweze kuthibitisha hoja zake kwa mifano dhahiri. Tuchukue mfano mdogo
ufuatao wa shairi la E. Kezilahabi, “Wimbo wa Kunguni” (Kichomi, uk.
20):
Mwanadamu kama huiui
Ndoa ni mkono karibu na goli
Na firimbi imelia
Golini namna mtu
Lakini goli upana futi moja
Viatu vimechanika, na mpira ni tofari.
Uwanja kijiji ndani ya nyumba.
Washangiliaji na wazomeaji wengi sana.
Maswati mengi kama nayo
Manung’uniko mengi kama hayo
Matatizo mengi kama hayo sasa
Yaonekana ingawa zamani hayakuwako.
Shairi
hili linahusu ndoa, kwa hiyo dhamira yake tunaweza kusema kuwa ni
“mabadiliko katika ndoa.” Mstari wa pili ndio unaotupa kidokezo juu
ya dhamira hii. Mshairi anaifananisha ndoa na mchezo wa mpira, lakini mchezo
wenyewe si mpira wa kawaida tuujuao kwani golini hakuna mtu, upana wa goli ni
futi moja, na mpira si huu wa kawaida uliojazwa hewa bali ni tofari. Hiki ni
kinyume cha mambo, nasi tumetakiwa na mshairi tuzichukulie tamathali hizi
kitaswira kuwa zinawakilisha ugumu wa maisha ya ndoa. Ndoa siku hizi ni
matatizo matupu, na mshairi anaonyesha kama vile kwenye mchezo wa mpira, katika
ndoa pia mmejazana washabiki: washangiliaji na wazomeaji.
Mpaka
hapa shairi halijaleta utata. Lakini tuanzapo kujadili jina la shairi pamoja na
mstari wake wa mwisho, utata unaanza. Kwa nini “Wimbo wa Kunguni”?
Maana mojawapo tuwezayo kuitoa hapa ni kuwa kwa vile kunguni hupatikana katika
vitanda vya watu masikini, basi katika shairi hili wimbo huu ni wa mtu
masikini. Kunguni ndiye mwenye fursa ya kuyaona na kuyasikia yote yatokeayo
kati ya mume na mke kwani analala kitanda kimoja nao. Kwa hiyo malalamiko haya
kuhusu ndoa yanatokana na udhati wa kuyaishi maisha ya ndoa chungu ya
kimasikini.
Maana
nyingine tuwezayo kuitoa kuhusu taswira hii ya kunguni ni ile ya mtu anayemtegemea
mwenziwe katika maisha yao ya ndoa, naye amebaki kulalamikia hali yao duni
akiwa kang’ang’ania katika uvivu wake wa kusubiri aletewe kila kitu. Huyu,
kutokana na kutofanya kazi, anaishilia katika manung’uniko, malalamiko, na
kutokuridhika.
Mstari
wa mwisho unaweza pia kuwa na maana zaidi ya moja. Mathalani, kwa wengine
mstari huu huweza kuwa na maana kwamba ndoa za siku hizi, kinyume na za zamani,
zimejaa machungu mengi. Kwa baadhi ya wasomaji mstari huu unaweza kuchukuliwa
kuwa ni sehemu ya malalamiko ya mtu mmoja kwa mwenziwe kuhusu ndoa yao ambayo
mwanzoni ilikuwa nzuri lakini sasa imegeuka kuwa karaha tupu.
Kutokana
na haya, tumeona jinsi shairi moja liwezavyo kujadiliwa na kupewa maana zaidi
ya moja na bado maana zote zikakubalika kufuatana na hoja zilizotolewa na
uthibitisho ulioambatana na hoja hizo.
Ziko
njia kuu mbili ambazo huweza kutumiwa kuchambulia shairi. Njia ya kwaoza
hupitia vipengele mbalimbali vya shairi, kimoja hadi kingine. Kwa njia hii
mhakiki huangalia sehemu mbalimbali za fani na maudhui kama vile dhamira,
maana, ujumbe, falsafa, matumizi ya lugha, taswira na ishara, vina na mizani
(kama ipo), na kadhalika. Njia hii ndiyo ambayo nimeitumia sana katika tahakiki
zilizomo humu kitabuni.
Mbinu
ya pili ni ile ya kulichambua shairi hatua kwa hatua kutoka ubeti mmoja hadi
mwingine.
Mara
nyingi, uchambuzi wa mashairi huchukua njia zote mbili, ijapokuwa uamuzi wa
mhakiki kutumia njia hii ama ile hutegemea pia shairi linalohusika. Hata hivyo,
mara nyingi njia ya pili ina hatari kwani huweza kuishia katika kufasili tu na
kuyaeleza kinathari yale yanayojitokeza katika shairi.
Kwa
jumla, katika uchambuzi wa mashairi au hata wa washairi, maswali yafuatayo
huulizwa:
1. Je, mshairi
ninayemshughulikia ni wa aina gani? Historia ya maisha yake ni ipi? Ina mchango
gani wa moja kwa moja katika fani na maudhui ya ushairi wake?
2.
Ni dhamira gani kubwa na ndogo zinazojitokeza katika ushairi wake? Je, dhamira
hizo zina nafasi gani katika jamii ya leo? Na kama ni mshairi wa zamani,
dhamira hizo zilikuwa na nafasi gani katika jamii ya mshairi ya wakati huo?
3.
Kutokana na ushairi wake tunaweza kusema mshairi anao msimamo au mtazamo
maalumu unaojitokeza mara kwa mara, au mshairi huyo huwa anaandika tu kuhusu
mambo yanayomgusa na kumuathiri kwa wakati huo? Iwapo ana msimamo maalumu, ni
upi na unabeba falsafa aina gani?
4.
Fani iliyotumiwa katika shairi au mashairi yanayohusika ni ya aina gani? Kwa
mfano, mshairi katumia lugha ya aina gani? Taswira azitumiazo ni za aina gani?
Je, katumiaje viegezo vya vina na mizani (iwapo ni ushairi wenye vina na
mizani), mitindo, muundo, na mbinu nyinginezo za kisanaa?
5.
Iwapo zipo kazi nyingine za ushairi au hata washairi wengine wanaoshabihiana na
mshairi anayehusika, wanafanana ama kutofautianaje katika fani na maudhui ya
mashairi yao na ya mshairi huyu? Au ikiwa mshairi anayechunguzwa ni wa pekee,
ni sifa gani za kifani na kimaudhui zinazompa upekee huo?
Haya
ni baadhi tu ya maswali muhimu ambayo yafaa yatiliwe maanani na walimu na
wanafuna wa ushairi.
Ni
matumaini yangu kuwa iwapo vidokezo hivi pamoja na nadharia na tahakiki
mbalimbali humu hazikufaulu kuyajibu maswali ya wanafunzi na waalimu kuhusu
ushairi, walau zimeelekeza kwenye chanzo cha majibu ya maswali hayo.
Shukrani
Nawashukuru
Bibi Demere Kitunga-Chachage na Bwana Justin Mallya kwa kazi waliyoifanya
kuuhariri mswada wa kitabu hiki pamoja na mapendekezo yao mengi kuhusu maudhui
yaliyomo humu. Pia ninawashukuru E. Kezilahabi, M.M. Mulokozi, K.K. Kahigi,
M.L. Balisidya-Matteru, N.O. Mmbaga, E.N. Hussein, G. Ruhumbika, J. Madumulla,
na Nyalobi Mayunjanda Gibbe kwa maoni yao waliyoyatoa wakati wa mijadala ya
ushairi.
Tunawashukuru
waandishi na wachapishaji wa vitabu mbalimbali vilivyohakikiwa humu. Mwisho
shukurani na upendo mwingi kwa Chichi, Mbazi na Aisha walioithamini kazi
niliyokuwa naifanya, wakanipa moyo kuwa jasho la akili ya mtu humpatia na
kumsongea ugali.
F.E.M.K. Senkoro
Chuo Kikuu cha Dar es Salaam
Juni, 1987.
]]>SURA YA NNE
Na E. Kezilahabi
Bwana Saadani Abdu
Kandoro alizaliwa Kasingirima Street, Ujiji, Mkoa wa Kigoma tarehe 8 Desemba,
1926. Baada ya masomo ya Shule ya Primary Ujiji aliendelea na masomo yake
Government School Iringa, Mwanahela School na Teachers Training School Bwiru.
Mwaka
1944, Bwana Kandoro aliingia katika Idara ya Kuweka Hazina Uyui Tabora. Katika
miaka iliyofuata alishughulika sana kuanzisha Vyama Vya Ushirika na Ustawi wa
Jamii ya Waafrika na hatimaye alikuwa Diwani wa kwanza katika Advisory Council
ya Mji wa Tabora. Katika mwaka 1952 alikuwa Provincial Secretary wa Tanganyika
African Association, Lake Province. Mwaka 1954, alikuwa miongoni mwa watu 17
walioanzisha Chama kitukufu cha TANU mjini Dar es Salaam.
Maneno
haya tunayosoma karibu na picha yake kwenye jalada la kitabu yanatosha
kuonyesha kuwa Bwana Kandoro ni mwanasiasa, na maandishi yake ambayo
tunayajadili katika makala haya hayako mbali naukwelihuu.
Katika
dibaji ya kitabu hiki Bwana Mnyampala anasema “ilikuwa vigumu kuweza
kupambanua baina ya tungo za Sheikh Amri na mpwae huyu Sheikh Kandoro.”
Hii si kweli, maana mengi ya maandishi ya Amri Abedi yaliambatana sana na
misingi ya dini wakati ya Kandoro yanamhusu hata mwanadamu katika jitihada ya
kushindana na mazingira yake.
Katika
muhtasari wetu wa Kiswahili imeandikwa kwamba baadhi ya mashairi yaliyomo
katika kitabu hiki tunayaona katika Sheria za Kutunga Mashairi na Diwani
ya Amri na tofauti hizi si ndogo. Nafikiri Kandoro angeweza kutunza
majina yale yale na mahali ambapo ameongeza beti ingekuwa bora kama angeeleza
hizo beti zimetoka wapi. Jambo hili ni muhimu sana maana linaweza kumpa shaka
mhakiki. Kosa kama hili lilitendeka pia kwa baadhi ya maandishi ya Shaaban
Robert.
Udhaifu
mwingine wa Bwana Kandoro tunauona katika muundo wa mashairi yake. Huu si
udhaifu wa Kandoro peke yake, ni udhaifu wa washairi wengi wa siku hizi. Karibu
mashairi yote yaliyomo kitabuni ni ya mizani kumi na sita na mistari ni minne,
yaani tarbia. Mashairi ya aina ya tathlitha, takhmisa na ukawafi hatuyaoni
kabisa. Sifa hii anayo Shaaban Robert na inaonekana washairi wa siku hizi
wameshindwa kuvaa taji lake. Wale ambao wamejaribu kulivaa naona limcwapwaya.
Katika
dibaji hayati Mnyampala anatwambia: “Bwana Kandoro ni mshairi maarufu sana
nchini Tanzania.” Watunzi wenye fani ya Bwana Kandoro ni haba sana leo.
Wenye fani sawa na yake walikuwa akina marehemu Sheikh Shaaban Robert na
mjombae Sheikh Kaluta Amri Abedi n.k. Lakini mimi naona Kandoro bado anao
udhaifu mwingine. Ukisoma kwa uangalifu baadhi ya mashairi yake utaona kwamba
ameiga mno ushairi wa Muyaka. Kwa mfano shairi la “Usione Kwenda
Mbele” (uk.32) halina tofauti sana na shairi la Muyaka liitwalo
“Kurudi Nyuma si Kazi.” Katika shairi la Kandoro liitwalo “Baada
ya Dhiki Faraja” (uk.l29) tunasoma:
Baada ya dhiki faraja,
Muyaka alifumbua
Uendepo ngezi maji, kwa safari ya mashu wa
Hapo ukumbuke mbiji, ya kutweka na kutuwa
Muyaka alifumbuwa, baada ya dhiki faraji.
Ubeti
huu unatukumbusha mashairi mawili ya Muyaka “Baada ya Ohiki Faraji”
na “Simba wa Maji”. Vile vile shairi la Kandoro liitwalo “Kimya
Kina Mambo Mbele” (uk. 133) linafanana sana na shairi la Muyaka liitwaio
“Kimya” ingawa Kandoro kalitumia katika mazingira tofauti.
Baada
ya kujadili kwa kifupi udhaifu wa Kandoro mshairi, na ingawa si kawaida kuanza
na udhaifu, inafaa sasa tuone upande wake mzuri ambao nafikiri utachukua nafasi
kubwa zaidi.
Mashairi
yaliyomo kitabuni si ya mtu mmoja. Yamo pia mashairi ya Amri Abedi, Mathias
Mnyampala, Abubakari Mohamedi Mikdadi, Maria Rajabu, Salehe Tambwe, na
wengineo. Katika ufafanuzi wangu wa masbairi ya Kandoro nitatumia yale yaliyo
yake, na yale ya wengine nitakuwa nayataja tu inapohitajika – naona vigumu
kupima uwezo wa mtu kwa kutumia maandishi ya watu wengine.
Tabia
ya Bwana Kandoro imeelezwa vizuri sana na Sheikh K. Amri Abedi katika Utenzi
wa Saadani tuuonao mwanzoni mwa kitabu. Beti hizi tano zatukumbusha
machache tu kuhusu tabia yake.
Wema wake kwa yakini
Umemvutia shani
Ingawa kiduniani
Hupendezi wote pia.
Kwa kuwayu muhsani
Hufikiwa na wageni
Wajuu hata wa chini
Hupenda kufikia.
Hujitia mashakani
Ili kuridhi wageni
Hujingiw hatarini
Ili kuwatumikia.
Kijana mwenye makini
Ana nguvu ya maoni
Ana busara kichwani
Mengi hum wongokea.
Mwamuzi wa hisani
Watu wamtumaini
Uzukapo ukindani
Nduguze humuendea.
Shairi
lake la kwanza “Staharaki” (uk. 10) laeleza maana ya jina lake la
ushairi. Anaeleza kwamba hataharaki kwa tendo – hana haraka katika kutenda
jambo, haghadhabiki na hakasiriki upesi.
Ndiye mimi Saadani,
muendapole wa mwendo
Abdu si la utani, jina langu la upendo
Kandoro wangu ubini, baba simuweki kando
Sitaharaki kwa tendo, msonijua jueni.
Msonijua jueni, staharaki kwa tendo
Tendo nikilibaini, silifanyii vishindo
Vishindo ulimbukeni, limbuko si wangu mwendo
Staharaki kwa tendo, msonijua jueni.
Staharaki starani, staha wangu mtindo
Staharaki tatmi, kupigwa hata kwa nyundo
Staharaki kutamani, moyo huupigafundo
Staharaki kwa tendo, msonijua jueni.
Mshairi
ametumia mtindo mzuri wa kuandika maelezo kidogo ya mashairi yake. Jambo hili
karibu ni lazima katika ushairi wa Kiswahili. Mashairi mengi ya Kiswahili, hasa
yale ya tambo na malumbano, ni vigumu sana kueleweka kwa watu wasio’ua chanzo
au asili ya kuandikwa kwa mashairi hayo. Lakini Bwana Kandoro ameeleza kidogo
maana ya mashairi fulani fulani, asili ya kuandikwa, na pengine wakati au mwaka
shairi hilo lilipoandikwa. Maelezo haya tunayapata katika kila mwanzo wa
shairi. Maelezo yake si mengi sana kiasi cha kumtafunia msomaji. Yanatosha
kuwekamsirigi unaohitajika.
Tuchunguze
kidogo jinsi Kandoro anavyoanza mashairi yake. Mara fulani fulani Kandoro
anaanza mashairi yake kwa kishindo. Tazama kwa mfano, mwanzo wa
shairi liitwalo “Mnapowacha Madogo na Makubwa Mtawacha” (uk. 25):
Amkeni kumekucha,
wakubwa hata wadogo,
Wadogo sikuwaacha, kwa kuogopa kinyongo,
Kinyongo sikukificha, kukificha ni wongo,
Mnapowacha madogo, na makubwa mtawacha.
Tutazame
mfano mwingine kutoka shairi liitwalo “Kigeugeu” (uk.22):
Kigeugeu geuka,
kupinduka ni ulema
Ni uleme kupinduka, geuka ziso hekima
Kila mara kugeuka, ni kuharibu heshima
Kigeugeu si chema, kila mara kugeuka.
Katika
shairi lake jingine liitwalo “Shujaa Haogopi Kitu Kilicho Halali
Yake” (uk. 66) tunaona mwanzo huu.
Nisemayo muyashike, hii
nishmri letu
A kuitae mwitike, tuendeshe mambo yetu
Shujaa na kitu chake, hadhulumiwi na mtu
Shujaa hahofu kitu, kilicho halaliyake
Vilevile
tunapata mfano mwingine katika shairi la “Mkamia Kifo Nani?” (uk.
54).
Wasomaji kutaneni,
pimeni inavyosema
Yatieni akilini, kwa busara na hekima
Tumekaa duniani, mambo mengi tunasema
Kufa mtu ni lazima, mkamia kifo nani?
Mifano
hii inatosha kueleza jinsi Kandoro anavyoanza inashairi yake kwa kishindo.
Tunasikia sauti yenye nguvu, sauti ya mtu mzima akizungumza, sauti ya mtu
anayejua anachokizungumzia. Mwanzo kama huu husaidia kuamsha ari ya msomaji ya
kutaka kuendelea.
Dhamira Kuu
Sasa
tuone mawazo yake makuu yanayojitokeza katika kitabu uki. Mawazo haya
nitayajadili katika mafungu matano:
1. Mawaidha
yanayoambatana na misingi ya dini
2. Uvumilivu katika maisha
3. Uhusiano wake na Amri Abedi, na wenyeji wa Mafia
4. Ukoloni
5. Baada ya Uhuru
Misingi ya Dini
Katika Mashairi
ya Saadani tunaona mashairi fulani fulani ambayo yanaambatana sana na
misingi ya dini. Katika shairi liitwalo “Ihsani” (uk. 30) mshairi
mwenyewe anatupa kwanza maelezo haya: “Shairi hili linajieleza lenyewe
jinsi ya kuwafanyia ihsani viumbe na ubora wa kutenda ihsani, yaani wema.
