Bila shaka, baada ya kusoma
mawazo mengi ya Shaaban Robert juu ya maisha ya binadamu, mtu atakuwa na hamu
ya kutaka kujua maswali gani yeye mwenyewe alivyoishi. Na pengine atataka
kujiuliza maswali kama haya: Je, yeye mwenyewe Shaaban aliishije na jamaa zake?
Aliishi kwa kupendana, kusaidiana na kwa usawa wa ujamaa, kama ionekanavyo
katika Adili na Nduguze? Hayo ni
kuhusu maisha yake na jamaa yake. Lakini je, yeye binafsi aliishi kwa kufanya
kazi kwa bidii kadiri ya uwezo wake, na alijitegemea kama awaidhivyo katika Wasifu wa Siti Binti Saad? Je, mtu
akiyachunguza maisha yake ataona nini katika uhusiano wa uraia wake nan chi yake?
Majibu ya maswali ya namna hii ndiyo nipendayo tuyapekuepekue katika Maisha Yangu na Baada ya Miaka Hamsini. Siyo
kwamba mimi nataka kukariri au kufupisha maandishi ya kitabu chake, bali
natarajia kutoa maoni yangu kuhusu maisha yake, na kuyalinganisha na maoni yake
kuhusu maisha ya watu kwa ujumla.

Kama ilivyo sheria ya asili, mtu
huzaliwa na kufa. Na katikati ya hayo mambo mawili ndipo penye maisha ya mtu. Mambo
mengi yanaweza kutokea katika nafasi hiyo. Napenda kutumia neno hili ‘nafasi’
ili kuleta maana halisi kwamba maisha ya mtu ni nafasi hasa ya kutenda mambo
kadha wa kadha. Maisha ya mtu ndiyo nafasi yake, na matendo yote hutegemea
nafasi hiyo. Nafasi hii ina ncha, na kwa hivyo huisha. Kwa sababu hii, maisha
si kitu cha daima na milele. Yana ukomo wake.

Inaelekea kuwa Shaaban Robert
alijivika mawazo haya kichwani mwake. Lakini hapa pana jambo zima: nalo ni
kwamba hakukomea tu kuwaza kwamba maadamu maisha ni nafasi ya mtu basi ni
lazima mtu ayatumie vema kwa ajili yake binafsi. Marehemu aliona kwamba ingawa
mtu ndiye aliyepewa maisha, lakini maisha yenyewe ni kwa ajili ya maendeleo ya
nchi. Ikiwa basi ‘maisha ya mtu ni msingi wa maendeleo ya nchi’ ndiyo kusema
juu ya maisha machafu au mazuri? Maisha ya bidii ya kazi, au ya ulegevu na
uvivu? Maisha yenye mipango maalumu, au yale yajiendeayo yenyewe ovyo ovyo tu? Maisha
ya kibinafsi au maisha ya ujamaa?

Maisha ya marehemu ya miaka
ishirini na sita ya mwanzo hayakuendelezwa katika Maisha Yangu na Baada ya Miaka Hamsini kwani, kama asemavyo katika
utangulizi, hayo yaliandikwa katika insha ambayo haikupigwa chapa na ambayo
ilikuwa katika mwandiko wa mkono na kisha haikuwa na nakala. Kwa hivyo basi,
katika hiki, mambo hayo hayamo. Baada ya shindano, insha hiyo haikuonekana
tena. Hata hivyo, tuna ufununu kwamba hayo hasa yalikuwa maisha ya mwandishi
wakati wake wa utoto-alivyopenda kucheza na alivyocheza, alivyokwenda vyuoni na
kumbini hadi akawa mtu mzima, akapata kazi na kuoa. Maisha ya kwenda vyuoni na
kupata kazi hatimaye ni maisha ya aina ya siku za kisasa. Lakini hakuna mengi
ya kuyatolea maoni kwani tumepewa hayo kwa muhtasari tu.

Kwa hivyo, tuanzie mwaka wa
ishirini na saba wa maisha yake.

Muhtasari nilioutaja awali
haugusiijambo lolote kubwa ambalo Shaaban alilifanya kabla ya miaka hii
ishirini na saba. Watu wengi, kama hawajafanya lolote katika miaka yao ishirini
na mitano ya kwanza, hakukata tamaa kuwa hawataweza tena kufanya lolote kwa
sababu wamekuwa ‘wazee’ ati! Je, Shaaban Robert alijionaje alipokuwa na umri
huo? Anasema, ‘Maisha yalikuwa bado mapya na matumaini yake yalikuwa mengi sana.’
Alikuwa mzima wa afya na mwenye furaha moyoni. Anasema, ‘Nilikuwa katika mwanzo
tu wa maisha; bado sijafika katikati wala mwisho wake.’ Lakini hakuridhika kwa
zile ‘kurasa’ chache za maisha yake ya nyuma kwani hazikuandikwa yoyote yaliyo
azizi yawezayo ‘kuwatamanisha wengine kuyanakili’ wala mwenyewe hazikumridhisha
kwamba alitarajia maisha yake yawe ni kielelezo kwa wengine na, wawezao,
wayanakili. Hakukata tama kwani aliwaza kuwa pengine ubora wa mtu huwezekana
kuwa katika wakati ujao. Yaliyopita si ndwele; ganga yajayo. Kwa hivyo
alijiandaa kutumia nafasi yake.

