KIDATO CHA KWANZA.pdf (Size: 40.18 MB / Downloads: 45)
]]>Sababu za Utata
Elezea Sababu za Utata
Utata katika tungo hutokea kwa sababu zifuatazo:
- Neno kuwa na maana zaidi ya moja, kwa mfano neno mbuzi, kata n.k.
- Kutozingatia taratibu za uandishi, Mfano; Tulimkuta Nyammy na rafiki yake, Mazala vs Tulimkuta Nyammy na rafiki yake Mazala. Katika sentensi hizi alama (,) ndio huleta tofauti, sentensi ya kwanza inamaana kulikuwa na watu wawili Nyammy na rafiki yake aitwaye Mazala na sentensi ya pili isiyo na alama (,) inamaanisha kulikuwa na watu wawili Nyammy na mtu mwingine ambaye ni rafiki yake Mazala
- Kutumia maneno bila kuzingatia muktadha wa matumizi ya maneno hayo.
- Utamkaji wa maneno. Wakati mwingine utata unaweza kujitokeza katika matamshi tu, ili hali katika maandishi utata hauonekani. Kwa mfano; Mimina wewe, katika maandishi linaweza kuandikwa mimi na wewe, na hivyo kuondoa utata.
- Mjengo wa maneno. Utata huu huzuka katika vitenzi kama pigia. Chanzo cha utata katika kitenzi hiki ni kiambishi –i-. Kiambishi hiki kinaweza kumaanisha: kwa ajili ya…, kwa sababu ya.., kwa kutumia chombo fulani.., au mahali fulani.
Mfano:
- Alimpigia ukorofi wake (kwa sababu ya)
- Alimpigia kiatu (kifaa)
- Alimpigia ndani (mahali)
Mifano ya utata katika tungo
- Patience amemwandikia Lilian barua:Sentensi hii huweza kuwa na maana kuwa Patience ameandika barua kwenda kwa Lilian au Patience ameandika barua kwa niaba ya Lilian
- Umefanikiwa kununua mbuzi?Sentensi hii huweza kumaanisha ununuzi wa mbuzi mnyama au mbuzi kifaa cha kukunia nazi.
- Alimkuta amelala kwenye nyumba ya wageni:Sentensi hii huweza kumaanisha, nyumba ya mtu lakini inatumika kwa ajili ya wageni kwa malipo au ni nyumba inayomilikiwa na watu ambao ni wageni katika eneo lile.
- Attu ametumwa na Aritamba:Sentensi hii inaweza kueleweka kumaanisha, Aritamba amemtuma Attu au Attu na Aritamba wametumwa wote kwa pamoja.
Zifuatazo ni sababu za utata, isipokuwa:
A
Kutumia maneno ya picha
B
Neno kuwa na maana zaidi ya moja
C
kutumia maneno bila kuzingatia muktadha husika
D
Umahiri wa lugha
Neno ‘mbuzi’ ni tata, kwa sababu___
A
Lina maana moja tu
B
Lina maana zaidi ya moja
C
Lina maana iliyofichika
D
Ni neno la Kiswahili
Utata unaojitokeza katika mazungumzo pekee husababishwa na nini?
A
Mjengo wa maneno
B
Maana zaidi ya moja katika neno
C
Utamkaji wa maneno
D
Kutozingatia taratibu za uandishi
Utata katika matumizi ya vitenzi kama vile ‘pigia’ husababishwa na___
A
Neno kuwa na maana zaidi ya moja
B
Utamkaji wa neno
C
Kutozingatia taratibu za uandishi
D
Mjengo wa neno
“Juma ametumwa na Rama” Utata wa tungo hii ni wa kutozingatia nini?
A
Matumizi ya picha
B
Utamkaji wa maneno
C
Utumiaji wa neno wa katika muktadha wake
D
Taratibu za uandishi]]>
Ufahamu ni dhana inayorejelea kujua na kulielewa jambo kwa usahihi na kuweza kulielezea upya kwa usahihi bila kupoteza maana yake ya msingi. Ufahamu wa mtu waweza kupimwa katika kusikiliza jambo au katika kusoma.
Kusikiliza
Ufahamu wa kusikiliza ni zaidi ya kusikiliza tu kile kilichosemwa; badala yake ni uwezo wa mtu kuelewa maana ya maneno anayoyasikia na kuweza kuhusiana nayo kwa namna fulani. Kwa mfano mwanafunzi anaposikiliza hadithi, ufahamu mzuri wa kusikiliza humsaidia kuielewa hadithi hiyo, kuikumbuka, kuijadili, na hata kuisimulia tena kwa maneno yake mwenyewe.
Mambo ya Kuzingatia katika Ufahamu wa Kusikiliza
Elezea mambo ya kuzingatia katika ufahamu wa kusikiliza
Ufahamu wa kusikiliza unahusisha michakato kadhaa katika kuelewa na kupata maana ya kile kinachozungumzwa. Michakato hii inahusisha:
- Kuelewa vizuri sarufi ya lugha ile inayozungumzwa
- Kuelewa vyema maana ya maneno ya mhusiaka anayezungumza
- Kuelewa sintaksia (muundo wa maneno) ya sentensi kwa namna zinavyowasilishwa.