Inaeleweka katika mafunzo ya dini mbalimbali kwamba ukiwa mtenda mema japo
uwatendeao wakulipe nuksani, yaani ubaya, mbele ya Mungu utalipwa wema
wako.”
Japo fakiri niwa,
usikini na fukara
Na ubaya kufanyiwa, na kunionya ishara
Na matendo kulipiwa, ya faida na hasara
Isani kitu bora, mtenda na mtendewa.
Wazo
hili kidogo sikubaiani nalo maana lina sehemu ndogo sana katika ulimwengu wa
leo, ulimwengu wa kuoneana kisiasa, kiuchumi na kadhalika. Nashangaa kuona
Bwana Abdu Kandoro akileta tena wazo la kupigwa shavu na kutega shavu la pili
kwa tegcmeo la kulipwa na Mungu baadaye. Wazo hili linarudiwa tena katika shairi
liitwalo “Binadamu Tenda Wema” (uk.18).
Katika
shairi liitwalo “Moyo Maovu Sifate” (uk. 31) tunamsikia rnshairi
akiuonya moyo wake:
Moyo wanambia kata, kitu
cha watu sikate
Moyo wanambia vuta, kitu cha watu sivute
Moyo wanambia ita, usomjua simwile
Maovu moyo sifate, utanitia matata.
Uvumilivu Katika Maisha
Uvumilivu
na kufanya kazi kwa bidii ni wazo mojawapo kubwa ambalo linaweza kujadiliwa
pekee. Kwa kifupi tunaweza kusema kwamba Mashairi ya Saadani ni kitabu
kinachoonyesha jitihada ya Bwana Abdu Kandoro katika kujiendeleza mwenyewe,
matatizo aliyoyapata, na hatimaye kufanikiwa kwake. Tunamwona yeye na rafikiye,
Tambwe, wakikazana wapate kujisukuma mbele katika maisha. Kwa upande wa Bwana
Kandoro, amefanikiwa sana katika maisha. Amepata kuwa · mkuu wa wilaya, na hakuna kufanikiwa
kuliko kutenda jambo ambalo umma unalitambua. Katika “Naisubiri
Subira” (uk. 61) tunamsikia akisema:
Mpaka kubahatisha, ndipo
upate bahati
Bahati yafurahisha, mbeleya watu umati
Aipatae hutisha, akawekwa katikati
Mtu hapati bahati, mpaka kubahatisha
Bahati kuimarisha, yataka umadhubuti
Mpaka umejichosha, kazi yako kudhibiti
Kazi yako imarisha, usiiwachie kati
Mtu hapati bahati, mpaka kubahatisha
Bwana
Kandoro anapoanza kuona matunda ya kufanikiwa kwake maishani anasema katika ‘Usiku
Ukikomaa Karibu Kupambazuka’ (uk.77):
Kipigo ukapigika, mfano
wa kulemaa
Ndipo juto hukuftka, wakati wa kuchumaa
Na kupona kutafika, usiondoe tamaa
Usiku ukikomaa, karibu kupambazuka.
Amri Abeid na Weayejt wa Mafia
Uhusiano
uliopo kati ya Kandoro na Amri Abedi umechukua pia sehemu kubwa kitabuni, nao
umezungumziwa si katika kitabu hiki tu bali pia katika baadhi ya mashairi
yaliyopo katika kitabu cha Amri Abedi cha Sheria za Kutunga Mashairi na
Diwani ya Amri. Hapa tunaweza tu kufupisha mazungumzo haya kwa kutumia
maneno ya Mathias Mnyampala yaliyomo katika Jarida la Kiswahili Toleo
35/1 Machi. 1965.
Mgogoro ule ulioanza
wakati wa kuoana kwao yeye na mkwewe, Shami ulizuka tena. Fitina hiyo siwezi
kuieleza hapa bali kila mmoja anaweza kuona na kusoma mashairi yaliyomo katika
kitabu cha Sheria za Kutunga Mashairi na Diwani ya Amri. Kisa
na mkasa vimeelezwa humo. Bwana Saadan Abdu Kandoro alijitahidi sana
kupatanisha ugomvi huo. Juhudi hiyo ilifaulu kidogo tu na mwaka 1951 Sheikh
Amri Abedi alimtaliki Bi Shami Binti Sudi baada ya mgogoro mkubwa sana.
Kati
ya mashairi yanayoweza kugusa sana msomaji ni lile la “Mola Muweke Peponi
Mjomba Wangu Kaluta” (uk.50), shairi juu ya kilio cha Bwana Kandoro kuhusu
kifo cha Amri Abedi.
Makiwa yamenipata,
imenishika huzuni
Meno ninajikeketa, nimeku wa msibani
Kandoro na ata-ata, la kushika silioni
Mola muweke peponi, mjomba wangu Kaluta.
Njiani ninapopita, mawazo tele moyoni
Msiba niliopata, kifo cha mwanachuoni
Kifo cha Sheikh Kaluta, kimemkaba yakini
Mola muweke peponi, mjombo wangu Kaluta
Jjapo tutamfata, kifo hakina fulani
Sikitiko ni kujuta, tulobaki mashakani
Maisha mwenye kufua, mwenye nguvu ni Manani
Mola muweke peponi, mjomba wangu Kaluta.
Ukoloni
Kuanzia
ukurasa wa 124 hadi 164, tunaona mashairi ya kisiasa. Mashairi ya kisiasa
yanachukua sehemu kubwa kitabuni kuliko mashairi ya aina nyingine. Bwana Abdu
Kandoro – kama tulivyosema hapo awali – ni mmoja katika watu kumi na saba
walioanzisha chama cha TANU mwaka 1954. Ni mmoja kati ya watu waliokazania sana
uhuru wa Tanganyika miaka ile ya ukoloni. Bwana Kandoro alipigania uhuru kwa
njia mbili: kimatendo na kimaandishi. Katika mashairi yake haya sehemu zote
mbili tunaziona. Tunamwona anasafiri kwenda Mwanza kwenye mkutano wa kisiasa. Kwa
upande wa maandishi Bwana Kandoro lazima apewe sifa kubwa sana kwa ujasiri
aliokuwa nao – ujasiri wa kuandika mashairi yaliyokashifu serikali ya mkoloni
wakati (mkoloni) akiwa bado nchini akitawala. Watu wachache sana walionyesha
ujasiri huu wa kumpinga mkoloni. Washairi waliotaka kujipendekeza kwa wazungu,
au walifanya hivyo kwa woga – wakiogopa utawala wa mkoloni! Lakini Bwana
Kandoro ni kinyume cha waandishi kama hao. Sikiliza kwa mfano, sauti yake ya
hasira katika shairi la “Kwetu Ni Kwao Kwa Nini? (uk. 139).
Mtu kuuliza nini, kitu
hiki cha nini?
Kitu hiki ni cha nani, na hiki kitu cha nini?
Nacho kinailwa nim, ni cha nani na kwa nmi?
Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?
Na kwa nini cha nani, na chake kwa njia gani?
Jawybu liweyakini, lisiwe purukshani?
Kwa nini sababu gani, kwao ni kwetu kwa nini?
Kwetu ni kwao kwa nim, na kwao kwetu kwa nini?
Kwa nini kwao kwa nini, kuwe kwetu ni kwa nini?
Na kwetu pia kwa nini, kuitwa kwao kwa nini?
Kwa nini ina yakini, kwetu ni kwao kwa nini?
Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?
Mtu kwao kuthamini, ijapokuwa jiweni,
Pia alale mtini, na baraza liwe chini
Nile matunda porini, kuitwa kwenu kwa nini?
Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?
Wakati
Sheikh Amri Abedi alipokuwa kule Missionary College Rubwa, Pakistan, Bwana
Kandoro alimuandikia shairi la “Siafu Wamekazana” ili kumjulisha
maendeleo ya wananchi katika kupigania Uhuru. Ni shairi la kiwango cha juu
sana, lakini hapa nitadondoa beti mbili tu:
Nyoka amegutuka, ndani
ya shimo katuna
Tena amekasirika, hasira zenye kununa
Nyoka anababaika, shimoni kwa kujikuna
Siafu wamekazana, nyoka amekasirika.
Shimoni ataondoka, hilo nataja kwajina
Nyoka anajuwa fika, siafu wakiungana
Nguvu zinaongezeka, shimoni watagombana
Siafu wamekazana, nyoka amekasirika.
Baada ya Uhuru
Jambo
la mwisho ambalo nitagusia ni mashairi yake yaliyoandikw, baada ya uhuru.
Katika mashairi haya tunamwona Kandoro huko Mafia akiwa mkuu wa wilaya hiyo, na
jinsi anavyoshirikiana na watu na kuwahimiza wafanye kazi kwa bidii. Mhakiki wa
kitabu hiki anasema:
Washairi wengine nyoyo
zao huguswa zaidi na vitu kama uzuri wa umbile la dunia, mabonde, milima, ndege
n.k. Wengine huguswa zaidi na fikira za upeo mbali mbali kama vile mwenendo
mwema, imani kwa Mungu, ubaya na wema katika maisha n.k. Bwana Kandoro anaguswa
zaidi na watu wenzi wake, sahiba zake, na hata wapinzani wake.
Mashairi
aliyoandika baada ya uhuru yanatufikisha kwenye upeo wa maisha yake. Kwa
kumalizia tunaweza kusema kwamba Bwana Kandoro ameweka msingi mzuri sana kwa
washairi wa Tanzania – nchi ambayo inajali zaidi watu kuliko uzuri wa milima na
mabonde wanamoishi.
Maswali
1.
Ijadili dhamira ya uzalendo ijitokezavyo katika Mashairi ya Saadani.
2.
Tumia shairi la “Siafu Wamekazana” ujadili matumizi ya taswira katika
kujenga dhamira ya shairi hili.
3.
Chagua dhamira kuu tatu zijitokezazo katika Mashairi ya Saadani ujadili
kufanikiwa au kutofanikiwa kwa mwandishi katika kuziibua dhamirahizo.
4.
“Katika Mashain ya Saadani tunagundua mshairi ambaye yu mwanasiasa tangu
mwanzo hadi mwisho.” Jadili.
]]>SURA YA NNE
Na E. Kezilahabi
Bwana Saadani Abdu
Kandoro alizaliwa Kasingirima Street, Ujiji, Mkoa wa Kigoma tarehe 8 Desemba,
1926. Baada ya masomo ya Shule ya Primary Ujiji aliendelea na masomo yake
Government School Iringa, Mwanahela School na Teachers Training School Bwiru.
Mwaka
1944, Bwana Kandoro aliingia katika Idara ya Kuweka Hazina Uyui Tabora. Katika
miaka iliyofuata alishughulika sana kuanzisha Vyama Vya Ushirika na Ustawi wa
Jamii ya Waafrika na hatimaye alikuwa Diwani wa kwanza katika Advisory Council
ya Mji wa Tabora. Katika mwaka 1952 alikuwa Provincial Secretary wa Tanganyika
African Association, Lake Province. Mwaka 1954, alikuwa miongoni mwa watu 17
walioanzisha Chama kitukufu cha TANU mjini Dar es Salaam.
Maneno
haya tunayosoma karibu na picha yake kwenye jalada la kitabu yanatosha
kuonyesha kuwa Bwana Kandoro ni mwanasiasa, na maandishi yake ambayo
tunayajadili katika makala haya hayako mbali naukwelihuu.
Katika
dibaji ya kitabu hiki Bwana Mnyampala anasema “ilikuwa vigumu kuweza
kupambanua baina ya tungo za Sheikh Amri na mpwae huyu Sheikh Kandoro.”
Hii si kweli, maana mengi ya maandishi ya Amri Abedi yaliambatana sana na
misingi ya dini wakati ya Kandoro yanamhusu hata mwanadamu katika jitihada ya
kushindana na mazingira yake.
Katika
muhtasari wetu wa Kiswahili imeandikwa kwamba baadhi ya mashairi yaliyomo
katika kitabu hiki tunayaona katika Sheria za Kutunga Mashairi na Diwani
ya Amri na tofauti hizi si ndogo. Nafikiri Kandoro angeweza kutunza
majina yale yale na mahali ambapo ameongeza beti ingekuwa bora kama angeeleza
hizo beti zimetoka wapi. Jambo hili ni muhimu sana maana linaweza kumpa shaka
mhakiki. Kosa kama hili lilitendeka pia kwa baadhi ya maandishi ya Shaaban
Robert.
Udhaifu
mwingine wa Bwana Kandoro tunauona katika muundo wa mashairi yake. Huu si
udhaifu wa Kandoro peke yake, ni udhaifu wa washairi wengi wa siku hizi. Karibu
mashairi yote yaliyomo kitabuni ni ya mizani kumi na sita na mistari ni minne,
yaani tarbia. Mashairi ya aina ya tathlitha, takhmisa na ukawafi hatuyaoni
kabisa. Sifa hii anayo Shaaban Robert na inaonekana washairi wa siku hizi
wameshindwa kuvaa taji lake. Wale ambao wamejaribu kulivaa naona limcwapwaya.
Katika
dibaji hayati Mnyampala anatwambia: “Bwana Kandoro ni mshairi maarufu sana
nchini Tanzania.” Watunzi wenye fani ya Bwana Kandoro ni haba sana leo.
Wenye fani sawa na yake walikuwa akina marehemu Sheikh Shaaban Robert na
mjombae Sheikh Kaluta Amri Abedi n.k. Lakini mimi naona Kandoro bado anao
udhaifu mwingine. Ukisoma kwa uangalifu baadhi ya mashairi yake utaona kwamba
ameiga mno ushairi wa Muyaka. Kwa mfano shairi la “Usione Kwenda
Mbele” (uk.32) halina tofauti sana na shairi la Muyaka liitwalo
“Kurudi Nyuma si Kazi.” Katika shairi la Kandoro liitwalo “Baada
ya Dhiki Faraja” (uk.l29) tunasoma:
Baada ya dhiki faraja,
Muyaka alifumbua
Uendepo ngezi maji, kwa safari ya mashu wa
Hapo ukumbuke mbiji, ya kutweka na kutuwa
Muyaka alifumbuwa, baada ya dhiki faraji.
Ubeti
huu unatukumbusha mashairi mawili ya Muyaka “Baada ya Ohiki Faraji”
na “Simba wa Maji”. Vile vile shairi la Kandoro liitwalo “Kimya
Kina Mambo Mbele” (uk. 133) linafanana sana na shairi la Muyaka liitwaio
“Kimya” ingawa Kandoro kalitumia katika mazingira tofauti.
Baada
ya kujadili kwa kifupi udhaifu wa Kandoro mshairi, na ingawa si kawaida kuanza
na udhaifu, inafaa sasa tuone upande wake mzuri ambao nafikiri utachukua nafasi
kubwa zaidi.
Mashairi
yaliyomo kitabuni si ya mtu mmoja. Yamo pia mashairi ya Amri Abedi, Mathias
Mnyampala, Abubakari Mohamedi Mikdadi, Maria Rajabu, Salehe Tambwe, na
wengineo. Katika ufafanuzi wangu wa masbairi ya Kandoro nitatumia yale yaliyo
yake, na yale ya wengine nitakuwa nayataja tu inapohitajika – naona vigumu
kupima uwezo wa mtu kwa kutumia maandishi ya watu wengine.
Tabia
ya Bwana Kandoro imeelezwa vizuri sana na Sheikh K. Amri Abedi katika Utenzi
wa Saadani tuuonao mwanzoni mwa kitabu. Beti hizi tano zatukumbusha
machache tu kuhusu tabia yake.
Wema wake kwa yakini
Umemvutia shani
Ingawa kiduniani
Hupendezi wote pia.
Kwa kuwayu muhsani
Hufikiwa na wageni
Wajuu hata wa chini
Hupenda kufikia.
Hujitia mashakani
Ili kuridhi wageni
Hujingiw hatarini
Ili kuwatumikia.
Kijana mwenye makini
Ana nguvu ya maoni
Ana busara kichwani
Mengi hum wongokea.
Mwamuzi wa hisani
Watu wamtumaini
Uzukapo ukindani
Nduguze humuendea.
Shairi
lake la kwanza “Staharaki” (uk. 10) laeleza maana ya jina lake la
ushairi. Anaeleza kwamba hataharaki kwa tendo – hana haraka katika kutenda
jambo, haghadhabiki na hakasiriki upesi.
Ndiye mimi Saadani,
muendapole wa mwendo
Abdu si la utani, jina langu la upendo
Kandoro wangu ubini, baba simuweki kando
Sitaharaki kwa tendo, msonijua jueni.
Msonijua jueni, staharaki kwa tendo
Tendo nikilibaini, silifanyii vishindo
Vishindo ulimbukeni, limbuko si wangu mwendo
Staharaki kwa tendo, msonijua jueni.
Staharaki starani, staha wangu mtindo
Staharaki tatmi, kupigwa hata kwa nyundo
Staharaki kutamani, moyo huupigafundo
Staharaki kwa tendo, msonijua jueni.
Mshairi
ametumia mtindo mzuri wa kuandika maelezo kidogo ya mashairi yake. Jambo hili
karibu ni lazima katika ushairi wa Kiswahili. Mashairi mengi ya Kiswahili, hasa
yale ya tambo na malumbano, ni vigumu sana kueleweka kwa watu wasio’ua chanzo
au asili ya kuandikwa kwa mashairi hayo. Lakini Bwana Kandoro ameeleza kidogo
maana ya mashairi fulani fulani, asili ya kuandikwa, na pengine wakati au mwaka
shairi hilo lilipoandikwa. Maelezo haya tunayapata katika kila mwanzo wa
shairi. Maelezo yake si mengi sana kiasi cha kumtafunia msomaji. Yanatosha
kuwekamsirigi unaohitajika.
