“Methali ni lugha nyepesi ipenyayo moja kwa moja katika mioyo ya wasikilizaji. Aidha, methali au misemo huondoa wingu au ukungu katika mawasiliano ya kisayansi na ya teknolojia nzito za kitaaluma. Pia, methali ni kielelezo cha utashi wa uhai wa jamii husika, historia na falsafa ya utu wa binadamu, hekima na busara. Mwanafasihi mashuhuri katika Afrika, Chinua Achebe, katika kitabu chake Things Fall Apart (1959: 7) anaandika, “Methali ni mafuta ya mawese ambayo kwayo maneno huliwa.” Kauli hii ikizingatiwa barabara huyafanya maandishi kukubalika kuwa ni fasihi, maana, matumizi ya methali na fani nyingine hukoleza simulizi kama tui la nazi na viungo mbalimbali kama vile vitunguu, nyanya, zinavyoifanya mboga iwe na riha na ladha tamu zaidi.

Dhima ya methali katika jamii. Mbonde anaendelea kufafanua dhima/umuhimu au nafasi ya methali katika jamii “Methali ni njia ya mkato ya kuelimisha, kuadilisha, kukosoa na kuelekeza jamii, hususani vijana katika kuzingatia tunu za jadi kwa kina ndani ya mazingira ya asili ya jamii”.

Vilevile Ngole na Honero wanafasili kuwa “methali ni aina ya usemi mzito na ambao unakusudiwa kusema jambo maalumu kwa njia ya fumbo. Usemi huu mzito mara nyingi hukusudiwa kumuonya, kumuongoza, na kumuadilisha mwanadamu. Kwa umbile la nje methali huwa na muundo maalumu, muundo wenye baadhi (pande) mbili. Upande mmoja wa methali huwa unaeleza mazoea au tabia ya mtu au kitu juu ya utendaji wa jambo; na upande wa pili unaeleza matokeo yatokanayo na mazoea hayo au tabia hiyo ambayo imeelezwa katika upande wa kwanza.

UCHAMBUZI WA METHALI ZA SHAABAN ROBERT

     1.            Cha mjinga huliwa na mwerevu.

–         Asiyejua mara nyingi hudhulumiwa na mtu anayejua.

–         Hutumiwa kuwatanabaisha watu wasiojua kwamba, haki zao siku zote hudhulumiwa na wale wanaojua, wajanja au wasomi.

    2.            Cha mlevi huliwa na mgema. (Tazama:1)

    3.            Cha mwivuo hulishwa na mgema.

–         Ubaya hubainishwa kwa wema.

–         Hutumika kuelezea kuwa daima watu wema ndiyo ambao hubainisha maovu katika jamii.

–         Cha mwovuo hulishwa na mwemao.

–         Sawa na “Cha mwivuo hulishwa na mwemao.” (tazama 3)

    4.            Cha nini kitu hiki kizuri? Punje moja ya mtama bora mara elfu.

–     Si kila kisifiwacho ni kizuri kwani vipo visivyosifiwa ambavyo ni vizuri zaidi ya hivyo vinavyosifiwa.

–   Hutumiwa kuonesha kuwa vitu vizuri (watu) siku zote havijibainishi kwamwonekano wake au umbile lake.

–         Sawa na “Wamo lakini hawavumi.”

    5.            Cha kichwa kitamu, na cha mkia kitamu.

–         Kila mtu anafurahia nafasi yake katika maisha.

–    Hutumika kuonesha kuwa kila hali (cheo, uchumi nk.) inauzuri wake katika maisha.

    6.            Cha shina kitamu, cha kati kitamu na cha ncha kitamu. (tazama: 5)

    7.            Chachu ikichachuka, watu watatafutana.

–         Amani itapotea punde mnyonge atakaposimama na kudai haki yake.

–   Hutumiwa kwa lengo la kuwatahadharisha wale wawanyonyao wanyonge kuwasiku watakapotambua haki yao hapatatosha.

     8.            Chafi rasilimali yake utumbo.

–  Kitu chochote chenye thamani hakiachwi/hakionekani waziwazi. Au tunaweza kusema uzuri wa mtu si umbo wala sura (mwonekano wa nje) bali ni tabia.

–  hutumika kuwatahadharisha wale wanaoshadidia au kupapatikia vitu kwakuangalia umbile lake bila kujua undani wake.

     9.            Chafi rasilimali yake matumbo. (tazama: 8)

10.            Chagua dogo katika maovu mawili.

–  Heri kutenda kosa dogo kuliko kuliko kutenda kosa kubwa. Au ni afadhali kupata hasara kidogo kuliko kupata hasara kubwa.

–  Hutumika kufariji endapo mtu anapatwa na tatizo dogo, hivyo anambiwa methali hii ili aone kwamba tatizo alilolipata huenda Mungu kamwepusha na janga kubwa zaidi ya hilo.

 11.            Chakula bora ni ukipendacho.

–         Uzuri au ubora wa kitu anaujua mtumiaji au mlaji.

– Methali hii hutumika kueleza kuwa, katika maisha si vizuri kumlazimisha mtu kutenda jambo bila yeye mwenyewe kuridhia.

12.            Chakula bora ni ulichonacho.(tazama:11)

13.            Chakula ni wali, kiungo ni samli na mke ni mwanamwali.

–         Kitu chenye thamani huthaminiwa na watu.

–  Methali hii hutumika kuonesha kwamba katika maisha daima vitu vyenye thamani ndivyo vinavyothaminiwa na watu. Pia hata watu wazuri au wenye sifa nzuri ndiyo wanaopendwa na wengi.

14.            Chanda na pete, ulimi na mate, uta na upote.

–    Chanda: kidole; Uta: upinde wa kupigia mshale; Upote: kamba ya upinde.

–         Kila kitu hutegemeana.

–         Hukuna kitu ambacho kimekamilika katika maisha.

15.            Cha ndugu hakiwi chako sharti upewe.

–         Using’ang’anie vitu visivyo vyako.

–         Methali hii hutumika kwa ajili ya kuwaonya na kuwakosoa wale wenye tabia ya kudhani kwamba kitu cha ndugu ni sawa na chakwake. Hivyo katika maisha haupaswi kijivunia vitu ambavyo si mali yako hata kama ni vya ndugu yako wa damu.

16.            Changilizi ya chungu huua hata nduvu.

–         Changilizi: kazi ya pamoja.

–  Umoja au ushirikiano wa wanyonge huweza kufanya mapinduzi makubwa.

–         Hutumiwa kuwa hamasisha watu hasa wa tabaka la chini (duni) kuwa endapo wataungana na kushirikiana wanaweza kutenda mambo makubwa katika maisha yao.

Changu si chetu.

–         Kitu ambacho ni changu mwenyewe hakiwezi kuwa cha wote.

– Hutumika kuwa hamasisha watu kupenda kujishughulisha katika maisha iliwajipatie vitu vyao wenyewe badala ya kutegemea vitu vya wengine. Pia inawafundisha watu kutopenda kuishi kwa kutegemea migongo ya wengine.