Katika ufahamu wa kusikiliza, msikilizaji hana budi kuzingatia mambo yafutayo:
- Kuwa makini na kuelekeza akili yote kwa mzungumzaji ili kuweza kusikia kila anachokisema.
- Kutilia maanani vidokezo vya maana ili kubaini iwapo msemaji anaongeza jambo jipya, anatofautisha, anafafanua au anahitimisha hoja.
- Msomaji anatakiwa kuandika baadhi ya mambo anayoona kuwa ni ya muhimu ili kumasidia kukumbuka hapo baadae.
- Kuwa makini na ishara mbambali za mwili kama vile kurusha mikono, kutingisha kichwa, kutingisha mabega au hata kupepesa macho. Ishara hizi huwa zinachangia kwa kiasi kikubwa kupata maana katika mazungumzo.
ZOEZI
Lipi kati ya haya halifanyiki katika ufahamu wa
kusikiliza?
A
Kuzingatia vidokezi vya maana
B
Kuzingatia ishara
C
Kuzingatia matini
D
Kuandika kwa ufupi yasemwayo
___siyo ishara ya mwili inayopaswa kuzingatiwa na
msikilizaji ili kujibu maswali ya habari iliyosikilizwa?
A
Kutingisha kichwa
B
Kutembea
C
Kutingisha mabega
D
Kupepesa macho
Ni kipi kifanyike ili msikilizaji aweze kubaini mawazo
makuu katika ufahamu wa kusikiliza?
A
Kuandika kwa ufupi
B
Kufuatilia ishara
C
Kuuliza maswali
D
Kusikiliza kwa makini
Mambo ya msingi yanayozungumzwa katika ufahamu wa
kusikiliza na yanapaswa kuzingatiwa huitwa___.
A
Ishara
B
Alama za uakifishi
C
Mawazo makuu
D
Misemo
Nini kitatokea endapo msikilizaji hatazingatia matamshi
ya mzungumzaji katika ufahamu wa kusikiliza?
A
Kubaini mawazo
B
Kufupisha habari
C
Kupotosha maana ya maneno
D
Kutosikiliza
Kujibu Maswali kutokana na Habari uliyosikiliza
Jibu maswali kutokana na habari uliyosikiliza
Kazi 1
Jibu maswali kutokana na habari uliyosikiliza
Kusoma kwa Sauti
Kusoma kwa sauti ni namna ya kuyaangalia maandishi na kuyatamka kwa sauti inayosikika.
Mambo ya Kuzingatia katika Ufahamu wa Kusoma
Elezea mambo ya Kuzingatia katika ufahamu wa kusoma kwa sauti
Kuna vipengele viwili vinavyounda mchakato wa ufahamu wa kusoma:
- Uelewa wa msamiati na
- Uelewa wa matini
Ili kuilelewa habari/matini ni lazima msomaji awe na uwezo wa kuelewa msamiati uliotumika katika matini hiyo. Endapo maneno yaliyotumika hayataeleweka vilevile matini yote haitaeleweka.
Katika ufahamu wa kusoma, msomaji anatakiwa kuzingatia mambo yafuatayo:
- Kubaini mawazo makuu; msomaji anaposoma habari fulani au kitabu inatakiwa ajiulize, Je, kinachoongelewa hapa ni nini? Ni jambo gani hasa analolizungumzia mwandishi? Msomaji akiwa na maswali haya akilini mwake basi itakuwa rahisi kwake kuielewa habari hiyo.
- Kuzingatia alama za uakifishi; msomaji ni lazima azingatie alama za uakifishi, kwa kufanya hivyo itamsaidia kuelewa ujumbe wa habari hiyo na endapo hatazingatia alama za uakifishaji anaweza kupotosha maana ya mwandishi.
- Kubaini maana ya maneno na misemo mbalimbali; habari nyingine huwa zina maneno ya kisanaa hivyo ni muhimu msomaji kubaini maana ya maneno hayo katika muktadha wa habari hiyo, hii itamsaidia kuelewa vyema maana ya mwandishi.
- Vilevile msomaji anatakiwa kumakinikia kile anachokisoma, kila kipengele anachokisoma inampasa akielewe vizuri.
Kwa kuzingatia haya yote msomaji atakuwa na uelewa mzuri juu ya habari aliyoisoma na pia anaweza kufupisha habari hiyo aliyoisoma.
ZOEZI
Alama za uakifishi zisipozingatiwa katika ufahamu wa kusoma
hupelekea___.
A
Kuwa makini
B
Kuongeza maneno
C
Kubaini mawazo makuu
D
Kupotosha maana
Ipi siyo kazi ya vidokezi vya maana anavyopaswa kuzingatia
msomaji katika ufahamu wa kusoma?