Tuchunguze
kidogo jinsi Kandoro anavyoanza mashairi yake. Mara fulani fulani Kandoro
anaanza mashairi yake kwa kishindo. Tazama kwa mfano, mwanzo wa
shairi liitwalo “Mnapowacha Madogo na Makubwa Mtawacha” (uk. 25):
Amkeni kumekucha,
wakubwa hata wadogo,
Wadogo sikuwaacha, kwa kuogopa kinyongo,
Kinyongo sikukificha, kukificha ni wongo,
Mnapowacha madogo, na makubwa mtawacha.
Tutazame
mfano mwingine kutoka shairi liitwalo “Kigeugeu” (uk.22):
Kigeugeu geuka,
kupinduka ni ulema
Ni uleme kupinduka, geuka ziso hekima
Kila mara kugeuka, ni kuharibu heshima
Kigeugeu si chema, kila mara kugeuka.
Katika
shairi lake jingine liitwalo “Shujaa Haogopi Kitu Kilicho Halali
Yake” (uk. 66) tunaona mwanzo huu.
Nisemayo muyashike, hii
nishmri letu
A kuitae mwitike, tuendeshe mambo yetu
Shujaa na kitu chake, hadhulumiwi na mtu
Shujaa hahofu kitu, kilicho halaliyake
Vilevile
tunapata mfano mwingine katika shairi la “Mkamia Kifo Nani?” (uk.
54).
Wasomaji kutaneni,
pimeni inavyosema
Yatieni akilini, kwa busara na hekima
Tumekaa duniani, mambo mengi tunasema
Kufa mtu ni lazima, mkamia kifo nani?
Mifano
hii inatosha kueleza jinsi Kandoro anavyoanza inashairi yake kwa kishindo.
Tunasikia sauti yenye nguvu, sauti ya mtu mzima akizungumza, sauti ya mtu
anayejua anachokizungumzia. Mwanzo kama huu husaidia kuamsha ari ya msomaji ya
kutaka kuendelea.
Dhamira Kuu
Sasa
tuone mawazo yake makuu yanayojitokeza katika kitabu uki. Mawazo haya
nitayajadili katika mafungu matano:
1. Mawaidha
yanayoambatana na misingi ya dini
2. Uvumilivu katika maisha
3. Uhusiano wake na Amri Abedi, na wenyeji wa Mafia
4. Ukoloni
5. Baada ya Uhuru
Misingi ya Dini
Katika Mashairi
ya Saadani tunaona mashairi fulani fulani ambayo yanaambatana sana na
misingi ya dini. Katika shairi liitwalo “Ihsani” (uk. 30) mshairi
mwenyewe anatupa kwanza maelezo haya: “Shairi hili linajieleza lenyewe
jinsi ya kuwafanyia ihsani viumbe na ubora wa kutenda ihsani, yaani wema.
Inaeleweka katika mafunzo ya dini mbalimbali kwamba ukiwa mtenda mema japo
uwatendeao wakulipe nuksani, yaani ubaya, mbele ya Mungu utalipwa wema
wako.”
Japo fakiri niwa,
usikini na fukara
Na ubaya kufanyiwa, na kunionya ishara
Na matendo kulipiwa, ya faida na hasara
Isani kitu bora, mtenda na mtendewa.
Wazo
hili kidogo sikubaiani nalo maana lina sehemu ndogo sana katika ulimwengu wa
leo, ulimwengu wa kuoneana kisiasa, kiuchumi na kadhalika. Nashangaa kuona
Bwana Abdu Kandoro akileta tena wazo la kupigwa shavu na kutega shavu la pili
kwa tegcmeo la kulipwa na Mungu baadaye. Wazo hili linarudiwa tena katika shairi
liitwalo “Binadamu Tenda Wema” (uk.18).
Katika
shairi liitwalo “Moyo Maovu Sifate” (uk. 31) tunamsikia rnshairi
akiuonya moyo wake:
Moyo wanambia kata, kitu
cha watu sikate
Moyo wanambia vuta, kitu cha watu sivute
Moyo wanambia ita, usomjua simwile
Maovu moyo sifate, utanitia matata.
Uvumilivu Katika Maisha
Uvumilivu
na kufanya kazi kwa bidii ni wazo mojawapo kubwa ambalo linaweza kujadiliwa
pekee. Kwa kifupi tunaweza kusema kwamba Mashairi ya Saadani ni kitabu
kinachoonyesha jitihada ya Bwana Abdu Kandoro katika kujiendeleza mwenyewe,
matatizo aliyoyapata, na hatimaye kufanikiwa kwake. Tunamwona yeye na rafikiye,
Tambwe, wakikazana wapate kujisukuma mbele katika maisha. Kwa upande wa Bwana
Kandoro, amefanikiwa sana katika maisha. Amepata kuwa · mkuu wa wilaya, na hakuna kufanikiwa
kuliko kutenda jambo ambalo umma unalitambua. Katika “Naisubiri
Subira” (uk. 61) tunamsikia akisema:
Mpaka kubahatisha, ndipo
upate bahati
Bahati yafurahisha, mbeleya watu umati
Aipatae hutisha, akawekwa katikati
Mtu hapati bahati, mpaka kubahatisha
Bahati kuimarisha, yataka umadhubuti
Mpaka umejichosha, kazi yako kudhibiti
Kazi yako imarisha, usiiwachie kati
Mtu hapati bahati, mpaka kubahatisha
Bwana
Kandoro anapoanza kuona matunda ya kufanikiwa kwake maishani anasema katika ‘Usiku
Ukikomaa Karibu Kupambazuka’ (uk.77):
Kipigo ukapigika, mfano
wa kulemaa
Ndipo juto hukuftka, wakati wa kuchumaa
Na kupona kutafika, usiondoe tamaa
Usiku ukikomaa, karibu kupambazuka.
Amri Abeid na Weayejt wa Mafia
Uhusiano
uliopo kati ya Kandoro na Amri Abedi umechukua pia sehemu kubwa kitabuni, nao
umezungumziwa si katika kitabu hiki tu bali pia katika baadhi ya mashairi
yaliyopo katika kitabu cha Amri Abedi cha Sheria za Kutunga Mashairi na
Diwani ya Amri. Hapa tunaweza tu kufupisha mazungumzo haya kwa kutumia
maneno ya Mathias Mnyampala yaliyomo katika Jarida la Kiswahili Toleo
35/1 Machi. 1965.
Mgogoro ule ulioanza
wakati wa kuoana kwao yeye na mkwewe, Shami ulizuka tena. Fitina hiyo siwezi
kuieleza hapa bali kila mmoja anaweza kuona na kusoma mashairi yaliyomo katika
kitabu cha Sheria za Kutunga Mashairi na Diwani ya Amri. Kisa
na mkasa vimeelezwa humo. Bwana Saadan Abdu Kandoro alijitahidi sana
kupatanisha ugomvi huo. Juhudi hiyo ilifaulu kidogo tu na mwaka 1951 Sheikh
Amri Abedi alimtaliki Bi Shami Binti Sudi baada ya mgogoro mkubwa sana.
Kati
ya mashairi yanayoweza kugusa sana msomaji ni lile la “Mola Muweke Peponi
Mjomba Wangu Kaluta” (uk.50), shairi juu ya kilio cha Bwana Kandoro kuhusu
kifo cha Amri Abedi.
Makiwa yamenipata,
imenishika huzuni
Meno ninajikeketa, nimeku wa msibani
Kandoro na ata-ata, la kushika silioni
Mola muweke peponi, mjomba wangu Kaluta.
Njiani ninapopita, mawazo tele moyoni
Msiba niliopata, kifo cha mwanachuoni
Kifo cha Sheikh Kaluta, kimemkaba yakini
Mola muweke peponi, mjombo wangu Kaluta
Jjapo tutamfata, kifo hakina fulani
Sikitiko ni kujuta, tulobaki mashakani
Maisha mwenye kufua, mwenye nguvu ni Manani
Mola muweke peponi, mjomba wangu Kaluta.
Ukoloni
Kuanzia
ukurasa wa 124 hadi 164, tunaona mashairi ya kisiasa. Mashairi ya kisiasa
yanachukua sehemu kubwa kitabuni kuliko mashairi ya aina nyingine. Bwana Abdu
Kandoro – kama tulivyosema hapo awali – ni mmoja katika watu kumi na saba
walioanzisha chama cha TANU mwaka 1954. Ni mmoja kati ya watu waliokazania sana
uhuru wa Tanganyika miaka ile ya ukoloni. Bwana Kandoro alipigania uhuru kwa
njia mbili: kimatendo na kimaandishi. Katika mashairi yake haya sehemu zote
mbili tunaziona. Tunamwona anasafiri kwenda Mwanza kwenye mkutano wa kisiasa. Kwa
upande wa maandishi Bwana Kandoro lazima apewe sifa kubwa sana kwa ujasiri
aliokuwa nao – ujasiri wa kuandika mashairi yaliyokashifu serikali ya mkoloni
wakati (mkoloni) akiwa bado nchini akitawala. Watu wachache sana walionyesha
ujasiri huu wa kumpinga mkoloni. Washairi waliotaka kujipendekeza kwa wazungu,
au walifanya hivyo kwa woga – wakiogopa utawala wa mkoloni! Lakini Bwana
Kandoro ni kinyume cha waandishi kama hao. Sikiliza kwa mfano, sauti yake ya
hasira katika shairi la “Kwetu Ni Kwao Kwa Nini? (uk. 139).
Mtu kuuliza nini, kitu
hiki cha nini?
Kitu hiki ni cha nani, na hiki kitu cha nini?
Nacho kinailwa nim, ni cha nani na kwa nmi?
Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?
Na kwa nini cha nani, na chake kwa njia gani?
Jawybu liweyakini, lisiwe purukshani?
Kwa nini sababu gani, kwao ni kwetu kwa nini?
Kwetu ni kwao kwa nim, na kwao kwetu kwa nini?
Kwa nini kwao kwa nini, kuwe kwetu ni kwa nini?
Na kwetu pia kwa nini, kuitwa kwao kwa nini?
Kwa nini ina yakini, kwetu ni kwao kwa nini?
Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?
Mtu kwao kuthamini, ijapokuwa jiweni,
Pia alale mtini, na baraza liwe chini
Nile matunda porini, kuitwa kwenu kwa nini?
Kwetu ni kwao kwa nini, na kwao kwetu kwa nini?
Wakati
Sheikh Amri Abedi alipokuwa kule Missionary College Rubwa, Pakistan, Bwana
Kandoro alimuandikia shairi la “Siafu Wamekazana” ili kumjulisha
maendeleo ya wananchi katika kupigania Uhuru. Ni shairi la kiwango cha juu
sana, lakini hapa nitadondoa beti mbili tu:
Nyoka amegutuka, ndani
ya shimo katuna
Tena amekasirika, hasira zenye kununa
Nyoka anababaika, shimoni kwa kujikuna
Siafu wamekazana, nyoka amekasirika.
Shimoni ataondoka, hilo nataja kwajina
Nyoka anajuwa fika, siafu wakiungana
Nguvu zinaongezeka, shimoni watagombana
Siafu wamekazana, nyoka amekasirika.
Baada ya Uhuru
Jambo
la mwisho ambalo nitagusia ni mashairi yake yaliyoandikw, baada ya uhuru.
Katika mashairi haya tunamwona Kandoro huko Mafia akiwa mkuu wa wilaya hiyo, na
jinsi anavyoshirikiana na watu na kuwahimiza wafanye kazi kwa bidii. Mhakiki wa
kitabu hiki anasema:
Washairi wengine nyoyo
zao huguswa zaidi na vitu kama uzuri wa umbile la dunia, mabonde, milima, ndege
n.k. Wengine huguswa zaidi na fikira za upeo mbali mbali kama vile mwenendo
mwema, imani kwa Mungu, ubaya na wema katika maisha n.k. Bwana Kandoro anaguswa
zaidi na watu wenzi wake, sahiba zake, na hata wapinzani wake.
Mashairi
aliyoandika baada ya uhuru yanatufikisha kwenye upeo wa maisha yake. Kwa
kumalizia tunaweza kusema kwamba Bwana Kandoro ameweka msingi mzuri sana kwa
washairi wa Tanzania – nchi ambayo inajali zaidi watu kuliko uzuri wa milima na
mabonde wanamoishi.
Maswali
1.
Ijadili dhamira ya uzalendo ijitokezavyo katika Mashairi ya Saadani.
2.
Tumia shairi la “Siafu Wamekazana” ujadili matumizi ya taswira katika
kujenga dhamira ya shairi hili.
3.
Chagua dhamira kuu tatu zijitokezazo katika Mashairi ya Saadani ujadili
kufanikiwa au kutofanikiwa kwa mwandishi katika kuziibua dhamirahizo.
4.
“Katika Mashain ya Saadani tunagundua mshairi ambaye yu mwanasiasa tangu
mwanzo hadi mwisho.” Jadili.
]]>SURA YA SABA
Utangulizi
Akilimali Snowhite ni miongoni mwa washairi wachache wa enzi wa akina Sbaaban Robert ambao tuna bahati ya kuwa nao leo hii. Wenzake wengine tunaowcza kuwataja ni akina Sheikh Saadani A. Kandoro, na Shaha wa Malenga Mwinyihatibu Amiri. Hawa na wengine kama akina Shaaban Robert, Mathias Mnyambala na K. Amri Abedi ndio walioendeleza jadi ya kimapokeo katika ushairi wa Kiswahili. Kwa mfano, katika ushairi wao kanuni za vina na mizani zilizingatiwa kuwa ni sheria, ijapokuwa hapa na pale baadhi yao (akiwemo Shaaban Robert) walikiuka “miiko” hiyo. Haya yote yanajitokeza kwa namna hii ama ile katika Diwani wa Akilimali.
DHAMIRA KUU
Katika “utangulizi” wa diwani hii, K. Amri Abedi ametoa muhtasari mzuri kuhusu maudui wa mashairi ya Diwani ya Akilimali kama ifuatavyo katika (uk.iii):
Quote:Mashairi haya mazuri yanaeleza kwa wingi mwendo wa siasa wa vijana, na maonyo na maagizo, pamoja na hekima ya mambo yenyewe kwa namna yanavyofasirika katika maoni ya mtungaji wetu stadi. Baadhi ya mashairi ni jawabu ya mashairi yaliyoandikwa na watungaji wengine… Baadhi ya mashairi haya ni mashangilio au masimango. Baadhi ni maombi au dua. Na merigine ni mashairi yanayohusu mapenzi, ndoa na talaka. Mashairi merigine yamo katika sura ya fumbo…
Kwa maneno haya, K. Amri Abedi amemrahisishia mwalimu na nwanafunzi kuyagawa mashairi haya kidhamira, japokuwa si lazima kufuata mpango huu.
Katika kuyajadili maudhui ya diwani hii, sura hii itachunguza jumla ya dhamira sita ambazo ndizo kuu bumu:
Quote:1. Mapenzi2. Maadili na maana ya maisha3. Ndoa na nafasi ya Mwanamke katika jamii4. Umuhimu wa kazi5. Siasa6. Dini na Mungu.
Mapenzi
Karibu theluthi nzima ya mashairi ya Diwani ya Akilimali inashughulika na dhamira ya mapenzi au mahaba baina ya wanaume na wanawake. Kati ya mashairi havo yamo ya “Daima Nilikiwaza” (uk. 5), “Enenda Mwana Kunenda” (uk. 8), “Gud Bai Mai Diri” (uk. 11), “Kupenda Kimasikini” (uk. 27), “Kwako Nina Tadhalali” (uk. 30), “Laiti ukisubiri Utapoa Moyo Wako”, (uk. 30), “Mapenzi Niliyo Nayo” (uk. 31), “Nala Nikimetameta Moyo Wangu Umetua” (uk. 49), “Nini Dawa ya Mapenzi” (uk. 50), “Nisipomtunza Wangu Nikamtunze wa Nani?” (uk. 52), “Ni Tangu Huniulizi Nimekonda Taabani” (uk. 52), “Nimemshika Mnana” (uk. 53), “Nisalimiye Hidaya” (uk. 55), “Pendo” (uk. 57), “Penzi” (uk. 57), “Sipotaka Niwe Nawe” (Uk. 65), “Simbulizi” (uk. 65), “Tangu Tumefarakana” (uk, 66), “Ua la Moyoni Ua” (uk. 67), “Usiponipenda Wewe” (uk. 70), “Umenipunguwa Hiba” (uk. 70), na “Wazuri Wanao Semwa” (uk. 76).
Mashairi yote hayo yanatoa nyuso mbalimbali za mapenzi na mahaba. Kwa mfano, shairi la “Daima Nilikiwaza” linaonyesha dukuduku linalokuwapo baina ya wapendanao, hasa pale ambapo ulikuwapo ukimya wa kutokuandikiana kati yao.
Katika shairi la “Enenda Mwana Kunenda” tunauona uso wa pili wa sarafu ya mapenzi: kuwa mapenzi siyo mito ya asali na maziwa daima dumu. Katika mapenzi kuna kufarakana na kugombana, pamoja na kukwaruzana hadi hata kuamua kutengana:
Quote:Nimechoshwa na vituko, daima vina nikifu,Moyo sinapumvko, bali mwingi usumbufu,Enenda ondoka vyako, moyoni unanikifu,
Quote:Quote:Enenda mwana kunenda, wendako nisalimie.
Quote:………………………………………………………………………Enenda nitapumua, na kubwa sumbuko hili,Kama mapenzi yaua, kheri potelea mbali,Na kama ni kuugua, nitapoa siku mbili,
Quote:Quote:Enenda mwana kunenda, wendako nisalimie.
Shairi lingine linaloonyesha kufarakana kwa wapenzi ni lile la “Sipotaka Niwe Nawe” ambalo linamtaka mmoja wa wapenzi arudishe vyote alivyopewa na mwenziwe.