17.            Chatu anamvuto kwa mbwa na paka kama fedha kwa mtu.

–         Jinsi fedha ilivyo na mvuto vivyo hivyo wabaya au wakorofi wana uzuri pia kwa watu wao.

–         Methali hii hutumika kuwatanabaisha watu watambue kwamba katika maisha hakuna mtu asiye na rafiki hata kama mbaya kupita kiasi.

18.            Chawa si nzito lakini husumbua.

–  Matatizo madogo madogo yasipodhibitiwa tangu awali huweza kusumbua na kusababisha matatizo makubwa zaidi.

–    Hutumika kuwatahadharisha wale wenye tabia ya kudharau matatizo madogo madogo kwani huweza kuongezeka na kushindwa kutatulika.

–  Sawa na “mdharau mwiba guu huota tende, usipoziba ufa utajenga ukuta.”

19.            Cheche huzaa moto.

–         Kitu kidogo huweza kuleta madhara makubwa.

– Hutumika kuwatahadharisha wale wanaodharau mambo madogo kwani huweza kusababisha madhara makubwa yasiyotegemewa.

–         Sawa na “mazoea hujenga tabia”

20.            Cheche ndiyo moto.

–         Tabia ya mtu huonekana kupitia matendo yake.

–      Hutumika kuwatahadharisha watu katika maisha wanapaswa kufanya mambo kwa umakini kwani kupitia kwayo huweza kutambulika haraka.

21.            Chechema utafika wendako.

–         Hata ukitembea polepole utafika tu.

–         Hutumika kuwafariji watu waliokata tamaa katika mambo mbalimbali kuwa na uvumilivu katika yote kwani uvumilivu ndiyo msingi wa mafanikio katika maisha.

22.            Cheka uchafu, usicheke kilema.

–         Usimdhalilishe binadamu mwenzako kwa lolote lile.

–   Hutumika kuwaasa watu wenye tabia ya kuwanyanyapaa walemavu kwani hawakupenda kuwa hivyo na hata wao watambue kwamba wanaweza kupata ulemavu wakati wowote.

–   Usimcheke mtu mwenye shida kwani hata wewe siku moja unaweza kupata shida kama hiyohiyo.

23.            Chema chajiuza, kibaya chajitembeza.

– Siku zote kitu kizuri (watu wazuri) hujulikana tena bila hata kutangazwa. Lakini kitu kibaya hulazimu kutangazwa tena hata ikibidi kutia chuku ili kionekane kizuri.

–         Methali hii hutumika kuwaambia watu wasio na wema katika jamii.

24.            Chema hakikai, hakina maisha.

–         Daima katika maisha kitu chema hakidumu kwa muda mrefu.

–  Hutumiwa kuwafariji wale waliofiwa na wapendwa wao. Pia huweza kutumika wakati watu wanazungumza juu ya habari za mtu aliyekuwa mwema ambaye huenda amefariki dunia.

–         Sawa na “Wema hauozi.”

25.            Chema hakikai, hakina maisha.

–         Daima kitu kizuri katika maisha hakiwezi kuishi kwa muda mrefu.

–   Hutumika kuwatia moyo na kuwafajiri wale wote waliondokewa na ndugu, jamaa na marafiki zao.

26.            Chema hujiuza, kibaya hujitembeza.  (tazama: 23)

27.            Chema hutakwa na Mungu na watu.

–         Kitu kizuri hupendeza machoni mwa kila mtu pamoja na Mungu pia.

–         Huasa watu kuwa na tabia nzuri kwani hupendeza mbele jamii na hata kwa Mungu pia.

28.            Cheupe dawa, cheusi dalili hawa.

–   Tabia na sifa nzuri huongeza utu na thamani ya mtu, lakini tabia mbaya huondoa utu na thamani ya mtu huyo pia huondoka katika jamii.

29.            Chini kwetu juu kwa Mungu.

–         Hakuna binadamu anayeweza kuingilia mamlaka ya Mungu.

–         Huonya watu kuacha tabia ya kuingilia mamlaka ya Mungu.

30.            Chini ya mdogo juu ya mkubwa.

–         Usijiamini kwa nafasi uliyonayo na kujifanya wewe ndio wewe katika maisha kwani wapo watu ambao wamekuzidi.

–    Hutolewa kwa watu ambao huringia nafasi na vyeo walivyo navyo katika maisha.

31.            Chini yetu Juu ya Mungu. (tazama: 29).

32.            Chipukizi ndio miti.

33.            Vijana ndio taifa la kesho.

–     Hutumika katika kuelimisha watu wasiwadharau vijana na kuwanyima haki zao kwa sababu vijana ndio taifa la kesho.

34.         Chombo cha kuvunja (kuharibika hakina rubani)

–         Kitu au jambo lililoharibika kamwe halina mwokozi.

–   Hutolewa kwa watu wanaostaajabu na kulaumu kwa nini jambo limetokea na kutaka wajue kuwa jambo likisha tokea limetokea.

35.            Chombo cha mwenye kiburi hakifiki bandarini.

–         Watu wasiopokea ushauri daima hawafanikiwi.

–   Hutumika kuonya watu wasiopenda kushauriwa ili wapende kufuata ushaurikwani si kila ushauri ni mbaya.

36.            Chongo kwa msangu, kwa mswahili rehema ya Mungu.

–         Kitu kisicho na thamani kwako kwa mwenzio kinathamani.

–         Hutolewa kwa wale wanaodharau vya wenzao.

37.     Chongo kwa mnyamwezi kwa mswahili rehema ya Mungu. (tazama: 36)

38.            Choyo huweka mali mpaka ikaoza.

–         Uchoyo husababisha uharibifu wa mali.

–         Huonya watu ambao hawapendi kutoa vitu vyao kwa wahitaji mapaka vinaharibika

39.            Chuchu mpya huangua chuchu ya zamani.

–         Kitu kipya husababisha maendeleo ya kile cha zamani.

–     huelimisha watu juu ya kutunza na kuthamini vya zamani kuwa vyote kwa pamoja ni sehemu ya maendeleo.

40.            Chombo mpya huangua chombo ya zamani. (tazama: 39)

     41.    Chuki hupotoa watu.

– Daima chuki hupoteza watu mpaka wakashindwa kuaminiana, kupendana na hatA kushindwa kushirikiana katika mambo mbalimbali ya kimaendeleo.

–   Hutolewa kwa watu ambao wanachukiana na kuwatahadharisha kuwa hali hiyo huleta athari mbalimbali katika maisha.

    42.            Chuki hupotoa haki na watu.

–         Chuki hupoteza haki na huleta mfarakano baina ya watu.

–   Hutumika kuwaelimisha watu juu ya athari za chuki kuwa hupoteza haki za watu na pia kufarakanisha watu hao.

    43.        Chuma kimetawala dunua.

–         Watu wenye mamlaka wametawala dunia.

–      Hutumika kuonesha kuwa watu wenye mamlaka ndio waamuzi wa kila kitu.

    44.      Chuma kipate kingali moto.

–         Ni vyema kufanya mambo katika wakati mwaafaka.

–  Kuhamasisha watu kufanya mambo katika wakati unaofaa bila kusubiri.