Shaaban aliamini kuwa ipo bahati
na huwapata watu, lakini haiji tu hivi hivi-sharti mtu ajikongoje kuiendea
ndipo akutane nayo, au ainyoshee mkono kujaribu kuishika. Kwa kutokufanya hivi
watu wamezichelewesha bahati zao au pengine wamezikosa kabisa. Na bahati
haitokei mara kwa mara. Na hata kama ingetokea mara kwa mara maisha ya mtu ni
nafasi fupi iliyo na mwisho.

Akiwa na mawazo hayo juu ya
bahati, Shaaban akayapata maisha yake mpango maalum na akaweza kuzitandaza
fikra zake zote huku ana picha kamili ya nini atakacho. Katika mpango wa maisha
yake jambo moja alilitilia mkazo vilivyo: hakutaka utajiri au mamlaka juu ya
watu. Ingawa hivi vilileta fahari, lakini kwa wakati ule vitu hivi alivihofu. Msomaji
anaweza kukubaliana naye au kumpinga akijiuliza kuwa ile miaka ya 1936 ilikuwa
ni enzi gani? Jambo alilotarajia maishani mwake ni ‘jina lililo mbali na madoa
katika umaskini na unyonge.’ Kwa hivyo kama jambo hili lilikuwa jepesi au gumu,
zuri au baya, la kumpa mtu moyo au uchovu, heri lilinganishwe nay ale mengine
mawili kwa kufuata mazingira ya nchi ya Tanganyika siku hizo. Na alitarajia
kulipata hilo ‘jina’angalau nusu au hata robo yake.

Hebu sasa tumwangalie Shaaban
Robert akiwa mchumba, mume na mfiwa-kwani jambo la ndoa, ingawa si watu wote
wanaolitekeleza, ni mojawapo ya miinuko ionekanayo katika maisha ya mtu. ‘Kabla
ya kuoa nilitafuta umbo namna yake muda wa miaka kumi!’ Shaaban alikuwa
amemtafuta mke ambaye ‘uzuri wake ulikuwa kamili’ na kwa tabia alikuwa
mwaminifu na mfano wa kuiga katika nyumba. Mchanganyiko huu wa uzuri wa umbo,
pamoja na tabia ndio uliokuwa ‘jembe’ au ‘nyumba’ kwa maongezi ya uchaguzi wa
mke.

Baada ya kumwoa Amina mwenye sifa
zote hizo mbili, Shaaban alimpenda sana na kumshukuru kwamba alimsaidia katika
mambo mengi wakati wa maisha yao pamoja ambayo yeye pekee yangelimshinda
kuyatenda. Na mengi waliyatarajia kuyafanya pamoja, Shaaban na Amina, lakini
ugonjwa ulimnyakua mapema mkewe mpenzi na akamtangulia mumewe. Bwana Shaaban
hakukilalamikia kifo kwani alijua ni lazima kije; alilalamikia kuja kwake
mapema hivyo. Akalia machozi kama alivyomlilia marehemu babake na alizipamba
dua zake kwa shairi aliloombea marehemu mkewe akubaliwe peponi.

Methali yasema ‘akosaye la mama
la mbwa huamwa’. Shaaban alifahamu kuwa mwanawe na binti yake waliyakosa malezi
na adili zote za mama yao, ndipo akawapa usia katika tenzi ambazo zilitarajiwa
kuwaongoza katika maisha yao. Akatarajia kuwalea watoto wake na kuwafundisha
wema wa moyoni. Shaaban hakuwaacha watoto wake wakue tu hivi hivi kama ua mwitu
linalotanda ovyo bila kuongozwa. Yeye aliwatunza kama maua ya bustanini.

Utenzi wa Hati kwa bintiye na Utenzi
wa Adili kwa mwanawe zilikuwa fimbo au kamba zilizo imara na zilizoongoza
kukua  kwao na maisha yao. Alikuwa na
mengi ya kuwausia kuhusu dunia. Urefu wa kila utenzi ulikuwa beti mia moja. Kwa
ufupi alimwandikia bintiye usia wa kumuasa aitunze hiyo hati imsaidie katika
dunia ngumu na ulimwengu wenye adha, asiwasaliti watu, awe na matendo mema
kwani yote hupaazwa kwa Mungu, na hati hiyo iwe mali na nuru kwake, ashike dini
kwani ni mali ya roho, ajifunze elimu awe mtalamu wa kupambanua halali na
haramu, nyumba yake iwe nadhifu, taabu zikimkabili awe amejiandaa, nia ya
maendeleo aitie moyoni, na asingoje bahati imtendee yote, kwani: ‘watu wengi
huchelewa kwa kungoja kutendewa.’ Majivuno hayafai, asishiriki uwongo, masuto
si mazuri, awe na ulimi wa kulainisha na ulio mtamu, awe na cheko na tabasamu,
usoni awe na haya, awapende wote-wenye vyeo na wanyonge-naawe na adabu kwa baba
na mama na walio sawa nao, awe mlezi bora, ajifundishe kukinai, mapato yake
yawe halali, na waijenge dunia nzuri na ya furaha-yeye na mumewe.