Hata hivyo, kuagana kwa wawili wapendanao si lazima kuwe kwa shari bali kwaweza kuwa kwa heri, kama tuoneshwavyo katika shairi la “Gud Bai Mai Diri”, ambamo mmoja wa wapenzi anamuasa mwenziwe kuwa wakumbukane kwa barua.
Masuala ya mapenzi yameshikamana sana na yale ya hali ya mtu ilivyo, hasa kiuchumi. Hili tunaonyeshwa na mshairi katika shairi la “Kupenda Kimasikini” ambamo twaonyeshwa kuwa katika “kupenda kimasikini, apendwae hana raha.” Umasikini hauleti matatizo katika masuala ya mapenzi tu bali hata katika ndoa, kama ubeti wa mwisho wa shairi hili la “Kupenda Kimasikini” unavyosisitiza:
Quote:Mpe mema maikazi, nafusi ipate wanda,Awe nao vijakazi, shamba asiwe wa kwenda,Mke mfanye azizi, mapenzi si kumdunda,
Quote:Quote:Kupenda kimasikini, apendwae hana raha.
Kwa hiyo basi, sawa na vile ambavyo maisha ya kuiabudu fedha yametawala nyanja zingine za uhai wa jamii, vivyohivyo taasisi ya ndoa imekumbwa na nguvu hii pamoja na mahusiano ya kimapenzi. Mshairi ameirudia dhamira hii ya mapenzi ya pesa katika shairi la “Penzi” ambamo anaonyesha tena jinsi ambavyo pendo kwa mtu fakiri ni kujiumbua bure. Suala hili tutaliangalia vizuri zaidi wakati wa kuishughulikia dhamira ya ndoa na nafasi ya mwanamke katika jamii.
Baadhi ya mashairi ya mapenzi katika diwani hii hapohapo r.i ya kimaadili. Mathalani shairi la “Kwako Nina Tadhalali” linasisitiza umuhimu wa wapenzi kupatana hata kama wamegombana, wakati lile la “Laiti Ukisubiri Utapoa Moyo Wako” linaasa kwamba katika mapenzi kuna haja ya kuwa na subira kwani harakaharaka haina baraka. Katika shairi hilihili mshairi anayakosoa mapenzi ya nyakati zake kuwa yamegeuka kuwa utani mtupu:
Quote:Penzi la sasa utani, sionl wafaidio,Umebakia utani, kufanya kisingiziio,Asili hauwaoni, wapenzi wapendanao,
Quote:Quote:Laiti ukisubiri, utapoa moyo wako.
Mashairi mengi ya mapenzi katika Diwani ya Akilimali yanaonyesha dhahiri ujana mwirigi aliokuwa nao mshairi alipoyaandika. Haya ni yale tunayoweza kuyaita ya “mapenzi ya sili silali” ambayo maneno yake yametiwa chumvi ili kukoleza mapenzi yenyewe. Mathalani, katika shairi la “Mapenzi Niliyo Nayo,” mshairi anamweleza mpenziwe:
Quote:Mchana kutwa nalia, kwa fikirazo benati,Moyo wanichechemea, kwa penzi sili siketi,
Quote:Quote:Mapenzi niliyo nayo, kwako hayana kiyasi.
Quote:Kwa wingi yamefurika, mapenzi nikupendayo,Mwili damu nakauka, kwa kwikwi hata kiliyo,Na kisha ninasumbuka, haunitulii moyo
Kauli za namna hii zinajitokeza pia katika shairi la “Tangu Tumefarakana,” hasa katika ubeti wa pili na wa tatu:
Quote:Kwa raha sili silali, si usiku si mchana,Nimedhoofika hali, sili nisipokuona,Mpenzi nambiye kweli, lini nitapokuona,
Quote:Quote:Tangu tumefarakana, nimekonda sina hali.
Quote:Nimekonda takiraba, hali nimebadilika,Sili mwana nikashiba, tangu ulipoondoka,Rejea nipate tiba, huenda nikatibika,
Quote:Quote:Tangu tumefarakana, nimekonda sina hali.
Ijapokuwa haya na mashairi mengine tuliyokwishayataja yanaonyesha nguvu za mapenzi, ni wazi kuwa mtu hawezi kuwa analia kila siku kwa siku nzima kwamba hali chakula na halali eti kwa sababu ya mapenzi. Akifanya hivyo hufa. Hata hivyo lugha hii ya “sili silali” ni ya kawaida kwa wapenzi, hasa miongoni mwa vijana ambao ndio kwanza wanauingia ulimwengu wa urafiki baina ya wasichana na wavulana.
Maadili na Maana ya Maisha
Mashairi mengi pia katika Diwani ya Akilimali yanashughulikia maadili na maoni kuhusu maisha kwa jumla. Shairi la kwanza, kwa mfano, linasisitiza juu ya umuhimu wa kufanya na kuheshimu kazi, jambo ambalo lina umuhimu sana katika maisha ya Watanzania hata leo hii. Pia shairi linakazia kuwa mtu hawezi kupata uzoefu wa mambo yote yahusuyo maisha kutoka kwa wazazi wake: lazima awe tayari kufunzwa na ulimwengu, yaani kujifunza kutoka kwa wengine zaidi ya baba na mama yake. Mshairi anasema:
Quote:Kazi nilizojifunza, babangu hakuzijua,Hakujua Kingereza, kuuza na kununua,Bali kujipendekeza, ndipo mwana nikajua,
Quote:Quote:Asofunzwa na wazazi, hufunzwa na walimwengu.
Katika shairi la “Aso Sudi na Bahati” mshairi anaeleza jambo tata lihusulo dhana ya “bahati”: kuwa kila mwenye kupata jambo huwa analipata kwa “bahati”, na kwamba asiye na bahati habahatishi. Shairi hili ni zuri sana kwa majadiliano. Je, mwandishi si anajipinga mwcnyewe anaposisitiza katika baadhi ya mashairi yake kuwa mafanikio yanatokana na juhudi na uhodari katika kazi wakati ambapo hapohapo anadai kuwa ili kufanikiwa maishani mtu hana budi kuwa na bahati?
Shairi la “Ajionae Mbora” (uk.3) linashauri kuwa hakuna haja ya kujiona au kuwa na majivuno. Kwa vile hili ni shairi fupi sana tunaweza kulidondoa lote:
Quote:Ajionae mbora, mbora wa jadi yake,Milele ana hasara, anavunja utu wake,Apite kihangarara, watu wasimtunulce,
Quote:Quote:Ajionae mbora, daima ana hasara.
Hili limeungana na la “Akiba si Mbaya” (uk. 3) linaloonyesha umuhimu wa kuweka akiba. Tatizo la shairi la “Akiba si Mbaya” ni kwamba linajaribu kuwaeleza watu kuwa kupata au kukosa kwao hutokana na majaliwa ya Mungu (ubeti wa 5), jambo ambalo leo hii si rahisi kukubalika miongoni mwa wasomaji wengi.
Shairi la “Dunia Rangi Rangile” (uk. 6) ni mfano mzuri pia wa shairi la maadili. Humu mshairi anaeleza umuhimu wa kuheshimu na kujituma katika ufanyaji kazi. Ni shairi linalosisitiza juu ya kujitegcmea, kama asemavyo mshairi katika ubeti wa pili:
Quote:Dunia kwa mwanamume, yataka kujichumia,Kila pembe ujitume, nawe kujisaidia,Siyo ungoje wachume, ukaliye kutumia,
Quote:Quote:Dunia rangi rangile, yataka kujichumia.
Katika shairi la “Dunia si Uungwana” (uk. 7), mshairi kaunga mkono maadili anayoyatoa katika “Dunia Rangi Rarigile” ambamo anatuasa kuwa maisha yanataka taratibu, ustaarabu na kuishi vizuri na watu. Maadlii haya yameendelezwa katika shairi la “Dunia Ndiyo Ni Njema” (uk. 8) ambamo mshairi anatueleza kuwa kwa asili mtu si mwema. Shairi hili nalo linatoa kauli tata inayoweza kuonekana ni ya kujipinga yenyewe inaposema “Dunia ndiyo ni njema, wanaadamu si wema.” Je, inawezekana tuwe na “dunia njema” yenye “wanadamu wabaya”?
Hata hivyo, katika shairi hilihili Akilimali anasisitiza kuwa ni tabia ya kawaida kwa mwanadamu kuwa karibu nawe wakati wa raha na kukukimbia wakati wa janga:
Quote:Wanadamu si wema, zingatia nisadiki,Sione kukuengama, moyo ukataharuki,Mtapendana pa nema, pa dhiki hawaoneki,
Quote:Quote:Dunia ndiyo ni njema, wanaadamu si wema.
Kuwa na fahari kumepigwa vita katika shairi lingine la kimaadili la “Fahari Inafilisi” (uk 9). Shairi hili linasuta tabia ya mtu kujiona kwa mambo ambayo si ya kweli Ubeti wa 3, kwa mfano, unashauri:
Quote:Humpotei kundini upendae kusifiwa,Ingawa awe ngomani, fahari ataitoa,“Mimikwangu khamsini, nitayari kuzitou”,
Quote:Quote:Fahari inafilisi, hadharini na fahari.
Pamoja na kuepuka ufahari, mshairi anashauri pia kuwa kuna umuhimu wa kufanya mambo kwa uangalifu. Haya anayaeleza katika shairi lake la “Ghafula Inaumiza,” shairi ambalo linaungana na lile la “Hasira Ina Hasara” (uk. 11) linalosisitiza kuwa kama mtu asingeyakabili mambo kipupa na kwa hasira hata pale panapoudhi, angekuwa na maisha mazuri sana. Maadili, ya namna hii yanaibuka pia katika shairi la “Hujafa Hujaumbika” ambalo linaeleza umuhimu wa heshima kwa watu, na kusisitiza kuwa kuna haja ya kukwepa majitapo, ujeuri, ufahari na kiburi. Wakati huohuo shain hili ni kama linaeleza pia maana ya maisha: kuwa maisha ya mtu yamo katika mabadiliko mengi kiasi ambacho ni vigumu kwa mtu huyo kujidai kuwa amekamilika kabla hajafa.
Utenzi wa “Hisani” pia ni wa kimaadili unaosisitiza juu ya umuhimu kwa watu kuwa na hisani, fadhili na huruma. Hisani imepewa sifa nyingi katika utenzi huu. Mathalani, imeitwa “tamu kama zabibu,” “tamu kama sharubati,” nayo “yavuma kama zumari”, “husitawi kama shamba” na “hunukia kama tunda”.
Katika utenzi huu pia, sawa na tuonavyo katika shairi la “Jalisi Ukiandisi” (uk. 19), mwandishi anasisitiza umuhimu wa kuisbi na watu kiutaratibu, bila mabavu au ugomvi. Ametumia mifano wa Bwana Msosi katika mashairi yote mawili kulisisitiza jambo hili:
Quote:Watemi wamefilia, akina Bwana Msosi,Nguvu walikitumia, wakinyang’anya kwa fosi,Na wanao wandamia, wawangojea mkosi,
Quote:Quote:Jalisi ukiandisi, ichungue dunia
Quote:Quote:Quote:Quote:Quote:Quote:Quote:(“Jalisi Ukiandisi”)
Quote:Basi dunia sifosi,Yataka mwendo wa ngisi,Wawapi kina Msosi,Nguvu walikitumia?
Quote:Quote:Quote:Quote:(“Hisani”)
Katika beti hizi mbili mshairi anagusia suala la uongozi bora kuwa hautakiwi uwe wa “fosi” na mabavu kama ahokuwa nao Mtemi Bwana Msosi. Utumiaji mabavu umepingwa pia katika shairi la “Kila Mtaka Uluwa” ambamo adili kubwa lipatikanalo ni lile Sa kuwaasa watu wasitumie nguvu bali wawe wavumilivu:
Quote:Kupata huwa si nguvu, si vishindo na ghasia,Kwataka uvumilivu, uukosapo tulia,Autakae kwa nguvu, jela inamngojea,
Quote:Quote:Kila mtaka uluwa, dunia aichukia.
Zaidi ya uvumilivu, mshairi pia anahubiri juu ya umubimu wa ujirani mwema na kusaidiana. Pia ahasuta tabia ya watu kutetane ar hata kuingiliana katika unyumba. Haya anayasema hasa katika shairi la “Jirani Yako Ni Ndugu” (uk. 20).
Maadili mengineyo ni yale yanayoeleza umuhimu wa kuwa na tahadhari na uhakika wa matendo yetu, na umuhimu wa kuwapa watoto malezi mema kwani mtoto umleavyo ndivyo akuavyo (“Kitendo Ni Majuto” uk. 24); tusiropoke maneno ovyo (“Kinywa Humponza Kichwa,” uk. 25); tukwepe upokeaji hongo na rushwa (“Kila Mpenda Rushuwa,” uk. 27); uzuri wa subira maishani (“Mume Asiye Subira,” uk. 32); na pia tunaaswa kuwa ijapokuwa tabia ya upole na ukimya kwa jumla ni nzuri, lakini sifa hizi ni lazima ziwe za wasiani kwani upole na ukimya unapozidi huweza kuwa na hasara kwetu (“Upole Wachusha,” uk. 69).
Kwa jumla, mashairi haya ya maadili ni mazuri kwani yanajaribu kujenga tabia nzuri na mahusiano mazuri pia miongoni mwa wanajamii, Tatizo moja kubwa la maadili ya namna hii ni kwamba yanatoleva kimahubiri mno bila hasa kuchambua chanzo cha matatizo yahusikayo. Kwa mfano, siyo vizuri kusema tu “usiibe” biia kuangalia ni mambo gani katika jamii yanayomfanya mtu aamue kuiba Inawezekana kabisa kwamba yako matatizo yanayotokana na jamii kugawanyika kati ya matajiri sana waisbio kwa jasho la wengine, na wengine kwa kutoa jasho la mchana kutwa kuwatumikia hao matajiri. Hawa watoa jasho haitakuwa jambo laajabu “waibapo” kutokakwa matajiri hao, na wala si sahihi kuwahubiria na kuwakemea kuwa wasiibe.
Kwa hiyo basi, japokuwa maadili mengi katika mashairi ya Diwani ya Akilimali yanasikilika vizuri sana masikioni, mengi ya hayo pia yamekosa misingi ya kijamii kwa hiyo yanapwaya
Ndoa na Nafasi ya Mwanamke Katika Jamii
Kwa vile suala la ndoa linashirikiana sana na lile la natasi ya mwanamke katika jamii, tutazichambua dhamira hizi kwa pamoja.
Katika shairi la “Mume Asiye Subira” (uk. 32) Akilimali anasema kuwa maisha ya ndoa yanahitaji subira na uvumilivu mwingi:
Quote:Subira kitu azizi, ni vyema kisiachiwe,Subirs ni utoshezi, na mkubwa msadawe,Wenye subira wapeno, wanaishi pasi yowe,
Quote:Quote:Mume asiye subira, maisha yumashakani.
Suala la ndoa lilizishughulisha sana kalamu za washairi wa enzi za Shaabn Robert akiwemo Akilimali Snow-White. Hili lilijadiliwa na kulumbaniwa hasa katika gazeti la Mambo Leo. Mashairi merigi yaliyolijadili jambo hili yalieleza ubaya wa ujane, na yalisisitiza kuwa naoa ni wajibu kwa watu wote. Hili tunaliona, kwa mfano, katika shairi la “Oa Mwana Kwetu Oa” (uk. 56).
Mashairi mbalimbali yanayozungumzia ndoa pamoja na uhusiano wa mume na mke, hapohapo yanagusia suala lililokuwa muhimu sana enzi za akina Shaaban Robert: suala la nafasi ya mwanamke katika jamii. Wakati ambapo Shaaban Robert aliwatetea wanawake bila kujipinga sana katika msimamo wake juu ya suala hili, Akilimali amejitahidi kumwinua mwanamke bila kujua kuwa aina ya utetezi aitoayo hapohapo inamdhalilisha sana mwanamke. Tuangalie mifano michache ya jambo hili. Katika shairi la “Mume Asiye Subira” beti za 5 na 7 zasema hivi:
Quote:Kazi ya mume kwa mke, ni kumfuza mkewe,Muradi mlimike, mkeo aongokewe,Sio kucha kekereke, mkeo umsumbuwe,
Quote:Quote:Mume asiye subira, maisha yumashakani.
Quote:Mke sikumwacha fuvi, sabiliaachiliwe,Japo mke mjuvi, mfunde pasipo yowe,Kisha maneno si chumvi, siku moja ayajuwe,
Quote:Quote:Mume asiye subira maisha yumashakani.
Taswira tuipatayo ya mwanamke napa ni sawa na ya mtoto mdogo mjin’ga ambaye mwalimu wake daima ni mwanamume. Taswira hii imerudiwa katika shairi la “Mke Ni Fingo la Nyumba” (uk. 35), hasa katika beti za 7, 8 na 9:
Quote:Muwekee matumizi, sanaa zisiwe haba,Jitume ufanye kazi, mke apate kushiba,Na ikifikia mwezi, apate cha kujipamba,
Quote:Quote:Mke ni fingo la nyumba, hadhari kumchezea.
Quote:Umpe mema malezi, atuwe katika nyumba,Awe nao vijakazi, na vitwana kumpamba,Msabiliye ghawazi, atumiye kujiramba,
Quote:Quote:Mke ni fingo la nyuma, hadhari kumchezea.
Quote:Kumchezea maizi, mtunze mfano shamba,Mpambe kwa vidarizi, vya dhahabu kumpamba,Na kama hivyo huwezi, mpambe japo vya shaba,
Quote:Quote:Mke ni fingo la nyumba, hadhari kumchezea.