A
Kuhitimisha
B
Kutofautisha
C
Kuongeza jambo
D
Kutia chumvi
___siyo jambo la kuzingatia katika ufahamu wa kusoma.
A
Kuzingatia alama za uakifishi
B
Kubaini mawazo makuu
C
Kubaini misemo mbalimbali
D
Kufupisha ufahamu
Zifuatazo ni alama za uakifishi zinazopaswa kuzingatiwa katika
ufahamu wa kusoma, isipokuwa:
A
Kistari
B
Mubalagha
C
Nukta
D
Alama ya mshangao
Katika ufahamu wa kusoma, msomaji anatakiwa kuandika
pembeni mambo muhimu ili kumsadia___.
A
Kuuliza maswali
B
Kufupisha ufahamu
C
Kukosoa
D
Kukumbuka
Kujibu Maswali kutokana na Habari uliyosoma
Jibu maswali kutokana na habari uliyosoma
Kazi 2
Jibu maswali kutokana na habari uliyosoma
Kusoma Kimya
Kujibu Maswali kutokana na Habari uliyoisoma
Jibu maswali kutokana na habari uliyosoma
Katika usomaji huu, msomaji hufumba kinywa na kupitisha macho katika kila mstari harakaharaka. Macho hayo huunganisha neno lililotangulia na lile linalofuata. Ubongo wake huchambua mambo muimu yanayojitokeza, huku akiyahifadhi kichwani. Mtu akijizoeza kusoma kimya, ananufaika ifuatavyo:
- Hupata nafasi ya kupima mwendo wake na kiasi cha welewa
- Hujiepusha na lawama ya kusumbua wengine
- Hukwepa kuzingatia kanuni za matamshi
- Huweza kusoma maandishi mengi kuliko ambavyo angesoma kwa sauti
ZOEZI
Ni kipi kati ya hivi husababisha kushindwa kujibu maswali ya habari
uliyoisoma?
A
Kutoelewa maana ya misemo
B
Kuelewa swali
C
Kusoma kwa makini
D
Kusoma kwa utulivu
Ili kujibu maswali ya habari uliyoisoma ni muhimu kujibu kwa ufupi.
Hii husaidia___.
A
Kuwa makini
B
Kuokoa muda
C
Kujibu maswali yote
D
Kutambua maswali magumu
Ili kujibu maswali ya habari uliyoisoma ni sharti kuzingatia yafuatayo,
isipokuwa:
A
Kuwa mtulivu
B
Kujibu kwa ufupi
C
Kusoma kwa makini
D
Kuunganisha mawazo makuu
Kufahamu maana ya maneno na misemo katika kujibu maswali ya
habari uliyoisoma inahitaji kuelewa___.
A
Habari nzima
B
Swali lililoulizwa
C
Matamshi
D
Lugha iliyotumika
Nini kifanyike ili kuweza kuelewa uhusiano uliopo kati ya habari
uliyoisoma na maswali?
A
Kusoma kwa makini
B
Kufafanua maana ya maneno
C
Kujibu kwa ufupi
D
Kuuliza maswali
Kusoma kwa Burudani
Huu ni usomaji ambao lengo lake kuu huwa ni kujiburudisha tu. Katika usomaji wa aina hii, msomaji hujisomea zaidi magazeti, majarida na vitabu tofauti na vile vinavyotumika darasani.
Mambo ya Kuzingatiwa katika Ufahamu wa Kusoma kwa Burudani
Fafanua mambo ya kuzingatiwa katika ufahamu wa kusoma kwa burudani
Wakati mwingine sio lazima msomaji awe na vitabu vyote ambavyo anahitaji kuvisoma au magazeti na majarida. Inapotokea hivyo, msomaji anaweza kwenda maktaba kuazima kitabu nachokihitaji.
Ingawa lengo la msomaji huwa ni kujiburudisha tu, lakini pia hujiongezea maarifa. Hii ni kwa sababu, magazeti, majarida na vitabu sambamba na kutuamia lugha sanifu huelezea mambo mabalimbali yanayoihusu jamii.
Hivyo msomaji kutokana na kusoma vitabu na majarida mbalimbali hujiongezea kiwango cha welewa wa lugha na mambo mengine ya kijamii yanayojadiliwa humo.
Ni jambo zuri kwa msomaji kujijengea tabia ya kujipima ili aweze kuelewa kiwango cha maarifa aliyopata katika kujisomea. Kujipima huku kunaweza kufanywa kwa kujiundia utaratibu wa kuweka kumbukumbu ya vitu au makala zilizosomwa na kufanya ufupisho wa kila makala.
Utaratibu unaopendekezwa katika kujipima na kujiwekea kumbukumbu ya usomaji wa burudani ni kama ufuatao:
- Tarehe…
- Jina la kitabu/makala/gazeti….
- Mchapishaji……
- Mwaka/tarehe ya uchapishaji…..
- Ufupisho wa habari(yasizidi maneno 20)
- Fundisho/ujumbe mkuu ni…..