    45.       Chumvi ikizidi chakula huaribika.

–         Uongo ukizidi hupoteza uaminifu.

–    Huambiwa watu wapendao kusema uongo, kutoa ahadi bila kutekeleza (hasa kwa viongozi kuwa hupelekea jamii au watu wanaowaongoza kushindwa kuamini kabisa)

    46.            Chumvi ilihadaa watu kuja pwani kama sukari.

–         Tamaa ya mali iliwashawishi wageni kuingia nchini mara kwa mara.

–         Hujuza watu kuhusu historia ya uvamizi wa wageni nchini na lengo la kuja kwao ambalo lilikuwa ni kujipatia utajiri.

–         Pia hutumika kutoa funzo kwamba ni vyema kutafiti jambo kabla ya kutenda.

    47.       Chungu huvunjika magae na mtu huharibika asifae.

–         Hakuna kitu ambacho hakina mapungufu.

–  Hujuza watu kuwa hata binadamu anaweza kuharibika na kupoteza thamani sawa na vitu vingine kama chumvi. Hakuna kitu ambacho kimekamilika.

     8.            Chungu kibovu kimekuwa magae.

–         Kitu kilichoharibika huweza kukosa thamani kabisa.

–   Hutahadharisha watu kuwa kilichoanza kuharibika kisipo chukuliwa hatua huharibika zaidi.

   49.      Chura hushangilia mvua wala hakina (hana mtungi).

–    Watu wengi hufurahia mafanikio fulani bila kujua sababu za mafanikio hayo.

–  Hutolewa kwa wale wote ambao hupenda kufurahia mafanikio bila kufuatilia hatima ya mafanikio hayo ikiwa wao ni sehemu ya jamii hiyo.

50.            Chururu si ndondondo.

–         Jambo kubwa si sawa na jambo dogo.

–         Kuhamasisha watu ambao wanajuhudi katika kufanya kazi ndani ya jamii kuwa waongeze juhudi.

 51.            Dalili ya mpumbavu hupumbaa.

–  Dalili ya mtu mwenye mienendo mibaya huonekana kutokana na matendo yake katika  jamii.

–         Hutumika kuwaonyesha watu ambao hawajali hususani mambo yaliyo ya msingi.

52.            Dalili ya mvua mawingu.

–       Mafanikio ya mtu katika maisha hutegemeana nay eye mwenyewe jinsi alivyoyaandaa.

–         Hufundisha watu kuchukua taadhari.

53.            Dalili ya vita matata.

–         Kila matatizo yanayotokea katika jamii kuna  chanzo chake.

–         Tuondokane na migogoro inayochangia vita.

54.            Damu nzito kuliko maji.

–      Ndugu ni ndugu tu hata kama wakigombana watapatana hawataweza kutengana kamwe.

–         Hutumika kuhamasisha ndugu kuthaminiana/kusaidiana.

55.          Dau la mnyonge haliendi joshi,likenda joshi ni mungu kupenda.

–       Shida au matatizo ya mtu hayawezi kumuathiri mtu mwingine

–         Hutumika kuwaonya

56.            Dawa ya deni kulipa

–         Uaminifu katika maisha ni muhimu ili kuweza kuishi na jamii pasipo shaka.

–         Huwaonya watu wanaokopa  wanatakiwa wawe wanalipa kwa wakati.

57.            Dawa ya moto ni moto.

–         Ubaya hulipwa kwa ubaya.

–         Usimwogope kumkabili mtu.

58.            Dawa za wakurugenzi ni mizizi na makombe.

–    Viongozi walio wengi ili waweze kutwaa madaraka au kushika nyadhifa, lazima wapitie katika mambo ya kishirikina.

–         Kuwakosoa watu waendekezao imani potofu.

59.            Dhahabu haina maana chini ya ardhi.

–         Kukosa maarifa katika kazi ni sawa na hujafanya chochote.

–         Maarifa yanahitajika katika kazi ili uweze kufanikiwa.

60.            Dhambi hukimbiwa ,haikimbiwi.

–         Kitu chochote chenye hatari na chenye kuleta madhara hakina urafiki.

–         Huwataadharisha watu wenye mienendo mibaya.

61.            Dhihaka ina ukweli nyingi.

–         Si kila jambo lisemwalo kiutani halina ukweli ndani yake.

–   Tusidharau mambo yoyote yanayokuwa yanasemwa na watu ili baadaye tusije juta.

62.       Dhihaka ina kweli ndani. (tazama: 62)

63.            Dhiki hukumbusha deni la zamani.

– Unapopatwa na matatizo au shida kwa mara nyingine lazima kukumbuka yaliyokufika kipindi cha nyuma.

–         Hukumbusha kulipa deni kabla ya wakati ili uaminiwe zaidi.

64.            Dini ni mali ya roho.

–    Kila jambo lina wakati wake katika kupenda ambapo husukumwa na roho.

–         Tupende vitu kutoka rohoni na wala tusilazimishwe.

65.            Dunia duara huzunguka kama pia.

–   Usimfanyie mwenzako ubaya pasi kutambua kwamba ipo siku huyo mtu atakusaidia.

–         Hutumika kuonyesha namna maisha ambavyo hayatabiriki.

66.            Dunia hadaa na walimwengu shujaa.

–         Maisha ya duniani yamejaa hila na yanahitaji werevu na ushujaa.

–         Dunia huitaji werevu na ujuzi kuikabili.

67.            Dunia haidawamu,hudumu nayo.

–         Mambo ya duniani ni ya kupita, hayadumu.

–         Hutoa funzo kwa watu wasihadaike na mambo ya duniani.

68.            Dunia haishi kupambwa na kuharibiwa.

–         Wajengao ndo waharibuo au akupendaye kwa leo kutokana na fadhila zako kesho aweza kukua pasipo kutegemea.

–         Huonyesha namna dunia inavyokuwa na vitu vibaya na vizuri.

69.            Dunia haishi kupendwa na watu.

–         Mambo mazuri hayaishi kupendwa na watu na hata kuharibiwa.

–         Kuwa makini na vitu vilivyoko duniani si vyote ni dhahabu.

70.            Dunia haishi upya ingawa ya zamani.

–   Utu uzima au uzee hauwezi ukawa kizuizi kwa mtu kutokuwa na mawazo yanayojenga katika jamii (hekima,busara).

–         Tuwaenzi watu wazima ili watupe mapya.

71.            Dunia huleta jema na ovu.

–         Kila binadamu anao wema wake na hata uovu pia.

–         Tusitegemee  mema maishani bali hata mabaya.

72.            Dunia huzunguka kama pia.

–         Dunia huitaji maarifa kuikabili na wala sio kuiamini moja kwa moja.

–         Tusikurupukie mambo pasipo kuwa na maarifa au uelewa nayo.

73.            Dunia ikupapo soni, kila utendalo huzuni.

–   Walimwengu wakikuacha au kukugeuzia shingo, kutoshirikiana mambo utajisikia vibaya.

–         Walimwengu twapaswa kuishi nao vyema.