Katika beti hizi tatu, licha ya mwanamke kuonekana kuwa yu kiumbe duni cha kutunzwa na kulelewa, pia iko taswira imdunishayo, ya kumwona kuwa ni pambo la kuyafurahisha macho ya mwanamume. Mwanamke tumwonaye hapa hatofautiani na yule tumkutaye katika Utenv wa Mwanakupona, kwani, aghalabu vijakazi na vitwana hawa waliotajwa huwa wa kike. Hawa tunakutana nao pia katika utenzi wa Sayyid Abdallah A. Nassir wa Al Inkishafi, (Oxford, 1939) wakiwapepea, kuwakanda na kuwaimbia nyimbo za kuwabembeleza wafalme wa mji wa Pate.
Utii, unyenyekevu, na unyorige huo wa mwanamke umesisitizwa pia katika utenzi wa “Mke na Mume” (uk. 42-49). Haya yamejitokeza hasa katika beti za 19-23, za 30-38, na za 44 na 49. Katika beti hizi mwanamke hatakiwi awaze, anahitajiwa angoje “cha kuwaziwa”:
Quote:19. Mwanamke hapasiki,Kutaka hiki na hiki,Mwanamke ana haki,
Quote:Quote:Kungoja cha kuwaziwa.
Quote:23. Mume ni yako hirizi,Yakupasa kumuenzi,Mtii kwa kila kav,
Quote:Quote:Asemalo nyenyekea.
Quote:24. Linalompasa mke,Ndiyo nyumba uishike,Nyumba ni mume na mke,
Quote:Quote:Nyumba si mume pekee.
Hapa mwanamke anatakiwa anyenyekee lolote lisemwalo na mumews; atii kama mtoto mdogo tu.
Beti za 24-29 zinasisitiza kuwa nafasi ya mwanamke ni nyumbani, naye hana budi kuisafisha nyumba vizuri. Amalizapo kufanya hivyo ametakiwa asiranderande ovyo bali atulie nyumbani na ajipambe:
Quote:31. Unapopata wasaa,Kupumzika kukaa,Uwache kugaagaa,
Quote:Quote:Jikoshe ukipumua.
Quote:32. Ebu jitiye utuli,Unawiri wako mwili,Uwe mke kulihali,
Quote:Quote:Jasho baya kuondoa.
Japokuwa kijuujuu mawaidha baya ya kujipamba na kujifanya msafi huweza kusifiwa kwaai hulandana na kaida za afya bora. tuyachunguzapo kwa undani tunagundua kuwa yanamdhalilisha mwanamke kwani anatakiwa ayafanye hayo yote ili kumridhisha mwanamume. Haya yametiliwa mkazo katika ubeti wa 44:
Quote:44. Nenda mwendo maridhia,Mume ukimsikiaAlitakalo sikia,
Quote:Quote:Mume ukimridhia.
Katika shairi, la “Nala Nikimetameta, Moyo Wangu Umetua” jambo hilo limerudiwa. Mshairi anafurahi kuwa ana mke anayefuata lolote asemalo:
Quote:Moyo wangu umetua, nala nikimetameta,Mke nilio muoa, mpole hana matata,Mpole hana udhia, nimwambialo hufata,
Quote:Quote:Nala nikimetameta, moyo wangu umetua.
Quote:Kicheko nakiangua, kwa mke niliopata,Ndio wangu maridhawa, dumu nikimlafuta,Mke wangu ni mtawa, nje hapendi kupita,
Quote:Quote:Nala nikimetameta, moyo wangu umetua.
Taswira sawa na ya beti hizi mbili inajitokeza pia katika shairi la “Nisipomtunza Wangu Nikamtunze wa Nani?” (uk. 52), hasa katika ubeti wa 3.
Kwa Akilimali, ni ushindi mkubwa sana kuwa amepata mke anayefua kwa adabu na upole lolote analomwambia; mke anayetawa ndani ya nyumba Huu ni utamaduni wa kipwani wenye asili ya Uarabu na Uislamu. Leo hii utawa huu pamoja na upole anaoufurahia Snovv-White utaonekana na unyonge wa mwanamke, vitu ambavyo vafaa vipigwe vita. Ukombozi wa mwanamke ambao ni mada muhimu katika mikutano na makongamano mbalimbali duniani unapinga sana adili. Hata tamathali azitumiazo mshairi kumhusu mwanamke leo hii zinaweza zionekane kwa baadhi ya watu kuwa ni za kumdhalilisha zaidi mwanamke badala ya kuwa sifa za kimaendeleo. Mathalani, kumfananisha mwanamke na ua zuri au ndege mzuri (angani ubeti wa 2 wa “Nimcmshika Mnana”, uk. 53) kunamgeuza mwanamke na kumfanya pambo tu la kuyafurahisha macho ya mwanamume, kwa hivyo kutaonekana kuwa kunapingana na ukombozi wa mwanamke kutoka katika unyonge wake.
Hata hivyo, kuna mashairi machache ambayo tunaweza kuyaita ya kimaendeleo kuhusu suala la nafasi ya mwanamke katika familia na jamii. Shairi la “Wapenzi Shangilieni Uzazi” (uk. 75), zaidi ya kuonyesha jinsi ambavyo furaha ya ndoa ni kupata watoto, linaungana na lile la “Mke Mzazi Nyumbani” (uk. 41) kuonyesha umuhimu wa mwanamke hasa katika jukumu lake la umama la kuendeleza uhai; jukumu ambalo linataka aheshimiwe na pia apate haki zote, hata za urithi. Umuhimu wa jukumu hili la umama limesisitizwa katika beti za 40-47 za utenzi wa “Radhi” ambamo mshairi anaeleza kuhusu uchungu na maumivu ya uzazi, mzigo ambao kina mama huuvumilia ilimradi waendeleze maisha na uhai wa jamaa na jamii.
Shairi lingine ambalo limeendeleza utetezi huo ni la “Wapeni Vyeo Mabibi” (uk. 74). Ijapokuwa huenda kwa baadhi ya wasomaji utetezi huu leo hautaonekana kuwa na uzito kwani kwa sasa hivi wako viongozi wa kikc serikalini na pia katika mashirika na makampuni, tuzirigatiapo wakari alipoandika bwana Snow White itadhihirika kuwa huu uiikuwa utetezi thabiti ambao pia ni hatua muhimu ya mwanzo katika ukombozi wa mwanamke.
Umuhimu wa Kazi
Hapa na pale katika mashairi ya Diwani ya Akilimali upo msisitizo kuhusu umuhimu wa kufanya na kuheshimu kazi.
Katika shairi la kwanza kabisa la “Asofuzwa na “Wazazi Hufunzwa na UIimwengu” anasema haya kuhusu kazi:
Quote:Kiasi nilijifunza, si haba kwa kubabiaNitokapo napendeza, kazi njema natumiaNi vigumu kuibeza, jinsi inanielea………………………………………………….Haifai kupuuza, kwa kitu usichojua,Jaribu kupeleleza, na kisha ukichunguaNia unapoikaza, hushindwi kitu kujua
Quote:Quote:Asofunzawa na wazazi, hufunzwa na walimwengu
Quote:Kazi nilizojifunza, babangu hakuzijuaHakujua Kingereza, kuuza na kununuaBali kujipendekeza, ndipo mwana nikajua.
Mawaidha haya yamesisitizwa katika shairi la “Dunia Rangi Rarigile” ambalo lote linatilia mkazo tabia ya kujituma na kuwajibika katika ufanyaji kazi. Shairi hili linasisitiza juu ya umuhimu wa mtu kujitegemea kwa kutolea jasho kila kitu badala ya kusubiri kusaidiwa. Mshairi anasema:
Quote:3. Jitume huku na huku, upate kujichumiaSi wajibu kila siku, mwanadamu kungojeaNa usingoje usiku, kakayo kumliliaDunia rangi rangile, yataka kujichumia.8. Kiwacho cha jasho lako, ni chema kwa kutumiaKulikoni cha mwenzako, kitu cha kusimangiaAkunyimapo mwenzako, lipi litakufaliaDuniarangirangile, yataka kujichumia.
Japokuwa katika shairi la “Unapokosa Shukuru” (uk. 71) kuna mawazo yanayoweza kupingwa na baadhi ya wasomaji kutokana na udhaifu wake wa kuhusisha “kupata” au “kukosa” na mipango ya Mwenyezi Mungu, lakini baadhi ya beti zake (hasa ule wa mwisho) zinapinga uvivu na kusisitiza kuwa mtu hana budi kufanya kazi:
Quote:Kazi zote njema sana, sioni wake ubovuHata hiyo ya kushona, bali usiwe mvivuKazi yeyote kijana, yataka shime na nguvu
Mashairi haya yote, japokuwa ni machache katika diwani hii, yanamfanya Akilimali Snow-White awe na nafasi muhimu katika jamii ya Tanzania ya leo ambamo kazi inathaminiwa kuwa ni kipimo cha utu.
Siasa
Japokuwa dhamira ya siasa tumeitenga hapa, kwa hakika si sahihi kuitenganisha na ile ya umuhimu wa kazi, kwani siasa ni mfumo wa kiitikadi unaofuatwa na jamii, kikundi au tabaka fulani katikajamii, na ufanyaji kazi pamoja na ugawanyaji wa mali ni sehemu ya itikadi. Hata hivyo neno “siasa” hapa tunalihusisha hasa na hali ilivyokuwa nchini katika enzi za ukoloni, wakati Snow-White alipoandika baadhi kubwa ya mashairi yake. Je, mshairi aliisawiri vipi hali hiyo?
Labda tuanze na shairi la “Hongera Kuini Wetu” (uk. 11). Shairi hili lina utata kidogo, kwani tujuavyo, kuini huyo alikuwa mkuu wa Dola ya Uingereza, naye ndiye hasa kiongozi wa ukoloni ulioinyonya na kuigandamiza Tanganyika. Iweje basi mshairi wa Kitanganyika amsifu adui huyu?
Hata hivyo, kwa upande mwingine, inawezekana kabisa kuwa Akilimali alipoandika shairi hili alilitumia kikejeli na labda kuwataka wasomaji wake walisome kila neno katika kinyume chake. Msomaji afanyapo hivyo atagundua ujumbe wa kumlaani kabisa “kuini” huyo.
Shairi la “Kila Ndege na Tundule” (uk. 22) ambalo ni tambo, huweza kuwa la kisiasa pia. Hili linajikita katika uzalendo wa kila mtu kupenda nchi na utamaduni wake (“tundu”), na hili tunaling’amua hasa katika ubeti wa mwisho:
Quote:Rabi naomba kabuli, tujalie heri njemaTuzidishe ikibali, tujifunze taalumaTuishi na Kiswahili, lugha ngeni kuzitema
Quote:Quote:Kila ndege na tundule, tundujingine karaha.
Maudhui ya “Kila Ndege na Tundule” yamesisitizwa pia katika shairi la “Kila Mdharau Chake” (uk. 24) ambalo hali kadhalika tunaweza kulihusisha na uzalendo wa mshairi; na pia katika lile la “Mcheza Kwao” ambamo mshairi anaasa kuwa mtu hana budi kujenga na kuimarisha nchi yake.
Mashairi ya “Nafingwa Ningali Hai” (uk.51), “Rabi Humlipizia Mnyonge Mkosa Haki” (uk.58) na “Walimwengu Tutendeje” (uk.75) ni ya kisiasa yanayotetea haki za wanyongc. Wakati ambapo inaelekea lile la “Walimwengu Tutendeje” limetumiwa kuwafumbia wakoloni kwani “shida” itajwayo yaweza kuwa ukoloni na madhila yake, wakati ambapo “nguruwe” wanaojitokeza kula miche ya mahindi ipandwayo na wananchi huweza kuwawakilisha wakoloni na unyonyaji wao; katika mashairi ya “Nafingwa” na “Rabi Humlipizia” mshairi ‘amepinga dhuluma moja kuwa moja. Anasema katika shairi la “Nafingwa”:
Quote:Napigwa pigo la goti, miguu nimelemewaKilicho changu sipati, naomba bila kupewaNafingwa kama kijili, nanyimwa kwa kuonewa
Quote:Quote:Nafingwa ningali hai, kinywa nazibwa kunena.
Zaidi ya kupinga uonevu wa kutoruhusiwa hata kulalamikia maovu yaiiyopo nchini wakati wa ukoloni, mshairi ananung’unikia pia ubaguzi wa rangi uliokuwa umezagaa wakati huo katika shairi hili:
Quote:Japo navuta sauti, kauli kutaka toaNatishwa Snowaiti, kwa rangi niliopewaKwa kunifunga kijiti, bila sababu kujua
Quote:Quote:Nafingwa ningali hai, kinywa nazibwa kunena.
Kwa jumla, mashairi ya aina hii si mengi katika diwani hii, lakini haya machache yanatoa maudhui mazito mno ambayo yanafifisha udhaifu wa mashairi ya aina va lile la “Hongera Kuini Wetu.”
Dini na Mungu
Katika uchambuzi wa dhamira mbalimbali tuliokwishafanya tuligusia hapa na pale kuhusu mawazo ya mwandishi huyu juu ya nafasi ya dini au Mungu katika maisha ya jamii. Hapa tutaendeleza tu mjadala huo kwa kuuhusisha na mashairi yanayoshughulikia dhamira hii ama moja kwa moja, au kwa kuitaja tu.
Karibu mashairi yote ya kimaadili yanagusia suala la dini na Mungu. Mwandishi inaelekea yu muumini mkubwa wa dini, naye anaamini kabisa kuwa jambo lolote linalotokea duniani ni kwa amri ya Mungu.
Shairi la “Ikuze Dini ya Kiislamu” (uk. 16) moja kwa moja ni la kuitangaza dini hiyo ambayo mshairi anaamini ndiyo sahihi yenye “nuru” ya kuwaangaza watu wakati zingine zote ni za kikafiri. Anasema haya katika ubeti wa mwisho wa shairi hili:
Quote:Yarabi tusheheneze, Isilamu twasongekaFarijiko tueneze, dhiki hizi kututokaUkafiri ukimbize, ukome na kutoweka
Quote:Quote:Ikuze na inyanyuze, dini ya Kiislamu.
Bwana Shaaban Robert, mshairi mwenzake Akilimali, ubeti kama huo anaupinga kwani alikwishavuka mipaka ya kanisa na msikiti na kusema, hasa katika kitabu chake cha Siku ya Watenzi Wote, kwamba watu wote, bila kujali dini, rangi au taifa, hawana budi kuungana katika juhudi za kuleta maendeleo ya jamii.
Katika shairi la “Nisipomtunza Wangu Nikamtunze wa Nani?” ubeti wa mwisho unasema:
Quote:Tamati hapa ni basi, daima nashukuraniNaujutia ukwasi. Mungu alio nihiniMke wangu angepasi, kwa kila la tamaduni.
Hapa mshairi anaeleza kuwa mtu kuwa tajiri au masikini ni matakwa ya Mungu. Ujumbe huu anaurudia katika shairi la “Unapokosa Shukuru” (uk. 71) anapodai:
Quote:Shukuru unachopata, japo ukipata mbovuMungu mwenyewe tafeta, nzima pasipo ya nguvuBure pesa hutapata, pasipo uelekevuUnapokosa shukuru, kupata kuna Rabuka.
Mashairi ya namna hii yanaweza kurudisha nyuma maendeleo ya baiakati za watu za ujenzi wa jamii zao hasa watakapohitimisha kuwa matatizo yao na hali zao zote ni mipango ya Mungu.
Katika utenzi wa “Radhi” mshairi kaanza na mtindo wa kimapokeo unaomwita Mungu na kumwomba ampe msaada na baraka katika utunzi wake. Iliaminika miongoni mwa washairi wa kimapokeo kuwa mtunzi wa tenzi hupata kipaji kutoka kwa Mungu, jambo ambalo linazidi kupoteza waumini wengi kila uchao, hasa kwa washairi wa kizazi kipya cha leo. Hawa wanaamini kuwa kila jambo hutokana na mtu mwenyewe, kwa juhudi pamoja na maarifa yake.
Dhamira Zinginezo
Tulizoziangalia si dhamira pekee zijitokezazo katika diwani hii. Ziko zingine ambazo zinajitokeza katika shairi moja moja au mawili hivi. Nyingi ya hizi ni zile zinazojitokeza katika mashairi ya tambo. Mathalani umuhimu wa kujali na kutunza kile alicho nacho mtu (“Bora Shaba Sibadili na Dhahabu,” uk. 4); kuheshimu ndoa (“Jozi,” uk. 18); hasara za kudodosa mambo, hasa yamhusuyo mtu wa karibu nawe (“Kuku Ukimchungua,” uk. 27); na umuhimu wa kutunza siri (“Panapo Wingi wa Ndege,” uk. 56).
Shairi la “Kiswahili” (uk. 29) linaungana na yale ya kizalendo kwani linausifu na kuutukuza utamaduni wa Mtanganyika. Mshairi kasema kwamba Kiswahili ni kama “zamaradi”, na kuendelea kwamba:
Quote:Katika yangu fuadi, Kiswahili ndiyo memoNakipenda sina budi, kwafasaha na upimoLugha nyingine fisadi, yanivuruga msemo
Quote:Quote:Ingawa najitahidi, kusema sipati kimo.
Shairi la “Manahodha Kuwa Wengi, Ni Kuzamisha Mashuwa” linaibusha dhamira muhimu hata katika Afrika ya leo. Dhamira hii inahusu uongozi bora, nayo inaeleza kuwa mabavu hayafai katika majukumu ya uongozi.
Japokuwa suala la elimu ni dhamira ndogo kitabuni humu ilinganishwapo na zingine kama za “mapenzi” na “maadili”; linayo nafasi muhimu pia katika diwani hii.
Katika shairi la “Asofunzwa na Wazazi Hufunzwa na Ulimwengu” mshairi amegusia dhamira hii kwa kutuonyesha kuwa elimu si ya darasani tu bali pia hupatikana katika malezi ya wazazi na ya dunia.