- Jambo lililokuvutia sana……
- Maoni kwa ujumla kama yapo….
ZOEZI
Lipi kati ya haya ni jambo la kuzingatia katika ufahamu wa kusoma kwa
burudani?
A
Kujibu maswali
B
Kujinufaisha
C
Kuweka kumbukumbu
D
Kuongeza maarifa
___siyo mojawapo ya kipengele cha kujiwekea kumbukumbu katika
ufahamu wa kusoma kwa burudani.
A
Jina la kitabu
B
Ujumbe mkuu
C
Kiini cha habari
D
Tarehe
Lengo kuu katika ufahamu wa kusoma kwa burudani ni___.
A
Kuongeza maarifa
B
Kujinufaisha
C
Kuweka kumbukumbu
D
Kujiburudisha
Katika ufahamu wa kusoma kwa burudani msomaji anaweza kujisomea
vitabu vifuatavyo, isipokuwa:
A
Makala
B
Vitabu vya ziada
C
Majarida
D
Vitabu vya kiada
Ufupisho wa kile kinachosomwa katika ufahamu wa kusoma kwa burudani
husaidia___.
A
Kujibu maswali
B
Kuweka kumbukumbu
C
Kujiburudisha
D
Kusoma vitabu vingi
]]>Katika lugha ya Kiswahili kuna angalau aina nane za maneno ambazo wataalamu wengi wa lugha wanakubaliana hivyo. Katika mada hii utaweza kujifunza na kubainisha aina zote nane za maneno na jinsi zinvyotumika katika sentensi. Utaweza pia kujifunza namna ya kutofautisha aina za maneno ambazo zimeleta ubishi miongoni mwa wataalamu wengi hususani katika Viunganishi na Vihusishi.
Ubainishaji wa aina Saba za Maneno
Aina Saba za Maneno ya Kiswahili
Bainisha aina saba za maneno ya Kiswahili
Aina za maneno katika lugha ya Kiswahili ni pamoja na hizi zifuatazo:
- Nomino (N)
- Viwakilishi (W)
- Vitenzi (T)
- Vivumishi (V)
- Vielezi (E)
- Viunganishi (U)
- Vihusishi (H)
- Vihisishi (I)
Ufafanuzi wa aina za Maneno
Maana ya kila aina ya Neno
Eleza maana ya kila aina ya neno
Nomino (N)
Nomino ni maneno yanayotaja vitu, watu, na hali kadhalika. Kuna aina mbali mbali za maneno ambazo ni pamoja na hizi zifuatazo:
- Nomino za pekee:Nomino za pekee hutaja na kutambulisha nomino mahsusi na za kipekee. Yaani kuwa kitu ni hicho na wala si kingine chochote. Hizi ni nomino zinazohusisha majina kama vile ya watu, nchi, miji, mito, milima, maziwa na bahari. Herufi za kwanza za nomino za pekee huwa kubwa hata kama nomino hizi zinapatikana katikati ya sentensi.
- Nomino za kawaida:Hizi kwa jina jingine huitwa nomino za jumla. Nomino hizi hazibainishi wazi wazi vitu ambavyo habari zake zinatolewa. Kwa mfano ikiwa ni mtu, mahsusi hatambuliwi. Haituambii kama ni Bahati, Bite ama Neema. Ikiwa ni mlima hautambuliwi kama ni Meru , Kilimanjaro au Evarest, yaani hutaja vitu bila kutaja umahususi wake kama ilivyo katika nomino za pekee.Hizi zinapoandikwa si lazima zianze na kwa herufi kubwa ispokuwa zimetumiwa mwanzoni mwa sentensi au zimetumika kama anuani ya kutajia kitu kama vile Mkuu wa Sheria. Katika mfano huu ‘sheria’ kwa kawaida ni nomino ya kawaida, lakini hapa inaanza kwa herufi kubwa kwani inataja anuwani ya kipekee.
- Nomino za mguso:Nomino za mguso hurejelea vitu vinavyoweza kuhusika na mwanadamu kupitia milango ya hisia kama macho, mapua, masikio vidole na ulimi- yaani vitu vinavyoweza kushikika, kuonekana, kunusika na kuonjeka.
- Nomino za jamii:Hizi ni nomino ambazo zinawakilisha vitu vingi katika jina moja, yaani nimino zinazotaja umla ya vitu vingi. Mfano; jozi ya viatu, umati wa watu, bustani ya maua, bunga ya wanyama
- Nomiono dhahania:Kundi hili la nomino hutumia kigezo cha uwezekano wa kuhesabika kuziainisha. Hapa tunatofautisha kati ya nomino zinazowakilisha vitu vinavyohesabika kwa upande mmoja, na vile visivyohesabika kwa upande mwengine. Nomino ya vitu vinavyohesabikavitanda, nyumba,vikombe vitabu na kadhalika.Zile zisizohesabika hurejelea vitu ambavyo hutokea kwa wingi na haviwezi kugawika, kwa mfano maji, mate, makamasi, maziwa, moshi, mafuta. Aghalabu nomino hizo huwa sawa katika umoja na wingi.