74.            Dunia kitu dhaifu.

–         Hakuna mtu aliyemkamilifu katika dunia hii.

–     Hatuna budi kusameheana katika mapungufu na madhaifu tuliyonayo.

75.            Dunia kubwa  mtakwisha hamu na kiu.

–         Mambo ya dunia hii ni mengi huwezi kuyamudu yaliyo yote.

–    Kuwa na kiasi katika maisha kwa kufanya uchaguzi ulio sahihi ili kuondokana na tamaa zisizo za lazima.

76.            Dunia mapito haiweki alama wala nyayo.

–    Wanadamu na mambo yao yanapita kila wakati,na siku husogea na mambomapya huibuka.

–       Watu wanapaswa kujua kwamba hapa duniani mambo mengi yanapita, haina haja ya kushikilia sana yaliyopita hasa mabaya, twapaswa kuyasahau kwani hayaweki kumbukumbu yoyote nzuri katika maisha yajayo.

77.            Dunia mti mkavu kiumbe siulemee.

–    Dunia inafananishwa na kitu dhaifu kama mti mkavu ambao hauna nguvu hivyo mwanadamu hapaswi kutegemea sana.

–        Walimwengu si watu wa kutegemea katika maisha waweza kukupoteza.

78.            Dunia nzito kwa mtu mjinga.

–    Mambo huwa magumu kwa mtu mjinga asiyeweza kutumia akili katika kujikwamua kutika hapo alipo hadi kwingineko.

–      Inawafundisha watu kutumia akili katika kufanya mambo kwa bidii ili wasije wakalemewa na maisha .

79.            Dunia pana msilie ngoa.

–     Usilie na kuumia (wivu) unapoona mwenzako kapata kwani kila mmoja ana bahati yake.

–     Inatupasa kutokuwa na wivu juu ya maendeleo ya mtu bali tujifunze kwa waliofanikiwa ili nasi tufanikiwe.

80.            Dunia toto kwa mtaalamu.

–         Hakuna mtu anayeweza kushindana na dunia.

–   Huhamasisha watu kuwa makini na maisha ya duniani hususani katika kuzikabili changamoto zake.

81.            Dua la kuku halimpati mwewe.

–   Dharau na kiburi haviwezi kumuathiri mtu aliyeko juu yako katika maisha au laana ya mnyonge na malalamiko yake hayamtishi mwenye nguvu.

–         Kulalamika sio ndio suluhisho la matatizo.

82.            Eda ni ada yenye faida.

–   Mwanamke kukaa eda ni muhimu na yenye mafunzo makubwa na faraja pia.

–         Kuwaasa wanawake kuwa mila na desturi zinapaswa kuenziwa.

83.            Eda ya mke hakuna eda yam me.

–         Eda huwekwa wanawake waliofiwa na waume zao tu na sio wanaume.

–         Mwanamke anaonwa kama mlezi mkuu wa familia hivyo anapoachiwa jukumu la kulea anapaswa kufundwa.

84.            Ee huyu ana ndaro si ukali wa tumbili.

–   Mtu anayetishia na kujitapa hana uwezo wa kufanya lolote. Mara nyingi anayejitapa mno kabla ya kufanya jambo hafanikiwi.

–         Inatuasa kuwa ukitaka kutenda jambo onesha kweli kwa vitendo na sio matambo na vitisho.

85.            Egemeo la mnyonge ni Mungu.

–  Mungu ndiye muweza wa yote katika maisha ambapo mnyonge hukimbilia.

–  Tuishi kwa kufuata mienendo miema impendezayo mungu ambaye ndiye kama kimbilio la mnyonge.

86.         Elekeo la moyo hushindwa na la akili.

–         Akili ndiyo hutawala na ndio mwongozo wa kila jambo.

–   Kufundisha watu kuwa twapaswa kutumia akili kupambana na kuamua mambo.

87.            Elimu haina mwisho.

–         Elimu haina mwisho au haina kikomo.

–         Tujielimishe pasipo kuwa na mwisho wake.

88.            Elimu bahari haikaushiki. (tazama: 88)

89.            Elimu bahari haiishi kwa kuchotwa.

–  Penye maarifa na ujuzi hapaishiwi, watu hupenda kuchota pasipo kikomo.

–  Tusitosheke kwa mambo yenye manufaa maishani kama elimu.

90.            Elimu bila adabu ni uharabu.

– Unapokuwa na elimu na ukaitumia kinyume na ilivyotakiwa ni uharibifu

–         Tuyatumie vizuri maarifa tuliyoyapata.

91.            Elimu bila adili ni ujahili.

–         Elimu bila hekima ni kazi bure.

–         Hutumika kuhamasisha watu kuthamini elimu.

92.            Elimu hushinda nguvu.

–   Ukiwa na maarifa, weledi na ujuzi katika kazi utashinda nguvu ambazo ungezitumia.

– Tusipende kutumia nguvu nyingi katika kazi badala yake maarifa ndiyo yatumike.

93.            Elimu hutaka adabu.

–         Inamaana kuwa ili kufanya jambo zuri inatakiwa kuwa na uvumilivu.

–         Tunatakiwa kuwa na nidhamu katika kufanya mambo yenye tija.

94.            Elimu kidogo hatari.

–         Mwenye elimu ya chini mara nyingi huwa na matatizo.

–      Kuwa na kiwango fulani cha elimu husababisha usumbufu katika jamii hasa kwa yule aliyenayo elimu hiyo.

–   Huonya wale ambao wana kiwango fulani cha elimu kutojisikia kuwa wao ndio kila kitu kwani wapo ambao wamewazidi katika hilo.

–   Huhamasisha watu kujipatia elimu ya kutosha ili kuzikabili changamoto mbalimbali za maisha.

95.            Elimu kidogo wazimu.

–         Mwenye elimu ya chini mara nyingi huwa na matatizo.

–      Kuwa na kiwango fulani cha elimu husababisha usumbufu katika jamii hasa kwa yule aliyenayo elimu hiyo.

–   Huonya wale ambao wana kiwango fulani cha elimu kutojisikia kuwa wao ndio kila kitu kwani wapo ambao wamewazidi katika hilo.

–   Huhamasisha watu kujipatia elimu ya kutosha ili kuzikabili changamoto mbalimbali za maisha.

96.            Elimu mwangaza

–         Elimu ndio njia ya kila kitu katika maisha.

–   Huhamasisha watu kuwa na bidii katika kutafuta elimu kwani ndio kila kitu katika maisha.

97.            Elimu ni nguvu kwa mwanadamu.

–         Elimu ndio mkombozi katika maisha ya mwanadamu.

–         Huhamasisha watu kuthamini elimu kwani ndio dira ya maisha.

98.            Enda mwanakwenda usirudi tena.

–         Nenda moja kwa moja usirejee tena.

– Hutumika katika migogoro baina ya watu huku wakijibizana lilikusisitiza kuwa hakuna haja ya kuonana tena.

99.            Endaye ya akhera si wa marejeo.

–         Mtu ambaye amepoteza kamwe harudi tena duniani.