FANI KATIKA DIWANI YA AKILIMALI
Wakati wa kujadili maudhui ya diwani hii hapohapo tulikuwa tunagusia kuhusu vipengele mbalimbali vya fani vilivyotumiwa na mshairi kuyaibushia maudhiu hayo. Mathalani, tulieleza juu ya kipengele cha picha au taswira ya mwanamke tuipatayo ambayo inapingana na ukombozi wa mwanamke alioukusudia Akilimali. Haya yote yametokana na ukweli kuwa maudhui na fani ya kazi ya fasihi ni vitu viwili visivyotenganika; kwa hiyo, mara tu mhakiki aanzapo kujadilj kipengele kimoja hujikuta akikihusisha na cha pili, apende asipende.
Katika sehemu hii basi, tutajaribu kugusia vipengele ambavyo hatukuvitaja vinavyochangia sana kwenye uundaji wa fani katika diwani hii.
Kwa jumla mshairi ametumia mtindo wa kimapokeo katika mashairi na tenzi zake zote. Kanuni za vina na mizani zimefuatwa kimapokeo, na mashairi mengi ni unne yenye vina vya kati na vya mwisho vilivyo sawa katika mistari mitatu ya kwanza kwa kila ubeti, lakini vyenye kubadilika katika mistari ya mwisho mwa beti.
Mwandishi amejitahidi kutumia tamathali za mlinganisho, kama hasa zile za sitiari na tashbiha. Hizi ni tamathali za mlinganisho, kama vile alivyouita ustaarabu kuwa ni dhahabu (ubeti wa 7 wa “Dunia Si Uungwana,” uk.7). Pia amatumia sifa mbalimbali kuhusu hisani kwa kuiita “zabibu”, “sharubati”. “zumari”, “juba” na kadhalika (“Hisani,” uk. 14); mfano mwingine ni ule wa kumwita mke ni fingo la nyumba.Tamathali hizi na zinginezo ambazo msomaji atazigundua katika mashairi mengine, zaidi ya kuipamba lugha zimeongezea pia uzito katika kutupa picha ya kikamilifu zaidi ya jambo lihusikalo.
Zaidi ya tamathali, mshairi ametumia pia methali katika baadhi ya mashairi yake, hasa katika vichwa vya mashairi hayo. Mfano ni mashairi ya “Asofunzwa na Wazazi, Hufunzwa na Ulimwengu,” “Hasira Hasara,” “Hujafa Hujaumbika,” “Haliwezi Mwanadamu Lishindalo Fisi,” “Kila Ndege na Tundule,” na mengi ya aina hii ambayo matumizi yake ya methali yamesaidia katika kuleta ujumbe uliokusudiwa.
Kuna baadhi ya mashairi ambayo matumizi yake ya vina ni tofauti kidogo. Mathalani, tunaweza kusema kuwa shairi la “Oa Mwanakwetu Oa” lina vina vitatu katika kila mstari kwa sababu neno “oa” linarudiwa katika sehemu zile zile kwenye kila mstari. Marudio haya yanafanya kuwe na kina cha a mwanzoni mwa kila mstari na pia katikati ya kila mstari, na kina kingine mwishoni mwa mstari. Hapa basi, tunapata mpangilio wa vina kama ifuatavyo:
Quote:Oa mwana kwetu oa, oa mrembo jamaliOa mwana mlelewa, mwenye utu mwenye hali
Marudio haya ya neno “oa” hapohapo vanasisitiza umuhimu wa ndoa.
Mshairi anao mtindo wa kutumia maneno ya Kiingereza kwa kuyatohoa. Wakati mwingine haya yameleta ucheshi wa habari anazozieleza. Kwa mfano katika shairi la “Akiba Si Mbaya” katumia neno “poni” kwa maana ya lile la Kiingereza la “pawn”, na katika shairi lingine ambalo kichwa chake kinachekesha katumia “Gud Bai Mai Diri” kwa maana ya “Goodbye My Dear” Haya pamoja na maneno “Twenti eiti” – kwa maana ya “Twenty eight” katika shairi la “Ndugu-Arusi'” (uk. 55) huenda kwa wengine yakaonekana kuwa ni kasumba badala ya ucheshi.
Hata hivyo, japokuwa tumevitaja viungo vyote hivyo vya fani, kwa hakika mashairi mengi katika diwani hii yanasomeka moja kwa moja tu bila kuwaha ile lugha ya mvutc ya “kishairi'” tuikutayo katika mashairi mengine ya kimapokeo kama vila ya akina Shaaban Robert au Mathias Mnyampala. Huenda tutakuwa tunamwonea Akilimali Snow-White, hata hivyo, kwa kumtaka awe na kiwango sawa na cha hao mashaha wa malenga kwani hata kiumri alikuwa mdogo sana kwao, na kuizoefu pia hizi zilikuwa juhudi zake za mwanzo. Ndiyo sababu tunamwona Akilimali wakati mwingine akikosa msamiati na kurudiarudia maneno hayohayo si kati -a shairi tu, bali hata ndani ya ubeti huohuo; marudio yanaonekana dhahiri kuwa si kwa ajili ya msisitizo, bali ni matokeo ya uchanga wa Akilimali Snow-White katika bahari ya ushairi wakati alipoandika mashairi ya diwani hii. Mathalani, katika ubeti wa mwisho wa “Dunia Rangi Rangile” neo “mwenzako” isingefaa lirudiwe; na neno “balia” isingefaa kutumiwa mara mbili katika beti zilizofuatana za 17 na 18 za utenzi wa “Mke na Mume.”
Bila kujali udhaifu huo tulioutaja, ni dhahiri kuwa Akilimali Snow-White katika Diwani ya Akilimali ameshughulikia dhamira mbalimbali zilizo muhimu na ambazo huwavutia wasomaji wengi vijana.
Maswali
1. Chagua dhamira mbili kati ya zifuatazo ujadili zilivyoibushwa katika Diwani ya Akilimali:
Quote:1. Maadili na maana ya maisha2. Ndoa3. Siasa4. Ukombozi wa mwanamke.
2. “Kutokana na kutapakaa kwa dhamira ya mapenzi katika diwani hii, tunaweza kusema kuwa Akilimali kawaandikia vijana zaidi kuliko wazee”. Jadili.
3. Linganisha jinsi Akilimali na mshairi mmoja kati ya wafuatao walivyoishughulikia dhamira ya siasa.
Quote:1. Theobald Mvungi (Raha Karaha)2. Saadani Kandoro (Diwani ya Saadani)3. Francis Semghanga (Teuzi za Nafsi).
4. Je, ni nani kati ya Saadani Kandoro (Mashairi ya Saadani), Francis Semghanga (Teuzi za Nafsi), na Akilimali Snow-White (Diwani ya Akilimali), ambaye amefaulu zaidi katika kuoanisha fani na maudhui ya ushairi wake? Toa sababu na uthibitisho wa hoja zako.
]]>SURA YA SABA
Utangulizi
Akilimali Snowhite ni miongoni mwa washairi wachache wa enzi wa akina Sbaaban Robert ambao tuna bahati ya kuwa nao leo hii. Wenzake wengine tunaowcza kuwataja ni akina Sheikh Saadani A. Kandoro, na Shaha wa Malenga Mwinyihatibu Amiri. Hawa na wengine kama akina Shaaban Robert, Mathias Mnyambala na K. Amri Abedi ndio walioendeleza jadi ya kimapokeo katika ushairi wa Kiswahili. Kwa mfano, katika ushairi wao kanuni za vina na mizani zilizingatiwa kuwa ni sheria, ijapokuwa hapa na pale baadhi yao (akiwemo Shaaban Robert) walikiuka “miiko” hiyo. Haya yote yanajitokeza kwa namna hii ama ile katika Diwani wa Akilimali.
DHAMIRA KUU
Katika “utangulizi” wa diwani hii, K. Amri Abedi ametoa muhtasari mzuri kuhusu maudui wa mashairi ya Diwani ya Akilimali kama ifuatavyo katika (uk.iii):
Quote:Mashairi haya mazuri yanaeleza kwa wingi mwendo wa siasa wa vijana, na maonyo na maagizo, pamoja na hekima ya mambo yenyewe kwa namna yanavyofasirika katika maoni ya mtungaji wetu stadi. Baadhi ya mashairi ni jawabu ya mashairi yaliyoandikwa na watungaji wengine… Baadhi ya mashairi haya ni mashangilio au masimango. Baadhi ni maombi au dua. Na merigine ni mashairi yanayohusu mapenzi, ndoa na talaka. Mashairi merigine yamo katika sura ya fumbo…
Kwa maneno haya, K. Amri Abedi amemrahisishia mwalimu na nwanafunzi kuyagawa mashairi haya kidhamira, japokuwa si lazima kufuata mpango huu.
Katika kuyajadili maudhui ya diwani hii, sura hii itachunguza jumla ya dhamira sita ambazo ndizo kuu bumu:
Quote:1. Mapenzi2. Maadili na maana ya maisha3. Ndoa na nafasi ya Mwanamke katika jamii4. Umuhimu wa kazi5. Siasa6. Dini na Mungu.
Mapenzi
Karibu theluthi nzima ya mashairi ya Diwani ya Akilimali inashughulika na dhamira ya mapenzi au mahaba baina ya wanaume na wanawake. Kati ya mashairi havo yamo ya “Daima Nilikiwaza” (uk. 5), “Enenda Mwana Kunenda” (uk. 8), “Gud Bai Mai Diri” (uk. 11), “Kupenda Kimasikini” (uk. 27), “Kwako Nina Tadhalali” (uk. 30), “Laiti ukisubiri Utapoa Moyo Wako”, (uk. 30), “Mapenzi Niliyo Nayo” (uk. 31), “Nala Nikimetameta Moyo Wangu Umetua” (uk. 49), “Nini Dawa ya Mapenzi” (uk. 50), “Nisipomtunza Wangu Nikamtunze wa Nani?” (uk. 52), “Ni Tangu Huniulizi Nimekonda Taabani” (uk. 52), “Nimemshika Mnana” (uk. 53), “Nisalimiye Hidaya” (uk. 55), “Pendo” (uk. 57), “Penzi” (uk. 57), “Sipotaka Niwe Nawe” (Uk. 65), “Simbulizi” (uk. 65), “Tangu Tumefarakana” (uk, 66), “Ua la Moyoni Ua” (uk. 67), “Usiponipenda Wewe” (uk. 70), “Umenipunguwa Hiba” (uk. 70), na “Wazuri Wanao Semwa” (uk. 76).
Mashairi yote hayo yanatoa nyuso mbalimbali za mapenzi na mahaba. Kwa mfano, shairi la “Daima Nilikiwaza” linaonyesha dukuduku linalokuwapo baina ya wapendanao, hasa pale ambapo ulikuwapo ukimya wa kutokuandikiana kati yao.
Katika shairi la “Enenda Mwana Kunenda” tunauona uso wa pili wa sarafu ya mapenzi: kuwa mapenzi siyo mito ya asali na maziwa daima dumu. Katika mapenzi kuna kufarakana na kugombana, pamoja na kukwaruzana hadi hata kuamua kutengana:
Quote:Nimechoshwa na vituko, daima vina nikifu,Moyo sinapumvko, bali mwingi usumbufu,Enenda ondoka vyako, moyoni unanikifu,
Quote:Quote:Enenda mwana kunenda, wendako nisalimie.
Quote:………………………………………………………………………Enenda nitapumua, na kubwa sumbuko hili,Kama mapenzi yaua, kheri potelea mbali,Na kama ni kuugua, nitapoa siku mbili,
Quote:Quote:Enenda mwana kunenda, wendako nisalimie.
Shairi lingine linaloonyesha kufarakana kwa wapenzi ni lile la “Sipotaka Niwe Nawe” ambalo linamtaka mmoja wa wapenzi arudishe vyote alivyopewa na mwenziwe.
Hata hivyo, kuagana kwa wawili wapendanao si lazima kuwe kwa shari bali kwaweza kuwa kwa heri, kama tuoneshwavyo katika shairi la “Gud Bai Mai Diri”, ambamo mmoja wa wapenzi anamuasa mwenziwe kuwa wakumbukane kwa barua.
Masuala ya mapenzi yameshikamana sana na yale ya hali ya mtu ilivyo, hasa kiuchumi. Hili tunaonyeshwa na mshairi katika shairi la “Kupenda Kimasikini” ambamo twaonyeshwa kuwa katika “kupenda kimasikini, apendwae hana raha.” Umasikini hauleti matatizo katika masuala ya mapenzi tu bali hata katika ndoa, kama ubeti wa mwisho wa shairi hili la “Kupenda Kimasikini” unavyosisitiza:
Quote:Mpe mema maikazi, nafusi ipate wanda,Awe nao vijakazi, shamba asiwe wa kwenda,Mke mfanye azizi, mapenzi si kumdunda,
Quote:Quote:Kupenda kimasikini, apendwae hana raha.
Kwa hiyo basi, sawa na vile ambavyo maisha ya kuiabudu fedha yametawala nyanja zingine za uhai wa jamii, vivyohivyo taasisi ya ndoa imekumbwa na nguvu hii pamoja na mahusiano ya kimapenzi. Mshairi ameirudia dhamira hii ya mapenzi ya pesa katika shairi la “Penzi” ambamo anaonyesha tena jinsi ambavyo pendo kwa mtu fakiri ni kujiumbua bure. Suala hili tutaliangalia vizuri zaidi wakati wa kuishughulikia dhamira ya ndoa na nafasi ya mwanamke katika jamii.
Baadhi ya mashairi ya mapenzi katika diwani hii hapohapo r.i ya kimaadili. Mathalani shairi la “Kwako Nina Tadhalali” linasisitiza umuhimu wa wapenzi kupatana hata kama wamegombana, wakati lile la “Laiti Ukisubiri Utapoa Moyo Wako” linaasa kwamba katika mapenzi kuna haja ya kuwa na subira kwani harakaharaka haina baraka. Katika shairi hilihili mshairi anayakosoa mapenzi ya nyakati zake kuwa yamegeuka kuwa utani mtupu:
Quote:Penzi la sasa utani, sionl wafaidio,Umebakia utani, kufanya kisingiziio,Asili hauwaoni, wapenzi wapendanao,
Quote:Quote:Laiti ukisubiri, utapoa moyo wako.
Mashairi mengi ya mapenzi katika Diwani ya Akilimali yanaonyesha dhahiri ujana mwirigi aliokuwa nao mshairi alipoyaandika. Haya ni yale tunayoweza kuyaita ya “mapenzi ya sili silali” ambayo maneno yake yametiwa chumvi ili kukoleza mapenzi yenyewe. Mathalani, katika shairi la “Mapenzi Niliyo Nayo,” mshairi anamweleza mpenziwe:
Quote:Mchana kutwa nalia, kwa fikirazo benati,Moyo wanichechemea, kwa penzi sili siketi,
Quote:Quote:Mapenzi niliyo nayo, kwako hayana kiyasi.
Quote:Kwa wingi yamefurika, mapenzi nikupendayo,Mwili damu nakauka, kwa kwikwi hata kiliyo,Na kisha ninasumbuka, haunitulii moyo
Kauli za namna hii zinajitokeza pia katika shairi la “Tangu Tumefarakana,” hasa katika ubeti wa pili na wa tatu:
Quote:Kwa raha sili silali, si usiku si mchana,Nimedhoofika hali, sili nisipokuona,Mpenzi nambiye kweli, lini nitapokuona,
Quote:Quote:Tangu tumefarakana, nimekonda sina hali.
Quote:Nimekonda takiraba, hali nimebadilika,Sili mwana nikashiba, tangu ulipoondoka,Rejea nipate tiba, huenda nikatibika,
Quote:Quote:Tangu tumefarakana, nimekonda sina hali.
Ijapokuwa haya na mashairi mengine tuliyokwishayataja yanaonyesha nguvu za mapenzi, ni wazi kuwa mtu hawezi kuwa analia kila siku kwa siku nzima kwamba hali chakula na halali eti kwa sababu ya mapenzi. Akifanya hivyo hufa. Hata hivyo lugha hii ya “sili silali” ni ya kawaida kwa wapenzi, hasa miongoni mwa vijana ambao ndio kwanza wanauingia ulimwengu wa urafiki baina ya wasichana na wavulana.
Maadili na Maana ya Maisha
Mashairi mengi pia katika Diwani ya Akilimali yanashughulikia maadili na maoni kuhusu maisha kwa jumla. Shairi la kwanza, kwa mfano, linasisitiza juu ya umuhimu wa kufanya na kuheshimu kazi, jambo ambalo lina umuhimu sana katika maisha ya Watanzania hata leo hii. Pia shairi linakazia kuwa mtu hawezi kupata uzoefu wa mambo yote yahusuyo maisha kutoka kwa wazazi wake: lazima awe tayari kufunzwa na ulimwengu, yaani kujifunza kutoka kwa wengine zaidi ya baba na mama yake. Mshairi anasema:
Quote:Kazi nilizojifunza, babangu hakuzijua,Hakujua Kingereza, kuuza na kununua,Bali kujipendekeza, ndipo mwana nikajua,
Quote:Quote:Asofunzwa na wazazi, hufunzwa na walimwengu.
Katika shairi la “Aso Sudi na Bahati” mshairi anaeleza jambo tata lihusulo dhana ya “bahati”: kuwa kila mwenye kupata jambo huwa analipata kwa “bahati”, na kwamba asiye na bahati habahatishi. Shairi hili ni zuri sana kwa majadiliano. Je, mwandishi si anajipinga mwcnyewe anaposisitiza katika baadhi ya mashairi yake kuwa mafanikio yanatokana na juhudi na uhodari katika kazi wakati ambapo hapohapo anadai kuwa ili kufanikiwa maishani mtu hana budi kuwa na bahati?
Shairi la “Ajionae Mbora” (uk.3) linashauri kuwa hakuna haja ya kujiona au kuwa na majivuno. Kwa vile hili ni shairi fupi sana tunaweza kulidondoa lote:
Quote:Ajionae mbora, mbora wa jadi yake,Milele ana hasara, anavunja utu wake,Apite kihangarara, watu wasimtunulce,
Quote:Quote:Ajionae mbora, daima ana hasara.