- Nomino za kitenzi jina:Hizi ni nomino zinazohusu vitenzi. Huundwa kwa kuongezwa kiambishi {ku-} cha unominishaji kwenye mzizi wa kitenzi cha kitendo halisi ili kukifanya kiwe nomino.
Vivumishi (V)
Vivimishi ni maneno yanayoelezea zaidi juu ya nomino, aghalabu vivumishi hutanguliwa na nomino. Kuna aina kadhaa za vivumushi, miongoni mwa hivyo ni pamoja na hivi vifuatavyo.
- Vivumishi: vinaweza kujitokeza katika aina tatu ndogondogo.
- Vivumishi vya sifa:hutoa sifa za nomino /kiwakilishi cha nomino. Sifa hizi huweza kuwa nzuri, mbaya au yoyote ile.
- Vivumishi vya idadi;vivumishi vya aina hii hutoa taarifa kuhusu idadi ya nomino. Kuna vivumishi vya idadi vinavyoweza kuvumisha nomino kwa kutaja idadi ya nomino hizo kiujumla jumla bila kudhihirisha idadi halisi.
- Vivumishi vya idadiambavyo huonyesha nafasi iliyochukuliwa na nomino fulani katika orodha.
- Vivumishi vya kumiliki:-Ni vivumishi vinavyoonesha kuwa kitu fulani kina milikiwa na mtu au kitu kingine.
- Vivumishi Vioneshi:vivumishi vya aina hii huonyesha mahali au upande kitu kilipo. Vivumishi vya aina hii hujengwa na mzizi{h}kwa vitu vilivyopo karibu na mzizi{le}kwa vitu vilivyo mbali.
- Vivumishi vya kuuliza:Hivi ni vivumishi ambavyo hufafanua nomino kwa kuuliza habari zake. Hujibu swali “gani?ipi? ngapi?”
- Vivumishi vya A- unganifu:Vivumishi vya aina hii huundwa kwa mzizi wa kihusishi a- unganifu. Kihusishi hiki huandamana na nomino kuunda kirai husishi ambacho huvumisha nomino iliyotajwa awali.Vivumishivya aina hii hutumika kuleta dhana za–Umilikaji, -Nafasi katika orodha.
- Vivumishi vya jina kwa jina:Hizi ni nomino zinazotumika kama vivumishi ambazo hutumika kufafanua nomino
- Vivumishi vya pekee:Vivumishi hivi huitwa vya pekee kwa sababu kila kimojawapo huwa na maana maalumu. Pia kila kimojawapo huchukua upatanisho wake wa kisarufi kulingana na ngeli ya nomino ambayo kinaivumisha.
Mizizi vivumishi hivi niote, o-ote, -enye, -enyewe, -ingine, -ingineo.
- -ote:Huonyesha ujumla wa kitu au vitu
- -o-ote:Kivumishi cha aina hii kina maana ya “kila”, “bila kubagua”
- – enye:Kivumishi cha aina hii hutumika kuleta dhanna ya umilikishaji nomino fulani.
- -enyewe:Kivumishi cha aina hii hutumika kuisisitiza nomino fulani.
- – ingine:Kivumishi cha aina hii huonyesha/huonesha ‘tofauti na’ au ‘zaidi ya’ kitu fulani
- – ingineo:Kivumishi cha aina hii hutumika kuonesha/kuonyesha ziadi.
Vielezi(E)
Vielezi ni maneno yanayofafanua vitenzi, vivumishi au vielezi vingine. Huweza kuarifu kitendo kilichotendeka kilitendeka wapi, namna gani na hata mara ngapi.
Aina za vielezi
Vielezi vya Mahali
Vielezi vya mahali hutoa habari kuhusu mahali ambapo kitendo kilifanyika. Aghalabu vielezi hivi huundwa kwa kutumia jina la mahali au kwa kuongeza kiungo -NI mwishoni mwa neno linaloashiria mahali.Kwa mfano:nyumbani, kazini, shuleni
Mfano: 1
- Mtoto huyo hajatulia nyumbani tangu alipotoka Mombasa.
- Msipitie sokoni mkienda kanisani.
Vielezi vya wakati
Huelezea zaidi kuhusu wakati kitendo kinapofanyika; kwa mfano: jioni, jana, asubuhi, saa saba, mwaka juzi.
Mfano: 2
- Mzee Kasorogani amesema kwamba ataoga mwaka ujao
- Musa alilazimishwa kuchimba mtaro saa sita usiku
- Kisaka na Musa watakutana kesho
Vielezi vya Idadi
Vielezi vya idadi hutulezea kitendo kilifanyika mara ngapi.