Mtoto wake wa kiume vile vile
alimpa maagizo ya adili. Kwanza alimfundisha awe mcha Mungu, Muumba mbingu nan
chi, wanyama na ndege na samaki, na ajuaye yote kwa ghibu bila kusoma kitabu. Ampe
yeyote roho yake ili shetani asiiteke. Pili, amtii mkuu wa Serikali bila ya
kinyume. Tatu, awape taadhima baba na mama, awatendee kila jema. Nne, afanye
taaluma ya lugha. Tano, ajifunze elimu kwani:

Baada ya miaka mitano ya ujane, Shaaban Robert akaoa mke wa pili. Ebu kwanza tujikumbushe ni nini aliyoyataja
kuhusu watu kama wajane au watawa katika Wasifu
wa Siti Binti Saad. Aliwapinga kwa kusema kuwa kukaa na kutoolewa kwa ajili
ya fahari ya kutoolewa tu, ni bure. Hakuna maana. Kwa hivyo yeye akaoa ‘msiba
ni tokeo kwa watu wote. Maisha ya ujane yalijaa tuhuma. Heshima yake ilikuwa
ndogo lakini aibu yake ilikuwa kubwa.’ Kifo kilivunja mkataba wa ndoa na akawa
hutu kuoa; akaoa ‘msichana aliyekuwa na nasaba njema na aliyepata malezi mema
vile vile’

Katika kuoa kila mara, Shaaban
alifuata mambo mawili. Kwanza alifuata uzuri wa mwili na wa tabia. Pili, ndoa
zake hakuziharakisha-alichukua muda wa kutayarisha jambo hilo. Yule wa kwanza
alichukua miaka kumi, na huyu wa pili miaka miwili. Alikuwa akimfariji ‘kama
mama na dada akaziba pengo la ujane kama mke halisi.’ Inaelekea wazo la kuoa
zaidi ya mara moja halikuwa la asili yake. Shaaban anaandika kuwa, ‘Wasutaji
wakinidhihaki kuwa nilikuwa mume wa wake wengi na tabia mbaya wakumbushwa kuwa
nilikuwa sina ahadi wala mkataba na msutaji hata mmoja kuwa sitaoa tena hali ya
mambo ikilazimisha jambo hilo.’ Mauti ndiyo yaliyotangua ahadi yake. ‘Isitoshe;
mke wangu wa kwanza aliishi na mimi kwa wakati fulani mbali, na wa pili alikuwa
na wakati wake mbali vile vile. Hawakukusanywa pamoja katika wakati mmoja wala
katika nyumba moja kama mapacha mimbani au wanyama zizini. Ningalipenda niweze
kuishi na mke mmoja tu lakini bahati haikuniamuru nifanye hivyo.’ Hivi ndivyo
alivyowaza na kufanya kuhusu ndoa.

Je, kazini nako? Kwanza inataka
tufahamu kwamba marehemu hakukaa bure bila kazi. Yale aliyowausia wanawe ndiyo
aliyoyatenda. Kwa hivyo alikuwa ni mfanya kazi. Hakuna tusomapo kwamba alikuwa
na mali aliyopenda wanawe warithi kwani alikuwa ni mtu hivi hivi; si tajiri wa
mali. Utajiri wake ulikuwa ni akili zake na nguvu za mwili wake pamoja na
mipango yake. Elimu humwezesha mtu kupata kazi ya aina fulani tu, lakini
pengine elimu pekee siyo aifanyiayo kazi mtu. Mbali na elimu, juhudi na kupenda
kazi ndio mchanganyiko wa rutuba ya mbolea na maji kazini. Matokeo yake huwa ni
matunda mema ya maendeleo kazini. Hii ni siri kubwa ya kazini. Ndiyo yaliyomo
katika kiini cha kazi. Elimu ni mlango tu wa kuingilia kazi fulani.

Katika Wasifu wa Siti Binti Saad,  Shaaban anatoa mawazo yake kuhusu kazi, na
anasema kwamba kazi lazima ipendwe, ifanywe kwa bidii, isibadilishwebadilishwe.
Kwa kufanya hivyo Siti binti Saad aliendelea vyema na kazi yake ya kuimba. Na hata
naye Shaaban hakupenda kubadilisha kazi na, mwaka alipohamishwa kwenda idara
nyingine, anasema kuwa sikuzote angependa kuwa katika idara moja.