– Hutumika katika kuhamasisha watu kupunguza masikitiko na kufanya shughuli nyingine, kwani mtu akishafariki hawezi kurudi tena.

100.            Endaye hufika atakakokwenda.

–         Kila mwenye juhudi ya kufikia mafanikio fulani daima hufanikiwa.

Kwa mfano tukisema mtu amegonga mwamba hatumaanishi kwamba amepiga jiwe kubwa kwa kifaa chochote au kwa mkono, bali tunamaanisha kwamba ameshindwa kuendelea katika jambo fulani.

Ifuatayo ni misemo ya kiswahili na maana yake.

Kupata jiko

Huu msemo haumaanishi kununua au kuazimz jiko la kupikia. Una maana ya kupata mke au kuoa. Kwa hivyo, mtu anaposema nimepata jiko anamaanisha kuwa ameoa.

Kuangusha uso

Maana ya huu msemo ni kuona aibu au soni mbele ya watu kwa jambo mbaya ulilolitenda. Mfano wa matumizi ni kama: ukitenda mema hapatatokea haja ya kujishusha hadhi kwa kuangusha uso kila wakati.

Kuenda mbwehu

Maana yake ni kutoa hewa mdomoni. Naneno lingine lililo na maana sawa na kuenda mbwehu ni kuteuka. Mfano wa matumizi ya msemo huu ni kama vile: Kwenda mbwehu ugenini ni dalili ya ulafi.

Enda msobemsobe

Maana kamili ya msemo huu ni kuenda pasipo na utaratibu wowote. Pia huweza kumaanisha kuenda pasipo na hiari. Mfano katika sentensi: alipougua malaria alikuwa akienda msobemsobe.

Enda mvange

Kabla ya kutoa maana ya msemo huu, ni vizuri uelewe kuwa maana ya neno ‘mvange’ ni ‘kombo’. Kwa hivyo mesomo huu unaweza kuwa ‘enda kombo,’ na maana yake mambo kufanyika kwa namna isiyotarajiwa. Kwa mfano, namshukuru Mola kwa sababu biashara yangu haikuenda mvange.

Chokoza nyuki mzingani

Mzinga ni nyumba ya nyuki. Musemo huu unamaanisha kuenda palipo na hatari na kujaribu kuichokoza au kuikabili kijiga hatari hiyo. Mfano katika sentensi: kung’oa simba usinga wake wa shingoni ni mfano wa kumchokoza nyuki mzingani.

Bwaga wimbo

Maana yake ni kuanzisha au kuongoza wimbo. Msemo huu huwezeka kutumika katika sentinsi kama ifuatayao; mahadhi ya aliyeubwaga wimbo yalikuwa mazuri.

Anua majamvi

Maana ya msemo huu ni kutamatisha jambo au shughuli fulani uliyoanzisha. Pia kukunja jamvi ina maana sawa na kuanua majamvi. Kwa mfano, baada ya wanariadha kuanua majamvi yao, walirejea nchini.

Choma mkuki

Maana ya msemo huu ni ‘kufuma’ au ‘shambulia’ kwa kutumia mkuki. Kwa mfano, siku hizi vituko ni vyingi, aghalabu watoto wanawachoma mikuku wenzao kwa utesi wa mashamba.

Fanya ndaro

Neno ndaro linamaanisha sifa au sifu. Msemo huu unamaashisha kujisifu kwa jinsi mtu anavyozumgumza. Kwa mfanfo, ni vizuri uyaeleze yote uliyoyapitia bila ya kujifanyia ndaro na kumbe hamna lolote.

Fanya speksheni

Speksheni ni neno ambalo lina maana sawa na ukaguzi. Hivyo basi, msemo huu unamaanisha fanya ukaguzi au kagua. Kwa mfano, mkubwa wa kituo cha polisi hufanya speksheni ya nyumba zote za polisi kila jumapili.

Fanya udhia

Msemo huu unamaanisha kufanya usumbufu. Kwa mfano, hakudhamiria kufanya udhia kwa matamshi yake kwani aliyoyasema ni ya kweli.

Arusi ya mzofafa

Neno ‘mzofafa’ lina maana sawa na maringo au madaha. Arusi ya mzofafa ina maana sawa na arusi iliyonoga kwa mbwembwe na hoihoi. Kwa mfano, Bwana alituandalia arusi ya mzofafa hatutaisahau.

Kupakwa mafuta kwa mgongo wa chupa

Msemo huu una maana kuwa unapewa sifa usizostahili. Msemo mwingine ulio na maana sawa ni kuvalishwa kilemba cha ukoka.

Chezea unyango wa kima

Msemo huu huweza kutumika kuonya mtu dhidi ya jambo fulani. Kwa mfano, ” wewe, utakiona leo, nitakuchezesha unyago wa kima”. Inaaminika kuwa kima huacheza ngoma (Unyago) ili kuwatoa vigori (Wali). Tendo hili  hufantika kwa siri na endapo watagundua umewaona, lazma nawe uchezeshwe. Kwa hivyo, kuwa makini na mambo ya watu, usije ukachezeshwa unyago wa kima!

Bura yangu sibadili na rehani

Huu ni msemo ambao una maana lukuki, baadhi ya watu hutafsiri neno “bura’ kama kitu cha tunu kichakavu. Kwa hivyo msemaji wa msemo huu hunamaanisha kuwa hawezi badili kitu chake cha tunu kwa kipya.

Usiache “mbachao” kwa msala upitao

Katika msemo huu, wahenga wametumia neno “mbachao” linatamkwa “m-bachao,” yaani ni kifaa duni kinachotumiwa kufanyia ibada, Kwa mfano, mkeka au jamvi kuukuu (Kidukwa)..sasa wamesisitiza usije ukauacha kwa “Msala” upitao..msala nao ni sehemu ya kusalia lakini si duni kama ilivyo m-bachao. Pia, msemo huu un maana sawa na Usiyadharau madafu, maembe ni ya msimu.

Mwanya ni kilema pendwa

 Wengi hawafahamu kuwa hata kama mwanya ni kilema, lakini ni kilema kinachopendwa na wengi. Vilema vya aina hii hutambulika kama ‘vilema pendwa’, vipo vingi kwa uchache ni baadhi ya matege ya miguu, makalio makubwa, vifua, na misuli mikubwa.

Mungu hakupi kilema akakunyima mwendo

Msemu huu una maana kuwa mtu anapaswa kuridhika na alicho nacho. Funzo kuu ni kuwa haina haja kutamani vitu ambavyo vimepiku uwezo wetu.

Mlevi haukubali ulevi

Msemo huu una maana kuwa hata anywe vipi hakubali kuitwa mlevi. Msemo hu umewalenga mahasidi na mafisadi ambao hukataa chungu ya ukweli.

Chongo kwa mnyamwezi kwa mswahili amri ya mungu

Wengne hutumia neno ‘chogo’ badala ya ‘chongo’, yote kheri alimradi haipotosha maana ya usemi huu.

Ushikwapo shikamana, si wengi wa kupendana

Maana ya msemo huu ni, endapo atatokea mtu akakupenda na akaomba muwe marafiki usikatae, kwani hapa ulimwenguni watu wachache sana wanaopendana.