Idadi Kamili:Vielezi vya Idadi Kamili hutaja idadi kamili ya mara ngapi kitendo kilifanyika. Kwa mfano:mara mbili, siku mbili kwa juma, mara kumi
Mfano: 3
- Gibi alimzaba kofi mara tatu na kisha akakimbia
- Daktari alimwagiza mama huyo achukue dawa mara tatu kwa siku na arudi hospitalini siku mbili kwa mwezi
Idadi Isiyodhihirika:Vielezi vya Idadi Isiyodhirika huelezea kiasi ambacho kitendo kilifanyika bila kutaja kiasi kamili kwa mfano:chache, nyingi, kadhaa, kidogo, wastani.
Mfano: 4
- Mwizi wa kuku alipigwa mara kadhaa kabla ya kuokolewa na polisi.
- Yeye hunipigia simu mara kwa mara.
Vielezi vya namna au jinsi
Vielezivya namna hii huonyesha jinsi au namna kitendo kilivyotendeka. Vielezi vya namna vipo vya aina kadhaa.
Vielezi vya namna halisi
Hivi ni vielezi vinavyotumia maneno ambayo kimsingi yana sura ya vielezi moja kwa moja katika uainishaji wa aina za maneno.
Vielezi vya namna mfanano
Hivi ni vieleziambavyo hutumika kufananisha vitendo na vivumishi au nomino mbalimbali. Hujengwa kwa kuongeza kiambishi(ki-)au kiambishi(vi-).Viambishi hivi hujulikana kwa jina la viambishi vya mfanano. Mfano; Ulifanyavizurikumsaidia mwanangu.
Vielezi vya namna vikariri
Hivi ni vielezi ambavyo hufafanua vitenzi kwa kurudiarudia neno moja mara mbili.
Vielezi vya namna hali
Hivi nivieleziambavyo hufafanua juu ya kitendo kilichotendeka kimetendeka katika hali gani.
Vielezi vya namna ala/kitumizi
Hivi ni vielezi vinavyotaja vitu ambavyo hutumika kutendea kitendo
Vielezi vya namna viigizi
Hivi vinaelezea zaidi jinsi tendo lilivyofanyika kwa kuigiza au kufuatisha sauti inayojitokeza wakati tendo linapofanyika au kutokea.
Vielezi vya wakati
Vielezivya namna hii huonyesha wakati wa kutendeka kwa kitendo.Huweza kutokea kama maneno kamili au hodokezwa kwa kiambishi{po.}
Vitenzi
Kitenzi ni neno linaloeleza jambo lililotendwa au lililotendeka. Kitenzi huarifu lililofanyika au lililofanywa na kiumbe hai chochote kinachoweza kutenda jambo
Kitenzi cha Kiswahili huundwa na mzizi pamoja na viambishi vyenye uamilifu wa aina tofauti
Aina za vitenzi
- Vitenzi vikuu:Vitenzi vikuu ni vile ambavyo hubeba ujumbe muhimu wa kiarifu cha sentensi.
- Vitenzi visaidizi:Hivi hutoa taarifa ya kusaidia vitenzi vikuu. Hutoa taarifa kama vile uwezekano , wakati, hali n.k.Vitenzi visaidizi daima hutumika na vitenzi vikuu, ndivyo vinavyobeba viambishi vya wakati.
- Vitenzi vishirikishi: Hivi ni vitenzi vishirikishi ambavyo havichukui viambishi vya nafsi, njeo ama hali. Vitenzi vishirikishi vipungufu ni vya aina mbili, ambavyo ni kitenzi kishirikishi“ni” cha uyakinishina kitenzi shirikishi “si” si cha ukanushi.
- Vitenzi vishirikishi vikamilifu:Hivi huchukuwa viambishi viwakilishi vya nafsi, njeo na hata hali. Kwa mfano;ndiye, ndio, ndipo.
Kazi za kitenzi kikuu
- Kueleza tendo linalofanywa na mtenda/mtendwa.
- Kuonyesha wakati tendo linapotendeka
- Kuonyesha hali ya tendo
- Kuonyesha nafsi
- Kuonyesha kauli mbali mbali za tendo
- Kuonyesha urejeshi wa mtenda/mtendwa/ mtendewa/ kujitendea
Kazi za kitenzi kishirikishi
- Kushirikisha vipashio vingine katika sentensi
- Kuonyesha tabia fulani iliyopo au isiyokuwepo ya mtu fulani au kitu fullani.
- Kuonyesha cheo au kazi anayofanya mtu.
- Kuonyesha sifa za mtu.
- Kuonyesha umoja wa vitu au watu
- Kuonyesha mahali
- Kuonyesha msisitizo
- Kuonyesha umilikishi wa kitu chochote.
Aina za wakati katika kitenzi
- Wakati uliopita
- Wakati uliopo
- Wakati ujao
Hali mbalimbali za kitenzi
- Hali ya masharti
- Hali ya kuendelea kwa tendo
- Hali ya kutarajia, kuamuru na kuhimiza
Viwakilishi
Viwakilishi ni aina ya neno linaloweza kutumika badala ya jina/nomino .