Shaaban aliingia kazi ya ukarani
forodhani ambayo aliifanya mpaka ikafikia miaka kumi bila kubadili! Kazi hiyo,
siku za 1926, kianzio chake kilikuwa shilingi sitini kwa mwezi, lakini aliishikilia
tu! Je, hii inaonesha uvumilivu au shida ya ukosefu wa kazi nyingine? Ni wazi
jambo hili linaonesha ule moyo wa ujamaa aliokuwa nao marehemu. Kwa miaka kumi
hiyo nyongeza yake ilikuwa shilingi sitini tu! ‘Lakini, anasema, ‘kila ongezo
la mshahara lilizidisha uzito wa shughuli kulemea juu ya mabega yangu.’ Kama wewe
msomaji ni mmojawapo wa waliofanya kazi za afisi miaka hiyo, jaribu kufikiri
tena jinsi zilivyokuwa kazi nyingi, na linganisha na pato lake. Au, kama wewe
ni mfanyakazi wa siku hizi, hebu angalia jinsi kazi zilivyokatwakatwa ili
kuwepo wafanyakazi wengi wa kazi moja na jinsi ambavyo mshahara wa kazi hiyo
haukukatwakatwa kugawanyiwa hao wanaoifanya, bali kumewekwa mishahara
mbalimbali, kila mtu na wake, tena si shilingi sitini kwa mwezi! Wale ambao
hawajawa wafanyakazi nawajaribu kulinganisha mshahara huo na yale matumaini yao
tu.

Siku hizo za marehemu kulikuwa na
ubaguzi baina ya wenyeji na wageni katika kazi. Kwa wenyeji wenzake alikuwa
mfano wa kuiga. Lakini kwa wageni kazi yake nzuri ilionewa wivu, jambo ambalo
anasema aliliogopa kama alivyoiogopa tauni, na akajaribu kulikimbia kama
ikimbiwavyo njaa. Je, jambo hilo la wivu afisini alilifanyia nini? Hakuacha juhudi
mpaka uadui ukaupisha urafiki.

Mojawapo ya kazi zake ilikuwa ni
upokeaji fedha na utoaji stakabadhi-kazi yenye mtego na hatari ya kutamani
kuiba, hasa kama karani huyo kima chake cha mshahara ki mbali na fedha azionazo
na kuzishikanisha kila siku. Lakini Shaaban alikuwa imara. Anasema, ‘Kosa ni
uanadamu.’ Siku moja, kulitokea kasoro katika kazi yake hiyo: tafauti ya
upungufu wa shilingi sita! Lakini hakuwa ameziiba. Alikuwa ameziweka mahali
pasipo pake tu, na kisha akasahau. Katika kazi yake ya pili alikuwa mkubwa wa
watu wa kabila, dini na madhehebu mbalimbali. Hawa, anasema, alipatana na
kupeana msaada nao kama walikuwa “Mti-pane” usiovunjika.

Shaaban ana mengi ya kutuachia
kama kielelezo. Jinsi alivyopanda cheo ndivyo jinsi alivyoyapanua mawanda ya
jina lake katika Idara, na alijishughulisha pia kuyaswagia moyoni majina ya
wale alioshirikiana nao katika kazi yake. Kuwa hodari wa kazi, kuwa na uwezo wa
kuchukuana vyema na wafanyakazi wote wa chini na wa juu ndio mfano aliotuachia
marehemu, tuwe nao kazini.

Wafanyakazi hutazamia mabadiliko
mara kwa mara. Mabadiliko ya kazi bora ni kuongezwa mshahara na cheo, na wakati
mwingine uhamisho pia. Baada ya miaka kumi na minane forodhani Pangani Shaaban
aliyapata yote hayo mabadiliko matatu. Alipandishwa cheo cha pili katika
makarani, akapata na uhamisho wa Idara-akenda kwenye Idara ya Utunzaji wa
Wanyama huko Mpwapwa ambako alikaa kwa miaka miwili.

Hapa sitahakiki kazi yake huko
Mpwapwa maadamu ilikuwa nzuri kama kawaida yake. Badala yake, nimechagua kutoa
maoni yangu kuhusu taabu na matukio yaliyimpata kuhusu uhamisho huo. Ingawa alisita,
kama wafanyakazi wengi wafanyavyo, baadaye alitambua kuwa uhamisho huwa una
sababu iliyo nzuri. Kwa kuwa alikuwa anapelekwa mahali papya kwa kazi mpya
anasema, ‘Nilijiona kama mtu aliyepewa shoka na mundu kufyeka njia mpya katika
pori kubwa.’ Aliukubali uhamisho huo kwa kutii amri ya wale waliomtunukia cheo:
‘Nilipewa amri sio uchaguzi.’ Kwa hivyo, hata kama ilikuwa ‘mkuku ng’ombe’,
ilimbidi ahame. Na bila shaka kuondoka ilikuwa ni lazima. Ndege mwenye kutua
tawini lazima aruke. Huu ndio moyo ambao marehemu angelifurahi wafanyakazi wote
kuwa nao.