Maji! Ni kumbwe na kinyweo, matupu yasonga moyo

 Maana ya msemo huu ni kuwa, kunywa maji pekee bila ya kula chakula yaweza kusumbua tumbo. Ni vema upatapo mgeni umpe chakula kwanza halafu ndo umpe maji. Ni vizuri uelewe kuwa msemo huu unaweza kuwa na maana tofauti tofauti kulingana na muktadha uliotumika.

Akomelepo mwenyeji na mgeni koma papo

Msemo huu wa kiswahili una maana kwamba mgeni anapaswa fuatisha mipaka ya mwenyeji wake. Endapo atakushawish jambo fulani,usipinge.

Pema usijapo pema, ukipema si pema tena

Kaana ya msemo huu ni kuwa, mahala popote huwa pazuri endapo hujawahi kwenda. Ukishaenda mara kwa mara uzuri wake huisha. Hutumika kuonya mtu dhidi ya kuzoea jambo fulani kwa uzuri wake kwa sababu anaweza kuzoea ule uziri na pindi ukipotea hatakuwa na sababu ya kulipenda jambo hilo.

Mwanaharamu hata umtie kwenye chupa atatoa japo kidole ili ajulikane kama yupo

Msemo huu unamlenga mtu aliye na tabia mbaya. Maana yake ni kuwa, popote aendapo lazma atataka mtambue uwepo wake.

Afugae ng’ombe tume, mwenye ziwa la kujaza

Usemi huu una maana kuwa, fanya kazi kwa bidii na utafaidi matunda ya kazi ya mikono yako. Msemo mwinigine ulio na maana sawa ni ‘mwenye kisu kikali ndiye ataekula nyama.’

Usione ukadhani

Huu ni msemo ambao nafahamika na wengi. Una maana kuwa, usije liona jambo na ukaridhika na tafsiri ya awali. unapaswa ulichunguze kwa makini ili upate uthibitisho wake pengine lina maana tofauti. Msemo huu unatufunza umuhimu wa kuhakiki jambo fulani ili kuhepuka tafsiri hasi.

Punda afe mzigo wa bwana ufike

Msemo huu hautushawishi kuua punda ili kufikisha mzingo. Una maanana kuwa, weka lengo la kutimiza wajibu wako. Labda kutakuwa na vizuizi katika kutimiza wajibu, lakini ili kulinda hadhi na cheo chako iwe kazini au popote pale ulipopewa wadhifa,jitahidi utimize wajibu wako kwa gharama yoyote.

Usimlaumu mungu kwa kumuumba chui, mshukuru hakumpa mbawa

Maana kuu ya msemo huu ni kwamba, unapaswa kumshukuru mungu kwa hicho mungu alichokujaalia, wala usikosoe uumbaji wake. Funzo kuu kutokana na msemo huu ni kuwa mungu huumba au hutoa kwa makadirio maalum, hazidishi wala hapunguzi. Hebu fikiria kama chui andegukuwa na mabawa tungekuwa wapi.

Maji ya kifuu bahari ya chungu

Msemo huu una maana kuwa jambo dogo unalolidharau wewe, wenzako linawatoa jasho. (maji ya nazi mdudu chungu/sisimizi kwake sawa na bahari).

Mgala mwue na haki yake umpe

Maana  ya musemo huu ni kuwa, Hata kama umeamua kumkandamiza mtu kwa kumfanyisha kazi ngumu ama malipo duni, mtimizie ulichomwahidi ama iliyo haki yake.

Kutoa ni moyo usambe ni utajiri

Msemo huu unatufunza kwamba kuwasaidia wengine si kuonyesha utajiri mtu alionao bali ni ishara ya upendo na kujali maslahi ya wengine.

Bure huchosha

Msemo huu unadhamiria kutufunza kuwa si vizuri kuzoea kupenda kupokea vitu bila kufanya kazi. Tabia hii ya kupokea tu hukwaza wanaotupa, ama labda wao wakatusema vibaya na kutukera.

Ampaye shetani maana,hujipatisha ghadhabu za Rahamani

Msemo huu unamaanisha kuwa anayemsifu shetani au mtu mwovu humchukiza Muumba na kujiletea adhabu. Msemo huu unatuonya kama wanajimii dhidi ya kuwapa watu waovu sifa nzuri.

Bahati yenda kwa wawi wema wakalia ngoa

Maana ya msemo huu ni kuwa bahati ikiwaendea watu waovu, wema huwewaonea wivu iweje wamebahatika? Husistaajabishwe na hayo kwani bahati haibagui.

Akuchukiaye hakosi hila ya kukutia

Maana ya msemo huu ni kuwa, mtu asiyekupenda anaweza kukuzushia mabaya ilimradi tu, akuchafue, akuharibie sifa zako, au mambo yako.

Waja kufa na laiti na vyanda kinywani

Msemo huu unatufunza kuwa tusipozingatia ushauri ama makanyo tutaishia tukifikwa na mabaya na tujutie kutoyazingatia.

Afichaye ugonjwa hufichuliwa na kilio

Funzo kuu katika msemo huu ni kuwa anayefanya siri matatizo yake huumbuka pale yanapomzidi ama kumgharimu hadi kuonekana.

Utatumiaje mchuzi nyama usile

Msemo huu unawalenga watu ambao wnapenda kujinufaisha na mali ya watu wengine ilhali hawataki kuhusishwa na wao. Maana ya msemo huu ni iweje wamkataa mtu ilhali unajinufaisha na vilivyo vyake?

Hutendwaje ikafana shubiri ikawa tamu?

Msemo huu unatufunza kuwa haiwezekani mtu kubadili jambo hata likawa kinyume na lillivyoumbwa au linavyofahamika.

Midundo ikibadilika ngoma huchezwa vingine

Maana kuu ya msemo huu ni kuwa, mabadiliko yanapotokea katika mazingira yako, huna budi kubadili mbinu ili kukabiliana na mabadiliko hayo. Funzo kuu ni kuwa wanajamii wanapaswa kukubali mabadiliko badala ya kulalamika.

Bata mtaga mayai usichinje kwa tamaa ya wingi

Msemo huu una funzo nzuri sana kwa wanajamii. Maana yake ni kuwa tamaa za haraka za kukifaidi kitu zisituponze tukaharibu manufaa makubwa zaidi ya kitu hicho hapo baadae.

Samaki mkunje angali mbichi

Msemo huu ni muhimu sana katika jamii yetu. Unatufunza kwamba ni vinzuri kuwaonya watoto wetu tangu utotoni mwao ili kwafanya waelewe mambo na kujirekebisha kwa urahisi.

Bahati ikibisha hodi sharti ufungue mlango mwenyewe

Msemo huu unamaanisha kuwa unapopata fursa ama nafasi ya kutenda jambo yakupasa uitumie vema na si kuipuuzia au kukata usaidiwe kuipokea. Kwa hivyo, ni vyema wanajamii wajifunze kutumia fursa tofauti tofauti kama inavyohitajika.