Aina za viwakilishi
- Viwakilishi vioneshi au viwakilishi vya kuonesha:Viwakilishi vionyeshi hutumika badala ya nomino kwa kutumia kuonyesha nomino inayorejelewa bila kuitaja. Kwa mfano; huyu, yule, hapo, kule, humo. Huyu si mwenzetu kabisa; kule hakufai kwenda watoto.
- Viwakilishi vya nafsi: Kwa mfano:mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi, wao
- Viwakilishi vya kuuliza/viwakilishi viuliziambavyo huashiriwa na mofu /kiambishi{-pi}ambavyo katika tungo hutanguliwa na kiambishi ngeli cha jina husika. Kwa mfano, Wangapi wameondoka? Kipi kimekosewa?
- Wiwakilishi vya urejeshiambavyo vinajengwa na shinaambapamoja na vipande vidogo vidogo –ye-, -o-, -cho-, vyo, lo, po, mo, kon.k ambavyo vinachaguliwa kulingana na ngeli ya majina yanayorejeshwa navyo. Mfano; aliyeondoko hatapewa chake.
- Viwakilishi vya idadi:Viwakilishi hivi hutuarifu kuhusu idadi ya nomino hiyo huweza kuwa kamili (halisi) au ya jumla.
- Viwakilishi vya pekee/vimilikishi:-Hivi ni aina ya vivumishi vya pekee kuwakilisha nomino. Hufuata sheria za upatanisho za nomino zinazowakilishwa. Mfano; '-angu, -ako, -ake, -etu, -enu, -ao '. kwangu haingii megini, chako haikna thamani.
- Viwakilishi vya A-unganifu:- Viwakilishi hivi huundwa kwa kihusishi chaA-unganifukusimamia nomino iliyomilkiwa, inayochukuwa nafasi fulani katika orodha au nomino ya aina fulani. Kihusishi a-unganifu huandamana na nomino kuunda kirai husishi ambacho husimama mahali pa nomino. Mfano;ya kwakeyamemshinda,vya wazeehaviguswi.
- Viwakilishi vya sifa:Haya ni maneno ya sifa ambayo huchukua nafasi ya nomino katika setensi. Kwa mfano -eupe, -janja, -tamu
- Viwakilishi vya Idadi;Idadi Kamili- hutumia namba kuelezea idadi ya nomino. 'saba, mmoja, ishirini' -Hutumika kusimama badala ya nomino kwa kurejelea idadi yake. Idadi Isiyodhihirika- huelezea kiasi cha nomino kwa ujumla, bila kutaja idadi kamili: 'chache, nyingi, kadhaa, kidogo, wastani'
Viunganishi
Ni maneno, kikundi cha maneno au kiambishi chenye kuunganisha maneno, kirai, kishazi au sentensi.Dhima ya kiunganishi ni kuunga vipashio viwili au zaidi vyenye hadhi sawa kisarufi.
Aina za viunganishi
- Viunganishi huru:hivi ni viunganishi vinavyosimama pekee katika tungo, katikati ya vipashio vinavyoungwa.Viunganishi huru hujumuisha:
- Viunganishi nyongeza/vya kuongeza, kama vile, na, pia, pamoja. Baba na mwanae wanacheza mpira, Alichukua chakula chote pamoja na akiba iliyokuwepo.
- Viunganishi vya sababu/visababishi, mfano, kwa sababu, kwa kuwa, kwa vile, madhali, ili. Alimsogelea karibu ila ambusu, Atatumikia kifungo madhali amebainika kuwa na hatia.
- Viunganishi vya uteuzi/chaguo. Mfano; au, Naweza kwenda nyumani au shuleni.
- Viunganishi vya kutofautisha/vya kinyume:ila, lakini, kinyume na, japokuwa, ingawa, ilihali. Mfano; Mkumbatie lakini usimbusu.
- Viunganishi vya wakati.Wakati mfano; Mwalimu aliuliza swali wakati yeye amesinzia.
- Viunganishi vya masharti;ikiwa, iwapo, hadi. Mfano; utaruhusiwa kuingia hapa ikiwa umevaa mavazi yanaostahili.
- Viunganishi vihusishi; miongoni mwa, kati ya; mfano: Jane alikuwa miongoni mwa washindi kumbi bora kitaifa.
- Viunganishi tegemezi:ni viambishi ambavyo hutiwa katika kitenzi cha kishazi tegemezi ili kukiunga na kitenzi kikuu cha kishazi huru ambavyo kwa pamoja huunda sentensi changamano au shurtia. Mfano; -po-, -cho-, -o- Nili-po-amka…, Ali-cho-mwelez…, alizo-o-neshwa…n.k
Vihusishi
Ni maneno ambayo huonyesha uhusiano uliopo baina ya neno moja na jingine. Vihusishi aghlabu huonyesha uhusiano kati ya nomino au kirai nomino na maneno mengine.
Mambo yanayoweza kuonyeshwa na vihusishi
- Huonyesha uhusiano wa kiwakati; Mfano, ni vizuri kupiga mswakibaada yachakula.