Pia hakukosa shukrani. Alishukuru
kwa kupandishwa cheo bila ya kukiomba. Msomaji akumbuke kuwa mfanyakazi huwezi
kuwa na sifa bora kazini na papo wakuu wake wasimtambue kwa kumpandisha cheo. Kupandishwa
cheo si tukio la binafsi tu bali ni pamoja na cheche nzuri ziwafikiazo wakuu wa
kazi. Kabla hajenda Mpwapwa, Shaaban alirudi kwao Tanga kupumzika kwa siku
ishirini, na huko alishughulika na kuwarithisha warithi wa mali (mashamba ya
minazi) za marehemu mkwe wake na warithi wa mali za mke wake. Ingawa kulikuwa
na mzozano fulani, kama ilivyo desturi katika mambo ya urithi, Shaaban
aliyatuliza yote.

Baada ya mapumziko yake safari ya
uhamisho ikaanza; Shaaban akiwa abiria cheo cha pili kutoka Tanga hadi Mpwapwa
kupitia Korogwe, Morogoro na Gulwe. ‘Kumbe safari kweli taabu’ ni usemi wa
kweli, kama alivyoimba mwimbaji fulani. Lakini safari ya Shaaban ilikuwa ni
taabu zaidi kwa vile alikuwa Mwafrika ingawa alikuwa na cheo cha pili. Korogwe ilitokea
shida, aliposhuka kungoja safari ya lori. Anasema, ‘Karibu ningalilala nje
Korogwe kwa ukosefu wa malazi ya abiria Waafrika.’ Lakini mtu mmoja, bila shaka
ni Mwafrika mwenzake, alimchukua kwake kumpa malazi mema.

Jambo la kusikitisha zaidi
lilifanyika keshoye Asubuhi alipolazimishwa na Mhindi, msimamizi wa safari,
ashuke kutoka lori la abiria wa cheo cha pili apande lile la cheo cha tatu au
la mizigo kuwapisha nafasi Wahindi wane waliochelewa kuja. Yeye na watoto wake
tu ndio waliokuwa abiria Waafrika katika lori hilo la cheo cha pili, tena
walikwisha wahi kukaa mapema. Lakini mhindi yule hakuona mtu mwingine wa
kumshusha ila Shaaban na watoto wake. ‘Baridi ina mzizimo siku zote kwa kondoo
mwenye manyoya haba’, ndivyo Shaaban alivyoandika. Baada ya kumjibu maneno ya
haki, kwamba yeye naye alikuwa ni abiria wa cheo cha pili na mfanyakazi
Serikalini, aliendelea kukaa; na, kwa vile hakuwa na haki ya kutereshwa, Mhindi
aliwaamuru matarishi wamakamate na kumtupa chini kama mtumba. Mungu awaweke
matarishi hao; hawakutii amri! Lakini, kwa kuwa Shaaban hakupenda kuchelewa
bure Korogwe, aliita watu waje kushuhudia atendewavyo. Wengi wakampa sahihi za
mikono yao na, ingawa yule Mhindi alikataa kuandika stakabadhi ya kuonesha
namna Shaaban alivyosafiri kutoka Korogwe, Shaaban aliwapisha wale Wahindi wane
naye akapanda juu ya gari la mizigo. Lakini hatupati tena habari hii.

Kisa cha tatu ni kile cha
Mpwapwa, Kikombo. Kwa kuwa walifika saa kumi za usiku, aliambiwa akae juu ya
gari hadi saa moja Asubuhi ‘wakati mwendeshaji wetu alipoingia nyumbani mwake
kulala.’ Mpwapwa ni pahali penye baridi kali sana hasa, huo mwezi wa Julai
alipofika Shaaban. Mimi ni mzaliwa na mkulia wa huko; kwa hivyo nafahamu. Lakini
licha ya kumwacha kupigwa na baridi, kumwacha nje mtu mgeni kaka yeye, tena
mahali kama hapo, si uungwana. Na pia, kulikuwa na shida ya nyumba. Hata hivyo,
jambo kuu la Shaaban ni kwamba hakuziacha shida hivi hivi tu bila ya kutafuta
sababu zake. Na, ingawa alikuwa mfanyakazi wa ‘cheo cha juu, hakupigapiga
kelele. Alivumilia.