Kipenda roho hula nyama mbichi

Msemo huu una maana kuwa, mtu hujitosa hata kuyatenda mambo yasiyo ya kawaida au magumu bora apate anachokipenda.

Dunia tambara bovu ukivuta utachana

Msemo huu untuonya dhidi ya kuwaamini sana wanadamu. Maana yake ni kuwa, usiwaamini sana walimwengu au  kuwategemea sana kwani wanaweza kukutenda.

Cha mchama huchama cha mgura hugura

Msemo huu una maana kuwa asiyekuwepo kulinda mali yake au kutunza mali yake huishia kutumiwa vibaya ama kumalizwa na wengine ambao labda hawana.

Akopaye akilipa huondokana na lawama

Huu ni msemo ambao una funzo nzuri sana kwa wanajamii. Una maana kuwa anyekopa akilipa hujiondolea lawama. Kwa hivyo, ni wajibu wate kuhakikisha tumeiondolea lawama kwa kulipa madeni yote yanayotukabili.

Achezaye na tope humrukia

Msemo huu una maana kuwa unaposhiriki kutenda uovu si ajabu mabaya hayo yakakudhuru mwenyewe. Kwa hivyo, msemo huu unatuonya dhidi ya kushiki katika kutenda uovu.

Waarabu wa pemba hujuana kwa vilemba

Pemba ni mji fulani wa pwani na waswahili wanoishi huko huvalia vilemba. Msemo huu una maana kuwa watu a tabia moja hujuana kwa mambo wanyofanya.

Lenye mwanzo lina mwisho

Msemo huu unamaanisha kuwa jambo lolote lililo na mwanzo lina mwiso. Msemo huu una maana sawa na hakuna ndefu lisilokuwa na mwiaso.

Zunguo la mtukutu ni ufito

Msemo huu unatufunza kuwa njia ya kumfunza mtoto mkaidi ama asiyesikiliza ni kumpa adhabu.

Maji usiyoyafika hujui kina chake

Msemo huu unamaanisha kwamba jambo ambalo hujalifanya hujui ugumu wake. Pia, msemo huu una maaana sawa na kitanda usichokilalia hujui kunguni wake.

Ukiwaona ni watu moyoni hawana utu

Msemo huu unamaanisha kuwa usifikiri kwamba kila uliyekuwa karibu naye anakupenda kwa dhati wengine ndio maadui zako namba moja na ni vigumu kuwatambua.

Afadhali jirani mbuge kuliko jirani mwenye mdomo mrefu

Msemo huu una maana kuwa mtu anayefitini wengine ni hatari kuliko hata mlafi.

Misemo ni muhimu sana katika jamii. Kwanza, ni njia ya kupitisha mafunzo kutoka kazazi kimaja hadi kingine. Pia, misemo huwafunza wanajamii kuhusu utamanduni wao, ni njia ya kujiburudisha na pia hutumika kuonya au kushauri.

      Ni kawaida kwenda miayo baada ya kuamka.

      2. Abeba mishale kila aendako – Nungunungu
au hata Kalunguyeye.

  m.s. Kalunguyeye ni mnyama mdogo mwenye ngozi yenye miiba kama ya nungunungu. Nungunungu ni mnyama mkubwa mwenye mishale mingi mwilini      anayoitumia kujihami au kujilinda na adui zake. Hawa ni wanyama wenye ngozi yenye miiba.

      3. Abiria wote wamelipa ila hawa weusi – Nzi.

     Huwa hawakosekani popote pawapo na watu hata magarini.

      4. Adona wala hamezi – Mashine ya kupigia chapa.

    m.s. Kudona ni kupiga kitu kigumu au kugotagota. Kwa mfano, kuku hudona nafaka   zikitupwa chini. Mashine ya kupigia chapa hutoa sauti ya kugonga kama ya kuku kutokana na mpigo wa vidole vya mpiga mashine.

    5. Adui hatari; sote tumemzingira lakini hatuwezi kumshika – Moto na  wanaouota.

      m.s. Zingira  ni zunguka.

Sote tunaielewa hatari ya kuipeleka mikono karibu na moto. Ukijaribu kuushika moto utachomeka.

     6. Adui mpenzi –
Moto Moto huwa na manufaa makubwa ingawa unaweza kuleta maangamizo makubwa.

     7. Adui wa wengi lakini humwepuki popote uendapo – Nzi.

Nzi huwaletea madhara binadamu kwa kuyasambaza magonjwa na huwa kila mahali. Adui lakini popote uendapo yuko nawe.

     8. Adui yangu haniwahi –Handaki.

m.s. Handaki ni namna ya mfereji au shimo kubwa refu linalochimbwa kwa madhumuni ya kujilinda wakati wa vita. Askari hutumia handaki wakati wa vita kujifichia na huwa sio rahisi kuonekana walipo.

     9. Aenda mbio ingawa hana miguu – Nyoka.

Nyoka ana uwezo wa kutambaa au kujiburuza kwa wepesi wa ajabu.

     10.  Afahamu sana kuchora lakini hajui akichoracho – Konokono.

m.s. Konokono ni kiumbe mdogo anayetambaa na kuteleza na ambaye huacha athari ya utelezi wake kila apitapo.

     11. Afuma hana mshale  – Nungunungu.

m.s. Fuma ni kushambulia kwa kitu chenye ncha kama mkuki au mfumo. Nungunungu humshambulia adui kwa miiba yake ya mwilini.

    12.  Ajenga ingawa hana mikono – Ndege.

Kwa kawaida ndege hujenga kiota chake kwa kutumia mdomo wake.

    13.  Ajifunua na kujifunika –
Mwamvuli/ mwavuli

m.s. Mwamvuli ni fimbo iliyofungwa kitambaa kinachoweza kukunjwa na kukunjuliwa wakati wa jua au mvua. Sifa hii ya mwamvuli inaeleweka kwa urahisi.

    14. Akamatwapo mkiani hutii amri – Kata.

m.s. Kata ni neno lenye maana nyingi. Hapa lina maana ya chombo cha kuchotea maji na ambacho hutokana na kibuyu. Aghalabu watu hushika kata sehemu nyembamba iliyojitokeza kaza mkia.

      15. Akifa anajizomea – Kifuu.

m.s. Kifuu ni ganda tupu la nazi baada ya kukunwa. Ukiangalia kifuu kinachowaka moto utakiona au kukisikia kikitoa sauti ya mvumo wa moto wakati wa kumalizika.

      16. Akikaa hafi wala akilala hafi – Jiwe.

        Jiwe  halina uhai kama tujuavyo.

      17. Akikosekana maana inakosekana – Kamusi.

m.s. Kamusi ni
kitabu kinachohifadhi maneno yanayopatikana katika lugha fulani pamoja na maana
zake. Kamusi hutusaidia kuzijua maana mbalimbali za maneno.

      18. Akikuandama hupendwi – Ukoma

m.s. Ukoma ni ugonjwa mbaya wa mabatobato na ambao huharibu na kukata viungo vya mwili. Unaambukizwa na mtu mwenye ugonjwa huu huepukwa na wengine.