- huonyesha uhusiano wa mahali: mfano, Ninaishikaribu nakwa Mtogole
- huonyesha uhusiano wa kulinganisha: Amekulazaidi yauwezo wake.
- huonyesha uhusiano wa umilikaji: Usiguse hicho kitabu nicha kwangu
- huonyesha uhusiano wa sababu/kiini: nimerudi kwaajili yakuonana na mkuu wa shule.
Aina za vihusishi
- vihusishi vya wakati
- vihusishi vya mahali
- vihusishi vya vya kulinganisha
- vihusishi vya sababu
- vihusishi vya ala/kifaa mfano; -kwa
- vihusishi vimilikishi
- vihusishi vya namna; Kichwacha mviringo
- vihusishi ‘na’ cha mtenda mfano, amepigwana Juma.
Matumizi ya kihusishi “kwa”
- huonyesha mahali au upande: Mfano, amekwenda kwa mjomba wake.
- huonyesha sababu au kisababishi cha jambo: mfano; ninaishi kwa ajili yako.
- huonyesha wakati: mfano; sina nafasi kwa sasa.
- huonyesha sehemu fulani ya kitu kikubwa, mfano: Mpira umekwisha wakiwa wamefungana nne kwa tatu.
- huonyesha jinsi kitendo kilivyotendeka: Mfano; alimvuta kwa nguvu sana ndo maana limevunjika.
Vihisishi/Viingizi
Ni maneno ambayo hutumiwa kuwakilisha hisia fulani.
Vihusishi vinaweza kugawanywa katika makundi yafuatayo:
Vihisishi vinavyoonyesha mhemko au hisi kali
- vihisishi vya furaha
- vihisishi vya huzuni
- vihisishi vya mshituko
- vihisishi vya mshangao
Vihisishi vya maamrisho au msisitizo wa jambo au tukio
- vihisishi vya maadili
- vihisishi vya mwiitiko
- vihisishi vya ombi
- vihisishi vya bezo
- vihisishi vya kutakia heri
- vihisishi vya kukiri afya/jambo
- vihisishi vya kiapo
- vihisishi vya salamu
ZOEZI
Kuna aina ngapi za vitenzi katika lugha
ya Kiswahili?
A
Tatu
B
Sita
C
Tano
D
Nne
___ni maneno yanayoonyesha kuwapo
kwa hali au tabia kwa mtu au vitu.
A
Vitenzi vikuu
B
Vitenzi visaidizi
C
Viunganishi huru
D
Vitenzi vishirikishi
Ni aina gani ya vivumishi vinavyoonesha
ujirani au umbali wa kitu au mtu?
A
Vivumishi vionyeshi
B
Vivumishi vya idadi
C
Vivumishi vya sifa
D
Vivumishi viulizi
Ni aina gani ya maneno yanapoandikwa
hufuatiwa na alama ya mshangao?
A
Vihisishi
B
Viwakilishi
C
Vihusishi
D
Vitenzi
___ni aina ya maneno yanayotaja watu
au vitu katika makundi.
A
Nomino za kawaida
B
Nomino za jamii
C
Nomino za pekee
D
Nomino dhahani
Matumizi ya Aina za Maneno katika Tungo
Elezea matumizi ya aina za maneno katika tungo
Aina za maneno hutumika katika tungo kwa kutegemeana na lengo la msemaji. Kwa mfano kama lengo la msemaji ni kuonesha aina fulani ya hisia atatumia vihisishi katika tungo yake. Vilevile kama msemaji anahitaji kueleza kuhusu namna nomino inavyotenda, ilivyotendewa au inavyotendwa, atatumia kitenzi.
ZOEZI
Msemaji akitaka kuonesha hisia zake katika tungo
atatumia aina gani ya maneno?
A
Viwakilishi
B
Vihisishi
C
Vitenzi
D
Vihusishi
___ni maneno yanayotumika katika tungo kutoa
taarifa kuhusu nomino ilivyo.
A
Viwakilishi
B
Vivumishi
C
Vielezi
D
Viunganishi
\"Oyee!! Tumeshinda.\" Katika tungo hii kihisishi
\"Oyee!!\" kimetumika kuonesha___
A
Mshituko
B
Wasiwasi
C
Huzuni
D
Furaha
Maneno ambayo hutumika katika tungo kuonesha
uhusiano baina ya vitu au watu huitwa___.
A
Vihusishi
B
Vihisishi
C
Vitenzi
D
Vielezi
Ni maneno gani ambayo hutumiwa katika tungo
kuonesha jinsi tendo lilivyofanyika?
A
Viwakilishi
B
Vitenzi
C
Vivumishi
D
Vielezi
]]>
KCSE- KISWAHILI – NUKUU ZA SOMO KIDATO CHA 1- (KENYA).pdf (Size: 159.29 KB / Downloads: 7)
]]>
KIDATO CHA KWANZA.pdf (Size: 820.83 KB / Downloads: 47)
]]>