Katika mwaka huo huo Shaaban
akahamishwa kurudi tena Tanga. Safari hii uhamisho wake ulisababishwa na ombi
lake mwenyewe la kutaka kumwezesha bintiye aendelee na masomo ya juu huko
Tanga. Na hakuomba kwenda Tanga tu, bali kokote kwingine ambako bintiye
angeweza kusoma. Kisomo cha bintiye ni mwangwi wa mawazo yaliyomo katika tenzi
zake za usia. Shaaban anaona kuwa ni sharti watoto wapelekwe skuli;
wote-wavulana kwa wasichana. Anasema, ‘Wakati tulionao sisi sasa, kosa la
kumwelimisha mtoto haliwezi kusameheka hata kidogo pasipo mapatilizo. Mtoto yeyote
anyimwaye makusudi nafasi ya kujifunza matumizi yak soma, kuandika na hesabu
ana haki ya kuwalaumu wazazi wake katika maisha yake atakapojiona kuwa
amefungiwa milango yote ya kusitawi baadaye.’ Haya, sikieni wazazi!

‘Bahati ilinifanya mshairi tangu
1932.’ Hivi aanzavyo kusema juu ya ushairi wake. Mbali na kazi yake maalumu,
Shaaban alikuwa mshairi mashuhuri. Mashairi yake bado yanasomwa sana shuleni,
vyuoni na hata majumbani kwa sababu yanafunza na kutia moyo katika kupambana na
maisha ya dunia hii. Watu wengi husahau kwamba wanaweza kufanya mambo zaidi ya
moja kwa wakati mmoja, kama vile Shaaban alivyokuwa mfanyakazi na mshairi pia. Leo
tuna mfano mzuri wa Baba wa Taifa letu, Mwalimu Julius K. Nyerere. Yeye ana
kazi kemkem za Uraisi na uongozi wan china, pamoja na hayo, anatoa mawazo yake
vitabuni. Mpaka sasa hivi ameandika vitabu vimgi sana ambavyo ni msingi wa
maendeleo ya nchi yetu. Hali kadhalika Shaaban naye, katika enzi zake alijishughulisha
na maandiko au fasihi. Ameandika mawazo yake kwa njia za hadithi na mashairi. Kama
Mheshimiwa Waziri wa Elimu wa mwaka 1966, Bwana Solomon N. Eliufoo, alivyosema
katika dibaji ya kitabu hiki hiki tukizungumzacho, ‘Alikuwa mshairi maarufu…..na
kila aliyewahi kusoma tungo zake…hakukosa kupata fundisho fulani…Mbinu ya
kalamu yake mpaka dakika ya kufa kwake ilikuwa ya hekima tupu (au kwa kileo
tusemavyo ya Folosofia).’ Huo ni mfano kwa wale wenye mawazo mazuri ya
kuendelezea nchi na wenye kipawa cha kuandika, waandike ili mawazo yao yasomwe
na wana wao na wa wenzi wao na vizazi hata vizazi.

Yeyote anayeipenda nchi yake
haitumikii tu bali huwa kama kipima-joto cha mahospitali. Huweza kuona hali ya
nchi ilivyo, akafanya kila bidii ili kuleta maendeleo. Kufanya hivyo
kunategemea wakati na mazingira yenyewe. Shaaban anaonesha kuwa aliipenda sana
nchi yake Tanganyika. Kwanza aliitumikia bila manung’uniko na kwa bidii zake
zote, kisha akaipigania kuikomboa iwe huru. Lakini vipi? Alikuwa na ari ya
siasa. Anasema, ‘Alivyokuwa kila mtu ndivyo nilivyokuwa mimi vile vile. Nilitekwa
na uzalendo….Sikupenda kuwa mgeni katika nchi ya asili na uzazi wangu. Sikutaka
kuwa mtazamaji wakati wananchi wengine walipokuwa wachezaji, nikajiunga na
chama….cha siasa cha Waafrika kilichoundwa…1929.’ Hiki ndicho chama kilichokuwa
asili ya TANU ambacho kilizaliwa 1954 kikawa na wanachama wengi zaidi na
kupigania uhuru na utawala chini ya uongozi wa Julius Nyerere.

Serikali haikupenda wafanyakazi
wake wawe wafuasi wa chama cha 1929, kama ambavyo vile vile haikupenda wawe
wafuasi wa kile cha 1954. Kwa hivyo ilijitahidi kila mara kuwawekea vipingamizi
na hatimaye ikawazuia kabisa kuwa wanachama. Mawazo yake Shaaban juu ya Rais wa
chama na wakuu wenzake ambao kazi zao zilikuwa ni za kujitolea yalikuwa ni
kuwaonea huruma na kuwatia moyo kupigana vita hivyo.

Huku kazi, huku siasa, na huku
uandishi. Yote haya aliyafanya Sheikh Shaaban. Katika fasihi yake Shaaban
alichukua wazo juu ya ujane kwa kufikiria ubora na ubaya wake kwa nchi yake
yenye eneo la maili mraba 365,000 iliyokuwa na jumla ya watu chini ya milioni
10. Ushairi ndio sanaa aliyoitumia kutolea mawazo yake juu ya ujane, akasema, ‘Ujane
una matata si jambo la kutumia.’ Mara dhoruba ya ukinzani ikaanza, huyu akisema
hivi na yule hivi hata magazeti mazuri yakachafuka. Lakini, hata hivyo, alipata
watetezi wengi walioandika kutetea ujane, nay eye mwenyewe binafsi alipenda
nchi ijae watu-lakini sharti watu hao wawe wamezaliwa kwa ndoa ya halali. Ndipo
aliposema:

‘Mume ni
mume, ingawa gumegume, ana sifa ya Mtume;

Na mke ni
mke, ingawa kikwekwe, ana manufaa yake.’