Hili limeungana na la “Akiba si Mbaya” (uk. 3) linaloonyesha umuhimu wa kuweka akiba. Tatizo la shairi la “Akiba si Mbaya” ni kwamba linajaribu kuwaeleza watu kuwa kupata au kukosa kwao hutokana na majaliwa ya Mungu (ubeti wa 5), jambo ambalo leo hii si rahisi kukubalika miongoni mwa wasomaji wengi.
Shairi la “Dunia Rangi Rangile” (uk. 6) ni mfano mzuri pia wa shairi la maadili. Humu mshairi anaeleza umuhimu wa kuheshimu na kujituma katika ufanyaji kazi. Ni shairi linalosisitiza juu ya kujitegcmea, kama asemavyo mshairi katika ubeti wa pili:
Quote:Dunia kwa mwanamume, yataka kujichumia,Kila pembe ujitume, nawe kujisaidia,Siyo ungoje wachume, ukaliye kutumia,
Quote:Quote:Dunia rangi rangile, yataka kujichumia.
Katika shairi la “Dunia si Uungwana” (uk. 7), mshairi kaunga mkono maadili anayoyatoa katika “Dunia Rangi Rarigile” ambamo anatuasa kuwa maisha yanataka taratibu, ustaarabu na kuishi vizuri na watu. Maadlii haya yameendelezwa katika shairi la “Dunia Ndiyo Ni Njema” (uk. 8) ambamo mshairi anatueleza kuwa kwa asili mtu si mwema. Shairi hili nalo linatoa kauli tata inayoweza kuonekana ni ya kujipinga yenyewe inaposema “Dunia ndiyo ni njema, wanaadamu si wema.” Je, inawezekana tuwe na “dunia njema” yenye “wanadamu wabaya”?
Hata hivyo, katika shairi hilihili Akilimali anasisitiza kuwa ni tabia ya kawaida kwa mwanadamu kuwa karibu nawe wakati wa raha na kukukimbia wakati wa janga:
Quote:Wanadamu si wema, zingatia nisadiki,Sione kukuengama, moyo ukataharuki,Mtapendana pa nema, pa dhiki hawaoneki,
Quote:Quote:Dunia ndiyo ni njema, wanaadamu si wema.
Kuwa na fahari kumepigwa vita katika shairi lingine la kimaadili la “Fahari Inafilisi” (uk 9). Shairi hili linasuta tabia ya mtu kujiona kwa mambo ambayo si ya kweli Ubeti wa 3, kwa mfano, unashauri:
Quote:Humpotei kundini upendae kusifiwa,Ingawa awe ngomani, fahari ataitoa,“Mimikwangu khamsini, nitayari kuzitou”,
Quote:Quote:Fahari inafilisi, hadharini na fahari.
Pamoja na kuepuka ufahari, mshairi anashauri pia kuwa kuna umuhimu wa kufanya mambo kwa uangalifu. Haya anayaeleza katika shairi lake la “Ghafula Inaumiza,” shairi ambalo linaungana na lile la “Hasira Ina Hasara” (uk. 11) linalosisitiza kuwa kama mtu asingeyakabili mambo kipupa na kwa hasira hata pale panapoudhi, angekuwa na maisha mazuri sana. Maadili, ya namna hii yanaibuka pia katika shairi la “Hujafa Hujaumbika” ambalo linaeleza umuhimu wa heshima kwa watu, na kusisitiza kuwa kuna haja ya kukwepa majitapo, ujeuri, ufahari na kiburi. Wakati huohuo shain hili ni kama linaeleza pia maana ya maisha: kuwa maisha ya mtu yamo katika mabadiliko mengi kiasi ambacho ni vigumu kwa mtu huyo kujidai kuwa amekamilika kabla hajafa.
Utenzi wa “Hisani” pia ni wa kimaadili unaosisitiza juu ya umuhimu kwa watu kuwa na hisani, fadhili na huruma. Hisani imepewa sifa nyingi katika utenzi huu. Mathalani, imeitwa “tamu kama zabibu,” “tamu kama sharubati,” nayo “yavuma kama zumari”, “husitawi kama shamba” na “hunukia kama tunda”.
Katika utenzi huu pia, sawa na tuonavyo katika shairi la “Jalisi Ukiandisi” (uk. 19), mwandishi anasisitiza umuhimu wa kuisbi na watu kiutaratibu, bila mabavu au ugomvi. Ametumia mifano wa Bwana Msosi katika mashairi yote mawili kulisisitiza jambo hili:
Quote:Watemi wamefilia, akina Bwana Msosi,Nguvu walikitumia, wakinyang’anya kwa fosi,Na wanao wandamia, wawangojea mkosi,
Quote:Quote:Jalisi ukiandisi, ichungue dunia
Quote:Quote:Quote:Quote:Quote:Quote:Quote:(“Jalisi Ukiandisi”)
Quote:Basi dunia sifosi,Yataka mwendo wa ngisi,Wawapi kina Msosi,Nguvu walikitumia?
Quote:Quote:Quote:Quote:(“Hisani”)
Katika beti hizi mbili mshairi anagusia suala la uongozi bora kuwa hautakiwi uwe wa “fosi” na mabavu kama ahokuwa nao Mtemi Bwana Msosi. Utumiaji mabavu umepingwa pia katika shairi la “Kila Mtaka Uluwa” ambamo adili kubwa lipatikanalo ni lile Sa kuwaasa watu wasitumie nguvu bali wawe wavumilivu:
Quote:Kupata huwa si nguvu, si vishindo na ghasia,Kwataka uvumilivu, uukosapo tulia,Autakae kwa nguvu, jela inamngojea,
Quote:Quote:Kila mtaka uluwa, dunia aichukia.
Zaidi ya uvumilivu, mshairi pia anahubiri juu ya umubimu wa ujirani mwema na kusaidiana. Pia ahasuta tabia ya watu kutetane ar hata kuingiliana katika unyumba. Haya anayasema hasa katika shairi la “Jirani Yako Ni Ndugu” (uk. 20).
Maadili mengineyo ni yale yanayoeleza umuhimu wa kuwa na tahadhari na uhakika wa matendo yetu, na umuhimu wa kuwapa watoto malezi mema kwani mtoto umleavyo ndivyo akuavyo (“Kitendo Ni Majuto” uk. 24); tusiropoke maneno ovyo (“Kinywa Humponza Kichwa,” uk. 25); tukwepe upokeaji hongo na rushwa (“Kila Mpenda Rushuwa,” uk. 27); uzuri wa subira maishani (“Mume Asiye Subira,” uk. 32); na pia tunaaswa kuwa ijapokuwa tabia ya upole na ukimya kwa jumla ni nzuri, lakini sifa hizi ni lazima ziwe za wasiani kwani upole na ukimya unapozidi huweza kuwa na hasara kwetu (“Upole Wachusha,” uk. 69).
Kwa jumla, mashairi haya ya maadili ni mazuri kwani yanajaribu kujenga tabia nzuri na mahusiano mazuri pia miongoni mwa wanajamii, Tatizo moja kubwa la maadili ya namna hii ni kwamba yanatoleva kimahubiri mno bila hasa kuchambua chanzo cha matatizo yahusikayo. Kwa mfano, siyo vizuri kusema tu “usiibe” biia kuangalia ni mambo gani katika jamii yanayomfanya mtu aamue kuiba Inawezekana kabisa kwamba yako matatizo yanayotokana na jamii kugawanyika kati ya matajiri sana waisbio kwa jasho la wengine, na wengine kwa kutoa jasho la mchana kutwa kuwatumikia hao matajiri. Hawa watoa jasho haitakuwa jambo laajabu “waibapo” kutokakwa matajiri hao, na wala si sahihi kuwahubiria na kuwakemea kuwa wasiibe.
Kwa hiyo basi, japokuwa maadili mengi katika mashairi ya Diwani ya Akilimali yanasikilika vizuri sana masikioni, mengi ya hayo pia yamekosa misingi ya kijamii kwa hiyo yanapwaya
Ndoa na Nafasi ya Mwanamke Katika Jamii
Kwa vile suala la ndoa linashirikiana sana na lile la natasi ya mwanamke katika jamii, tutazichambua dhamira hizi kwa pamoja.
Katika shairi la “Mume Asiye Subira” (uk. 32) Akilimali anasema kuwa maisha ya ndoa yanahitaji subira na uvumilivu mwingi:
Quote:Subira kitu azizi, ni vyema kisiachiwe,Subirs ni utoshezi, na mkubwa msadawe,Wenye subira wapeno, wanaishi pasi yowe,
Quote:Quote:Mume asiye subira, maisha yumashakani.
Suala la ndoa lilizishughulisha sana kalamu za washairi wa enzi za Shaabn Robert akiwemo Akilimali Snow-White. Hili lilijadiliwa na kulumbaniwa hasa katika gazeti la Mambo Leo. Mashairi merigi yaliyolijadili jambo hili yalieleza ubaya wa ujane, na yalisisitiza kuwa naoa ni wajibu kwa watu wote. Hili tunaliona, kwa mfano, katika shairi la “Oa Mwana Kwetu Oa” (uk. 56).
Mashairi mbalimbali yanayozungumzia ndoa pamoja na uhusiano wa mume na mke, hapohapo yanagusia suala lililokuwa muhimu sana enzi za akina Shaaban Robert: suala la nafasi ya mwanamke katika jamii. Wakati ambapo Shaaban Robert aliwatetea wanawake bila kujipinga sana katika msimamo wake juu ya suala hili, Akilimali amejitahidi kumwinua mwanamke bila kujua kuwa aina ya utetezi aitoayo hapohapo inamdhalilisha sana mwanamke. Tuangalie mifano michache ya jambo hili. Katika shairi la “Mume Asiye Subira” beti za 5 na 7 zasema hivi:
Quote:Kazi ya mume kwa mke, ni kumfuza mkewe,Muradi mlimike, mkeo aongokewe,Sio kucha kekereke, mkeo umsumbuwe,
Quote:Quote:Mume asiye subira, maisha yumashakani.
Quote:Mke sikumwacha fuvi, sabiliaachiliwe,Japo mke mjuvi, mfunde pasipo yowe,Kisha maneno si chumvi, siku moja ayajuwe,
Quote:Quote:Mume asiye subira maisha yumashakani.
Taswira tuipatayo ya mwanamke napa ni sawa na ya mtoto mdogo mjin’ga ambaye mwalimu wake daima ni mwanamume. Taswira hii imerudiwa katika shairi la “Mke Ni Fingo la Nyumba” (uk. 35), hasa katika beti za 7, 8 na 9:
Quote:Muwekee matumizi, sanaa zisiwe haba,Jitume ufanye kazi, mke apate kushiba,Na ikifikia mwezi, apate cha kujipamba,
Quote:Quote:Mke ni fingo la nyumba, hadhari kumchezea.
Quote:Umpe mema malezi, atuwe katika nyumba,Awe nao vijakazi, na vitwana kumpamba,Msabiliye ghawazi, atumiye kujiramba,
Quote:Quote:Mke ni fingo la nyuma, hadhari kumchezea.
Quote:Kumchezea maizi, mtunze mfano shamba,Mpambe kwa vidarizi, vya dhahabu kumpamba,Na kama hivyo huwezi, mpambe japo vya shaba,
Quote:Quote:Mke ni fingo la nyumba, hadhari kumchezea.
Katika beti hizi tatu, licha ya mwanamke kuonekana kuwa yu kiumbe duni cha kutunzwa na kulelewa, pia iko taswira imdunishayo, ya kumwona kuwa ni pambo la kuyafurahisha macho ya mwanamume. Mwanamke tumwonaye hapa hatofautiani na yule tumkutaye katika Utenv wa Mwanakupona, kwani, aghalabu vijakazi na vitwana hawa waliotajwa huwa wa kike. Hawa tunakutana nao pia katika utenzi wa Sayyid Abdallah A. Nassir wa Al Inkishafi, (Oxford, 1939) wakiwapepea, kuwakanda na kuwaimbia nyimbo za kuwabembeleza wafalme wa mji wa Pate.
Utii, unyenyekevu, na unyorige huo wa mwanamke umesisitizwa pia katika utenzi wa “Mke na Mume” (uk. 42-49). Haya yamejitokeza hasa katika beti za 19-23, za 30-38, na za 44 na 49. Katika beti hizi mwanamke hatakiwi awaze, anahitajiwa angoje “cha kuwaziwa”:
Quote:19. Mwanamke hapasiki,Kutaka hiki na hiki,Mwanamke ana haki,
Quote:Quote:Kungoja cha kuwaziwa.
Quote:23. Mume ni yako hirizi,Yakupasa kumuenzi,Mtii kwa kila kav,
Quote:Quote:Asemalo nyenyekea.
Quote:24. Linalompasa mke,Ndiyo nyumba uishike,Nyumba ni mume na mke,
Quote:Quote:Nyumba si mume pekee.
Hapa mwanamke anatakiwa anyenyekee lolote lisemwalo na mumews; atii kama mtoto mdogo tu.
Beti za 24-29 zinasisitiza kuwa nafasi ya mwanamke ni nyumbani, naye hana budi kuisafisha nyumba vizuri. Amalizapo kufanya hivyo ametakiwa asiranderande ovyo bali atulie nyumbani na ajipambe:
Quote:31. Unapopata wasaa,Kupumzika kukaa,Uwache kugaagaa,
Quote:Quote:Jikoshe ukipumua.
Quote:32. Ebu jitiye utuli,Unawiri wako mwili,Uwe mke kulihali,
Quote:Quote:Jasho baya kuondoa.
Japokuwa kijuujuu mawaidha baya ya kujipamba na kujifanya msafi huweza kusifiwa kwaai hulandana na kaida za afya bora. tuyachunguzapo kwa undani tunagundua kuwa yanamdhalilisha mwanamke kwani anatakiwa ayafanye hayo yote ili kumridhisha mwanamume. Haya yametiliwa mkazo katika ubeti wa 44:
Quote:44. Nenda mwendo maridhia,Mume ukimsikiaAlitakalo sikia,
Quote:Quote:Mume ukimridhia.
Katika shairi, la “Nala Nikimetameta, Moyo Wangu Umetua” jambo hilo limerudiwa. Mshairi anafurahi kuwa ana mke anayefuata lolote asemalo:
Quote:Moyo wangu umetua, nala nikimetameta,Mke nilio muoa, mpole hana matata,Mpole hana udhia, nimwambialo hufata,
Quote:Quote:Nala nikimetameta, moyo wangu umetua.
Quote:Kicheko nakiangua, kwa mke niliopata,Ndio wangu maridhawa, dumu nikimlafuta,Mke wangu ni mtawa, nje hapendi kupita,
Quote:Quote:Nala nikimetameta, moyo wangu umetua.
Taswira sawa na ya beti hizi mbili inajitokeza pia katika shairi la “Nisipomtunza Wangu Nikamtunze wa Nani?” (uk. 52), hasa katika ubeti wa 3.
Kwa Akilimali, ni ushindi mkubwa sana kuwa amepata mke anayefua kwa adabu na upole lolote analomwambia; mke anayetawa ndani ya nyumba Huu ni utamaduni wa kipwani wenye asili ya Uarabu na Uislamu. Leo hii utawa huu pamoja na upole anaoufurahia Snovv-White utaonekana na unyonge wa mwanamke, vitu ambavyo vafaa vipigwe vita. Ukombozi wa mwanamke ambao ni mada muhimu katika mikutano na makongamano mbalimbali duniani unapinga sana adili. Hata tamathali azitumiazo mshairi kumhusu mwanamke leo hii zinaweza zionekane kwa baadhi ya watu kuwa ni za kumdhalilisha zaidi mwanamke badala ya kuwa sifa za kimaendeleo. Mathalani, kumfananisha mwanamke na ua zuri au ndege mzuri (angani ubeti wa 2 wa “Nimcmshika Mnana”, uk. 53) kunamgeuza mwanamke na kumfanya pambo tu la kuyafurahisha macho ya mwanamume, kwa hivyo kutaonekana kuwa kunapingana na ukombozi wa mwanamke kutoka katika unyonge wake.
Hata hivyo, kuna mashairi machache ambayo tunaweza kuyaita ya kimaendeleo kuhusu suala la nafasi ya mwanamke katika familia na jamii. Shairi la “Wapenzi Shangilieni Uzazi” (uk. 75), zaidi ya kuonyesha jinsi ambavyo furaha ya ndoa ni kupata watoto, linaungana na lile la “Mke Mzazi Nyumbani” (uk. 41) kuonyesha umuhimu wa mwanamke hasa katika jukumu lake la umama la kuendeleza uhai; jukumu ambalo linataka aheshimiwe na pia apate haki zote, hata za urithi. Umuhimu wa jukumu hili la umama limesisitizwa katika beti za 40-47 za utenzi wa “Radhi” ambamo mshairi anaeleza kuhusu uchungu na maumivu ya uzazi, mzigo ambao kina mama huuvumilia ilimradi waendeleze maisha na uhai wa jamaa na jamii.
Shairi lingine ambalo limeendeleza utetezi huo ni la “Wapeni Vyeo Mabibi” (uk. 74). Ijapokuwa huenda kwa baadhi ya wasomaji utetezi huu leo hautaonekana kuwa na uzito kwani kwa sasa hivi wako viongozi wa kikc serikalini na pia katika mashirika na makampuni, tuzirigatiapo wakari alipoandika bwana Snow White itadhihirika kuwa huu uiikuwa utetezi thabiti ambao pia ni hatua muhimu ya mwanzo katika ukombozi wa mwanamke.
Umuhimu wa Kazi
Hapa na pale katika mashairi ya Diwani ya Akilimali upo msisitizo kuhusu umuhimu wa kufanya na kuheshimu kazi.
Katika shairi la kwanza kabisa la “Asofuzwa na “Wazazi Hufunzwa na UIimwengu” anasema haya kuhusu kazi:
Quote:Kiasi nilijifunza, si haba kwa kubabiaNitokapo napendeza, kazi njema natumiaNi vigumu kuibeza, jinsi inanielea………………………………………………….Haifai kupuuza, kwa kitu usichojua,Jaribu kupeleleza, na kisha ukichunguaNia unapoikaza, hushindwi kitu kujua
Quote:Quote:Asofunzawa na wazazi, hufunzwa na walimwengu
Quote:Kazi nilizojifunza, babangu hakuzijuaHakujua Kingereza, kuuza na kununuaBali kujipendekeza, ndipo mwana nikajua.