     19. Akila yeye na mimi hushiba – Mtoto
awapo tumboni.

Mtoto awapo katika tumbo la mama yake hupata chakula kutoka kwa mama yake.

     20. Akinishika tu, ninazaa – Bomba/mfereji.

m.s. Bomba ni chuma chenye uwazi ndani ambacho hupitisha maji. Bomba la maji linapofunguliwa maji hutoka kwa wingi.

     21. Akinyamaza hawezi kuongea tena – Maiti.

         m.s. Maiti ni mtu aliyekufa. Pia mfu au kimba. Mtu akifa huwa hawezi kusema tena.  Wengine husema hivi: Akinyamaza hawezi kusema tena.

    

     22. Akiona mwangaza wa jua yuafa – Samaki.

Samaki amezoea na anaweza kuishi majini tu, akitolewa nje ya maji hufa.

       23.Akiondoka hawezi kurudi –  Jani la mti.

Jani la mti likianguka haliwezi kurudi tena mtini. Huo huwa ndio mwisho wake.

      24. Akiongea kila mtu hubabaika – Radi.

m.s. Radi ni sauti kubwa inayotoka au kusikika mawinguni wakati wa mvua. Aghalabu radi inapopiga watu wengi hujiwa na hofu kubwa.

      25. Akishazaa yeye hufariki – Kinyonga.

   m.s. Kinyonga ni kiumbe mdogo wa jamii ya mjusi ambaye ana uwezo wa kubadili  rangi ya ngozi yake kupatana na mazingira yake. Inasadikika kuwa wakati wa kuzaa hupasuka watoto wakatoka na huwa ndio mwisho wake.

      26.  Akitambaa huringa hata akiwa hatarini – Jongoo.

m.s. Jongoo ni mdudu mdogo mweuzi mwenye miguu mingi. Hutambaa kwa mbwembwe na anapoguswa hujigeuzageuza au kujikunja.

  27. Akitoa sauti yake wote hutafuta pa kujificha – Mauti/kifo/radi.

Hamna kiumbe asiyetishwa na kifo. Vivyo hivyo radi nayo huwaogofya watu wengi.

     28.  Akitoka mkewe na watoto hulala – Jua.

Jua litokapo mwezi na nyota hazionekani; nyota na mwezi huonekana usiku wakati jua halipo. Katika mtazamo wa jamiinyingi, jua hulinganishwa na mwanamume na mwezi ni mwanamke na nyota ni watoto.

      29.  Akitokea watu wote humwona – Jua.

Jua linapotokeza huangaza dunia nzima kwa hiyo huonekana na takribban kila mtu.

    30.  Akitokea watu wote hunung’unika na kuwa na huzuni  – Ugonjwa.

m.s. Huzuni ni masikitiko au ukosefu wa furaha. Hamna anayependa ugonjwa kwa kuwa unaweza kuleta kifo.

     31.  Akivaa miwani hafanyi kazi vizuri – Mlevi.

m.s. Vaa miwani ni nahau yenye maana ya kulewa. Mlevi huwa hawezi kutegemewa kufanya lolote vizuri.

32. Akivaa nguo hapendezi akiwa uchi anapendeza – Mgomba

m.s. Mgomba ni mmea unaozaa ndizi. Mgomba hupendeza baada ya majani makavu kuondolewa.

       33.   Akopa na halipi – Kaburi.

m.s. Kaburi ni shimo anamolazwa maiti. Mtu akizikwa kaburini hawezi kurudi duniani.

    34. Alia pasipo kupigwa –  Mgonjwa wa macho.

Aghalabu mtu mwenye ugonjwa wa macho hutokwa na machozi mno.

      35. Alianika mpunga wake alipoamka haupo – Nyota.

m.s. Mpunga ni mmea unaozaa mashuke ambayo hukobolewa na kutoa mchele. Nyota huenea mbinguni usiku lakini ifikapo Asubuhi tu hutoweka; hazionekani tena kutokana na mwangaza wa jua.

      36. Akienda kwa mjomba harudi –  Jani la mti.

m.s. Mjomba ni ndugu wa kiume wa mama.

     37. Alimsimamisha jumbe njiani – Chawa.

m.s. Chawa ni mdudu mdogo anayeishi mwilini mwa binadamu hasa kutokana na uchafu wa mwili na mavazi. Chawa anapomuuma mtu huwa hawezi kutumia hadi ampate alipo.

    38. Alinipa ngozi nikaipika, akanipa nyama nikaila akanipa mchuzi nikaunywa –
Nazi.

Vifuu vya nazi aghalabu huchomwa moto na watu huila nyama ya ndani ya nazi na kunywa tui lake (mchuzi wake). Nyama ya ndani hutumiwa pia katika mapishi.

     39.  Alipita mtu mwenye kibandiko cha nguo – Nzi.

Nzi wanapotua juu ya nguo huonekana kwa mbali kama kibandiko.

    40. Alipita mtu na bunda la mishale –  Mkindu.

m.s. Mkindu ni mti unaozaa (kindu) majani ambayo hutumiwa kusukia kili; huwa ni marefu na membamba kama mishale. Bunda ni mkusanyiko wa vitu pamoja au furushi.

      41.   Aliwa, yuala; ala aliwa –  Papa.

m.s. Papa ni samaki mkubwa wa baharini anayeweza kula hata watu. Samaki huyu huwala samaki wengine naye huliwa na binadamu.

     42. Aliyechuma hakula, aliyekula hakumeza, aliyemeza hakushiba –
Mkono,  kinywa na Koo.

Mtu huchuma kwa mkono na kula kwa kinywa kisha kumeza kwa koo.

    43.  Aliyefuatwa amefika, aliyemfuata hajafika – Nazi na mkwezi.

m.s. Mkwezi ni mtu nayepanda na kuangua nazi. Nazi huanguka na kumtangulia mkwezi ambaye atashuka baadaye.

     44. Ana meno lakini hayaumi –  Kitana/Chanuo.

m.s. Kitana au chanuo ni kifaa chenye meno mengi kinachotumiwa kuchania nywele. Kitana huwa na njiti zilizopangana kama meno.

     45. Anaoga kila wakati lakini hatakati –  Chura.

Huyu ni kiumbe ambaye huishi majini; hata hivyo ngozi ya mwili wake huonekana chafu.

    46. Anaota moto kwa mgongo –  Chungu.

Chungu kinapowekwa motoni huchomwa upande wa nje ambao unalinganishwa na mgongo.

     47. Askari tele mzungu katikati –  Meno na ulimi.

Meno huwa yanauzunguka ulimi ambao kutokana na rangi yake unafananishwa na mzungu.

    48.  Baba kanipa sanduku bila funguo – Tumbo.

Binadamu hana uwezo wa kulizuia tumbo lisitamani chakula au kuzuia tumbo lisitoe chakula kilichomo.

      49. Baniani mweupe katupwa jaani –  Machicha ya nazi.

m.s. Baniani ni mhindi wa jamii ya Kihindu aghalabu myanyabiashara. Machicha ni mabaki au masazo. Masazo haya hutupwa baada ya kukamuliwa.

     50.  Hunioni lakini nakupikia – Gesi