Katika mwaka 1959 ikambidi kuacha
kazi. Akawa amefanya kazi miaka 33, na umri wake miaka 57. Kwa kazi zote
alizozifanya, pamoja na dhiki za mahamisho mengi, cheo chake hakikupanda zaidi
ya ukarani! Mtu kama yeye, kama ingekuwa anaacha kazi leo, angepewa zawadi
nyingi-kiinua mgongo. Angefanyiwa karamu na kuletewa kalamu mbalimbali za
shukrani kwa kazi alizofanya, na pia kumtakia heri kwa siku zake za usoni. Lakini
haya Shaaban hakuwa na bahati nayo. Mzungu mmoja tu ndiye aliyempelekea zawadi.
Hata hivyo Shaaban hakunung’unika. Kwake yeye ushairi na kalamu ya kuandika
ndivyo vitu vilivyokuwa bora zaidi! Anasema, ‘Mbinu hufuata mwendo. Mwendo niliopenda
kabisa maishani ulikuwa huu.’ Kisha baada ya kustaafu, Shaaban alimshukuru
Mwenyezi Mungu aliyemlinda na kumwendeleza kazini, na kuwa naye siku zote
katika miaka yote ile 33 ya usumbufu.

Jambo moja zaidi, ambalo hakuna
aliyelitazamia, lilitokea. Alidaiwa kurudisha gharama ya usafiri iliyotolewa
idhini na Mudir  wa Idara alipostaafu. Sababu?
Waliokuwa wakipata usafiri wa bure ni wale waliokuwa wakirudi kazini au makwao
nje ya Tanganyika! Yeye Mwafrika Mtanganyika safari ya kurudi nyumbani kwao
ilionekana kama ambaye anakwenda ‘Uingereza au Bara Hindi.’

Shaaban Robert hakuwa mzalendo
mwenye kuipenda, kuitumikia, na kuipigania Tanganyika tu, bali pia alikuwa na
ule moyo wa kutaka kuwaona binadamu wote ni sawa. Kwa hivyo, mawazo yake
yalivuka mpaka wa shida za Tanganyika, akalifikiria bara zima la Afrika. Jicho lake
la mawazo likatua huko Afrika Kusini ambako Kaburu hadi leo bado anawanyonya na
kuwabagua watu weusi ambao ndio wananchi halisi. Shaaban hakuvumilia ukatili
uliotendeka huko na uliutia moyo wake machungu. Maoni yake kuhusu usawa wa
binadamu wote ni hivi: ‘Wajibu wa watu katika maisha ni kuwiana hisani, usawa,
adabu, heshima na mapenzi…Katika Afrika Kusini wajibu huu ulimezwa na ubaguzi
wa kutisha. Watu waliusiana chuki, kiasi na makanio. Pumzi ya kila mmoja ilijaa
hofu, kutoridhika na manung’uniko, sumu juu ya sumu.

Shaaban alifurahi kuona Serikali
ya Tanganyika huru ikivunja uhusiano wa Kibiashara na Afrika Kusini ‘mpaka
tabia yake itakapokuwa imebadilika kuwa njema na ya amani kwa watu wa rangi
zote.’ Na ndivyo Serikali yetu ilivyofanya hadi leo hii. Biashara nyingi
ziliathirika kwa msuso huo. Hata yeye Shaaban, baadhi ya kazi zake za sanaa ya
ufasihi-zilizokuwa zinapigwa chapa na Chuo Kikuu cha Witwatersrand, kama Kielezo cha Insha ambacho sasa
kinachapwa na Oxford University Press-ziliathirika. Mawazo yake juu ya athari hiyo
ni haya: ‘Walakini, ikiwa change ndogo kama ilivyokuwa yangu mimi ya sadaka,
ilisaidia kupatikana kwa ufanifu wa uhuru na amani kwa watu katika Afrika Kusini,
hasara hii ilikuwa si kubwa ilinganishwapo na furaha ya ushindi uliotazamiwa
kuja kwa watu mwisho; ushindi uliokuwa si wa mweupe, mwekundu wala mweusi,
lakini uliokuwa wa wote; na fahari ya kila taifa katika dunia.’ Yeye alikuwa na
nia moja tu: kukomboa utukufu wa mwanadamu, hata kama ilikuwa kwa kujitoa
mhanga.