Mawaidha haya yamesisitizwa katika shairi la “Dunia Rangi Rarigile” ambalo lote linatilia mkazo tabia ya kujituma na kuwajibika katika ufanyaji kazi. Shairi hili linasisitiza juu ya umuhimu wa mtu kujitegemea kwa kutolea jasho kila kitu badala ya kusubiri kusaidiwa. Mshairi anasema:
Quote:3. Jitume huku na huku, upate kujichumiaSi wajibu kila siku, mwanadamu kungojeaNa usingoje usiku, kakayo kumliliaDunia rangi rangile, yataka kujichumia.8. Kiwacho cha jasho lako, ni chema kwa kutumiaKulikoni cha mwenzako, kitu cha kusimangiaAkunyimapo mwenzako, lipi litakufaliaDuniarangirangile, yataka kujichumia.
Japokuwa katika shairi la “Unapokosa Shukuru” (uk. 71) kuna mawazo yanayoweza kupingwa na baadhi ya wasomaji kutokana na udhaifu wake wa kuhusisha “kupata” au “kukosa” na mipango ya Mwenyezi Mungu, lakini baadhi ya beti zake (hasa ule wa mwisho) zinapinga uvivu na kusisitiza kuwa mtu hana budi kufanya kazi:
Quote:Kazi zote njema sana, sioni wake ubovuHata hiyo ya kushona, bali usiwe mvivuKazi yeyote kijana, yataka shime na nguvu
Mashairi haya yote, japokuwa ni machache katika diwani hii, yanamfanya Akilimali Snow-White awe na nafasi muhimu katika jamii ya Tanzania ya leo ambamo kazi inathaminiwa kuwa ni kipimo cha utu.
Siasa
Japokuwa dhamira ya siasa tumeitenga hapa, kwa hakika si sahihi kuitenganisha na ile ya umuhimu wa kazi, kwani siasa ni mfumo wa kiitikadi unaofuatwa na jamii, kikundi au tabaka fulani katikajamii, na ufanyaji kazi pamoja na ugawanyaji wa mali ni sehemu ya itikadi. Hata hivyo neno “siasa” hapa tunalihusisha hasa na hali ilivyokuwa nchini katika enzi za ukoloni, wakati Snow-White alipoandika baadhi kubwa ya mashairi yake. Je, mshairi aliisawiri vipi hali hiyo?
Labda tuanze na shairi la “Hongera Kuini Wetu” (uk. 11). Shairi hili lina utata kidogo, kwani tujuavyo, kuini huyo alikuwa mkuu wa Dola ya Uingereza, naye ndiye hasa kiongozi wa ukoloni ulioinyonya na kuigandamiza Tanganyika. Iweje basi mshairi wa Kitanganyika amsifu adui huyu?
Hata hivyo, kwa upande mwingine, inawezekana kabisa kuwa Akilimali alipoandika shairi hili alilitumia kikejeli na labda kuwataka wasomaji wake walisome kila neno katika kinyume chake. Msomaji afanyapo hivyo atagundua ujumbe wa kumlaani kabisa “kuini” huyo.
Shairi la “Kila Ndege na Tundule” (uk. 22) ambalo ni tambo, huweza kuwa la kisiasa pia. Hili linajikita katika uzalendo wa kila mtu kupenda nchi na utamaduni wake (“tundu”), na hili tunaling’amua hasa katika ubeti wa mwisho:
Quote:Rabi naomba kabuli, tujalie heri njemaTuzidishe ikibali, tujifunze taalumaTuishi na Kiswahili, lugha ngeni kuzitema
Quote:Quote:Kila ndege na tundule, tundujingine karaha.
Maudhui ya “Kila Ndege na Tundule” yamesisitizwa pia katika shairi la “Kila Mdharau Chake” (uk. 24) ambalo hali kadhalika tunaweza kulihusisha na uzalendo wa mshairi; na pia katika lile la “Mcheza Kwao” ambamo mshairi anaasa kuwa mtu hana budi kujenga na kuimarisha nchi yake.
Mashairi ya “Nafingwa Ningali Hai” (uk.51), “Rabi Humlipizia Mnyonge Mkosa Haki” (uk.58) na “Walimwengu Tutendeje” (uk.75) ni ya kisiasa yanayotetea haki za wanyongc. Wakati ambapo inaelekea lile la “Walimwengu Tutendeje” limetumiwa kuwafumbia wakoloni kwani “shida” itajwayo yaweza kuwa ukoloni na madhila yake, wakati ambapo “nguruwe” wanaojitokeza kula miche ya mahindi ipandwayo na wananchi huweza kuwawakilisha wakoloni na unyonyaji wao; katika mashairi ya “Nafingwa” na “Rabi Humlipizia” mshairi ‘amepinga dhuluma moja kuwa moja. Anasema katika shairi la “Nafingwa”:
Quote:Napigwa pigo la goti, miguu nimelemewaKilicho changu sipati, naomba bila kupewaNafingwa kama kijili, nanyimwa kwa kuonewa
Quote:Quote:Nafingwa ningali hai, kinywa nazibwa kunena.
Zaidi ya kupinga uonevu wa kutoruhusiwa hata kulalamikia maovu yaiiyopo nchini wakati wa ukoloni, mshairi ananung’unikia pia ubaguzi wa rangi uliokuwa umezagaa wakati huo katika shairi hili:
Quote:Japo navuta sauti, kauli kutaka toaNatishwa Snowaiti, kwa rangi niliopewaKwa kunifunga kijiti, bila sababu kujua
Quote:Quote:Nafingwa ningali hai, kinywa nazibwa kunena.
Kwa jumla, mashairi ya aina hii si mengi katika diwani hii, lakini haya machache yanatoa maudhui mazito mno ambayo yanafifisha udhaifu wa mashairi ya aina va lile la “Hongera Kuini Wetu.”
Dini na Mungu
Katika uchambuzi wa dhamira mbalimbali tuliokwishafanya tuligusia hapa na pale kuhusu mawazo ya mwandishi huyu juu ya nafasi ya dini au Mungu katika maisha ya jamii. Hapa tutaendeleza tu mjadala huo kwa kuuhusisha na mashairi yanayoshughulikia dhamira hii ama moja kwa moja, au kwa kuitaja tu.
Karibu mashairi yote ya kimaadili yanagusia suala la dini na Mungu. Mwandishi inaelekea yu muumini mkubwa wa dini, naye anaamini kabisa kuwa jambo lolote linalotokea duniani ni kwa amri ya Mungu.
Shairi la “Ikuze Dini ya Kiislamu” (uk. 16) moja kwa moja ni la kuitangaza dini hiyo ambayo mshairi anaamini ndiyo sahihi yenye “nuru” ya kuwaangaza watu wakati zingine zote ni za kikafiri. Anasema haya katika ubeti wa mwisho wa shairi hili:
Quote:Yarabi tusheheneze, Isilamu twasongekaFarijiko tueneze, dhiki hizi kututokaUkafiri ukimbize, ukome na kutoweka
Quote:Quote:Ikuze na inyanyuze, dini ya Kiislamu.
Bwana Shaaban Robert, mshairi mwenzake Akilimali, ubeti kama huo anaupinga kwani alikwishavuka mipaka ya kanisa na msikiti na kusema, hasa katika kitabu chake cha Siku ya Watenzi Wote, kwamba watu wote, bila kujali dini, rangi au taifa, hawana budi kuungana katika juhudi za kuleta maendeleo ya jamii.
Katika shairi la “Nisipomtunza Wangu Nikamtunze wa Nani?” ubeti wa mwisho unasema:
Quote:Tamati hapa ni basi, daima nashukuraniNaujutia ukwasi. Mungu alio nihiniMke wangu angepasi, kwa kila la tamaduni.
Hapa mshairi anaeleza kuwa mtu kuwa tajiri au masikini ni matakwa ya Mungu. Ujumbe huu anaurudia katika shairi la “Unapokosa Shukuru” (uk. 71) anapodai:
Quote:Shukuru unachopata, japo ukipata mbovuMungu mwenyewe tafeta, nzima pasipo ya nguvuBure pesa hutapata, pasipo uelekevuUnapokosa shukuru, kupata kuna Rabuka.
Mashairi ya namna hii yanaweza kurudisha nyuma maendeleo ya baiakati za watu za ujenzi wa jamii zao hasa watakapohitimisha kuwa matatizo yao na hali zao zote ni mipango ya Mungu.
Katika utenzi wa “Radhi” mshairi kaanza na mtindo wa kimapokeo unaomwita Mungu na kumwomba ampe msaada na baraka katika utunzi wake. Iliaminika miongoni mwa washairi wa kimapokeo kuwa mtunzi wa tenzi hupata kipaji kutoka kwa Mungu, jambo ambalo linazidi kupoteza waumini wengi kila uchao, hasa kwa washairi wa kizazi kipya cha leo. Hawa wanaamini kuwa kila jambo hutokana na mtu mwenyewe, kwa juhudi pamoja na maarifa yake.
Dhamira Zinginezo
Tulizoziangalia si dhamira pekee zijitokezazo katika diwani hii. Ziko zingine ambazo zinajitokeza katika shairi moja moja au mawili hivi. Nyingi ya hizi ni zile zinazojitokeza katika mashairi ya tambo. Mathalani umuhimu wa kujali na kutunza kile alicho nacho mtu (“Bora Shaba Sibadili na Dhahabu,” uk. 4); kuheshimu ndoa (“Jozi,” uk. 18); hasara za kudodosa mambo, hasa yamhusuyo mtu wa karibu nawe (“Kuku Ukimchungua,” uk. 27); na umuhimu wa kutunza siri (“Panapo Wingi wa Ndege,” uk. 56).
Shairi la “Kiswahili” (uk. 29) linaungana na yale ya kizalendo kwani linausifu na kuutukuza utamaduni wa Mtanganyika. Mshairi kasema kwamba Kiswahili ni kama “zamaradi”, na kuendelea kwamba:
Quote:Katika yangu fuadi, Kiswahili ndiyo memoNakipenda sina budi, kwafasaha na upimoLugha nyingine fisadi, yanivuruga msemo
Quote:Quote:Ingawa najitahidi, kusema sipati kimo.
Shairi la “Manahodha Kuwa Wengi, Ni Kuzamisha Mashuwa” linaibusha dhamira muhimu hata katika Afrika ya leo. Dhamira hii inahusu uongozi bora, nayo inaeleza kuwa mabavu hayafai katika majukumu ya uongozi.
Japokuwa suala la elimu ni dhamira ndogo kitabuni humu ilinganishwapo na zingine kama za “mapenzi” na “maadili”; linayo nafasi muhimu pia katika diwani hii.
Katika shairi la “Asofunzwa na Wazazi Hufunzwa na Ulimwengu” mshairi amegusia dhamira hii kwa kutuonyesha kuwa elimu si ya darasani tu bali pia hupatikana katika malezi ya wazazi na ya dunia.
FANI KATIKA DIWANI YA AKILIMALI
Wakati wa kujadili maudhui ya diwani hii hapohapo tulikuwa tunagusia kuhusu vipengele mbalimbali vya fani vilivyotumiwa na mshairi kuyaibushia maudhiu hayo. Mathalani, tulieleza juu ya kipengele cha picha au taswira ya mwanamke tuipatayo ambayo inapingana na ukombozi wa mwanamke alioukusudia Akilimali. Haya yote yametokana na ukweli kuwa maudhui na fani ya kazi ya fasihi ni vitu viwili visivyotenganika; kwa hiyo, mara tu mhakiki aanzapo kujadilj kipengele kimoja hujikuta akikihusisha na cha pili, apende asipende.
Katika sehemu hii basi, tutajaribu kugusia vipengele ambavyo hatukuvitaja vinavyochangia sana kwenye uundaji wa fani katika diwani hii.
Kwa jumla mshairi ametumia mtindo wa kimapokeo katika mashairi na tenzi zake zote. Kanuni za vina na mizani zimefuatwa kimapokeo, na mashairi mengi ni unne yenye vina vya kati na vya mwisho vilivyo sawa katika mistari mitatu ya kwanza kwa kila ubeti, lakini vyenye kubadilika katika mistari ya mwisho mwa beti.
Mwandishi amejitahidi kutumia tamathali za mlinganisho, kama hasa zile za sitiari na tashbiha. Hizi ni tamathali za mlinganisho, kama vile alivyouita ustaarabu kuwa ni dhahabu (ubeti wa 7 wa “Dunia Si Uungwana,” uk.7). Pia amatumia sifa mbalimbali kuhusu hisani kwa kuiita “zabibu”, “sharubati”. “zumari”, “juba” na kadhalika (“Hisani,” uk. 14); mfano mwingine ni ule wa kumwita mke ni fingo la nyumba.Tamathali hizi na zinginezo ambazo msomaji atazigundua katika mashairi mengine, zaidi ya kuipamba lugha zimeongezea pia uzito katika kutupa picha ya kikamilifu zaidi ya jambo lihusikalo.
Zaidi ya tamathali, mshairi ametumia pia methali katika baadhi ya mashairi yake, hasa katika vichwa vya mashairi hayo. Mfano ni mashairi ya “Asofunzwa na Wazazi, Hufunzwa na Ulimwengu,” “Hasira Hasara,” “Hujafa Hujaumbika,” “Haliwezi Mwanadamu Lishindalo Fisi,” “Kila Ndege na Tundule,” na mengi ya aina hii ambayo matumizi yake ya methali yamesaidia katika kuleta ujumbe uliokusudiwa.
Kuna baadhi ya mashairi ambayo matumizi yake ya vina ni tofauti kidogo. Mathalani, tunaweza kusema kuwa shairi la “Oa Mwanakwetu Oa” lina vina vitatu katika kila mstari kwa sababu neno “oa” linarudiwa katika sehemu zile zile kwenye kila mstari. Marudio haya yanafanya kuwe na kina cha a mwanzoni mwa kila mstari na pia katikati ya kila mstari, na kina kingine mwishoni mwa mstari. Hapa basi, tunapata mpangilio wa vina kama ifuatavyo:
Quote:Oa mwana kwetu oa, oa mrembo jamaliOa mwana mlelewa, mwenye utu mwenye hali
Marudio haya ya neno “oa” hapohapo vanasisitiza umuhimu wa ndoa.
Mshairi anao mtindo wa kutumia maneno ya Kiingereza kwa kuyatohoa. Wakati mwingine haya yameleta ucheshi wa habari anazozieleza. Kwa mfano katika shairi la “Akiba Si Mbaya” katumia neno “poni” kwa maana ya lile la Kiingereza la “pawn”, na katika shairi lingine ambalo kichwa chake kinachekesha katumia “Gud Bai Mai Diri” kwa maana ya “Goodbye My Dear” Haya pamoja na maneno “Twenti eiti” – kwa maana ya “Twenty eight” katika shairi la “Ndugu-Arusi'” (uk. 55) huenda kwa wengine yakaonekana kuwa ni kasumba badala ya ucheshi.
Hata hivyo, japokuwa tumevitaja viungo vyote hivyo vya fani, kwa hakika mashairi mengi katika diwani hii yanasomeka moja kwa moja tu bila kuwaha ile lugha ya mvutc ya “kishairi'” tuikutayo katika mashairi mengine ya kimapokeo kama vila ya akina Shaaban Robert au Mathias Mnyampala. Huenda tutakuwa tunamwonea Akilimali Snow-White, hata hivyo, kwa kumtaka awe na kiwango sawa na cha hao mashaha wa malenga kwani hata kiumri alikuwa mdogo sana kwao, na kuizoefu pia hizi zilikuwa juhudi zake za mwanzo. Ndiyo sababu tunamwona Akilimali wakati mwingine akikosa msamiati na kurudiarudia maneno hayohayo si kati -a shairi tu, bali hata ndani ya ubeti huohuo; marudio yanaonekana dhahiri kuwa si kwa ajili ya msisitizo, bali ni matokeo ya uchanga wa Akilimali Snow-White katika bahari ya ushairi wakati alipoandika mashairi ya diwani hii. Mathalani, katika ubeti wa mwisho wa “Dunia Rangi Rangile” neo “mwenzako” isingefaa lirudiwe; na neno “balia” isingefaa kutumiwa mara mbili katika beti zilizofuatana za 17 na 18 za utenzi wa “Mke na Mume.”
Bila kujali udhaifu huo tulioutaja, ni dhahiri kuwa Akilimali Snow-White katika Diwani ya Akilimali ameshughulikia dhamira mbalimbali zilizo muhimu na ambazo huwavutia wasomaji wengi vijana.
Maswali
1. Chagua dhamira mbili kati ya zifuatazo ujadili zilivyoibushwa katika Diwani ya Akilimali:
Quote:1. Maadili na maana ya maisha2. Ndoa3. Siasa4. Ukombozi wa mwanamke.
2. “Kutokana na kutapakaa kwa dhamira ya mapenzi katika diwani hii, tunaweza kusema kuwa Akilimali kawaandikia vijana zaidi kuliko wazee”. Jadili.
3. Linganisha jinsi Akilimali na mshairi mmoja kati ya wafuatao walivyoishughulikia dhamira ya siasa.
Quote:1. Theobald Mvungi (Raha Karaha)2. Saadani Kandoro (Diwani ya Saadani)3. Francis Semghanga (Teuzi za Nafsi).
4. Je, ni nani kati ya Saadani Kandoro (Mashairi ya Saadani), Francis Semghanga (Teuzi za Nafsi), na Akilimali Snow-White (Diwani ya Akilimali), ambaye amefaulu zaidi katika kuoanisha fani na maudhui ya ushairi wake? Toa sababu na uthibitisho wa hoja zako.
]]>