Kazi za uandishi za Shaaban ni
nyingi, nazo zilipata neema kwa vile baadaye vitabu vyake vilipata kupigwa
chapa hapa hapa Tanzania. Pia huko Kenya kazi zake nyingi zilipigwa chapa, na
Julai 1960 duka lake likafunguliwa. Alipoona wengi hawanunui vitabu vyake
aliwapa bure. Wakamshukuru, naye akafurahi kwa mara nyingine tena kwa change ya
namna hii. Kutoa misaada kwa namna hii ni tendo la kiujamaa. Hivyo ndivyo
alivyojaribu kuitenga nafsi yake kando ili awatumikie watu. Kama alivyomuusia
mwanawe, mwenye msaada ampe asiye nao. Shaaban alitoa alichokuwa nacho.

 Hivi nivyo alivyoishi mtu aliyetoa mawazo yake
katika Wasifu wa Siti binti Saad na Adili na Nduguze na mahali pengi
pengine. Je alitimiza lengo lake la kuwa na ‘jina’ ulimwenguni? Msomaji utaweza
kulijibu swali hilo wewe mwenyewe. Mimi naona maisha yake ni kielelezo kikubwa,
na yalikuwa ni msingi mkubwa wa maendeleo ya nchi yetu.

Katika kuhakiki vitabu viwili vya
kwanza nilisema lengo kuu la Shaaban kuandika ni kutaka watu waishi kwa
kupendana. Huu ndio msingi wa kuishi kwa Kujitegemea
na kuishi kwa ujamaa. Tumemwona alivyoishi
na wakeze, wanawe, wafanyakazi wenziwe, wananchi wa Tanganyika, na hata jinsi
alivyotandaza mawazo yake kwa wanaadamu wote. Matendo yake yatakamilisha mawazo
yake.

Maisha ya Shaaban Robert, kama
yalivyoandikwa katika Maisha Yangu na
Baada ya Miaka Hamsini, yameandikwa na Shaaban mwenyewe. Wengine wanaweza
kusema kwamba hakujiweka kwenye mizani na kujiandika bila kujipendelea. Mimi naona
amejiandika bila kujipa jambo lolote lisilo lake, wala hakujirefushia jambo
lolote ambalo ni fupi. Amekuwa na kiasi. ‘Maisha yalikuwa matendo, siyo
usingizi,’

Na sasa tumeona kwamba ingawa
maisha ya mtu yanafungamana na pengine huongozwa, na mazingira yake-binadamu
wenzake, mahali alipo, na wakati wenyewe aishio-yeye mwenyewe ndiye mwenye
jukumu lote kwa yale ayajazayo katika nafasi ile. Mawazo ya kujitegemea, kama
ayatoavyo Shaaban katika Wasifu wa Siti
Binti Saad, na mawazo ya ujamaa yaliyomo katika Adili na Nduguze na popote pale, yamo tena katika Maisha Yangu na Baada ya Miaka Hamsini.

Makala haya yamegawika sehemu
mbili. Sehemu ya kwanza inachungua mawazo ya Shaaban Robert aliyoyatoa katika
vitabu vyake viwili: Adili na Nduguze
na Wasifu wa Siti Binti Saad. Sehemu ya
pili yatumia mawazo hayo kupimia vitendo na maisha ya Shaaban kama
alivyotueleza yeye mwenyewe katika vitabu viwili vingine vilivyokusanywa
pamoja: Maisha Yangu na Baada ya Miaka
Hamsini.

Nionavyo mimi, Shaaban Robert
amechukua nafasi ya kuandika vitabu vyake hivi viwili vya mwanzo ili aweze
kutoa mawazo na maoni yake kuhusu mambo mabaya na mazuri, yapi ya kufuata na
yapi ya kuepuka katika dunia yenye maisha mbalimbali. Baada ya kuvisoma vitabu
hivyo kwa makini, nimekatikiwa kuwa Shaaban alikuwa na mawazo yasiyo tafauti na
siasa ya Ujamaa na Kujitegemea. Amefikiria kuishi kwa ujamaa katika kitabu
chake cha Adili na Nduguze na katika Wasifu wa Siti Binti Saad ametoa mawazo
yake kuhusu maisha ya kujitegemea; na bila shaka ana lengo halisi katika kutoa
mawazo hayo. Pengine alipenda kueleza na kufafanua, au kupanua zaidi, yasemwayo
katika Injili Takatifu, yaani ‘umpende jirani yako kama nafsi yako’, na mapenzi
hayo ndiyo msingi wa wema, matendo safi, na juhudi ya kazi ziletazo faida kwa
watu wote.

Kwa kuwa vitabu viwili hivi
vimetumiwa kama vyombo vya kuelezea aina mbili za mawazo na maoni ya mtungaji,
naona ni vema nisivichanganye katika uchambuzi huu bali nivichukue kimoja
kimoja. Ebu nianze na kile kilichotangulia kutoka. Kimoja kilitoka mara ya
kwanza katika jarida la 1958 (Nambari 28/1) la Kamati ya Kiswahili ya Afrika
Mashariki, na kingine kilitoka mara ya kwanza kama kitabu kamili mnamo 1952,
nacho ni Adili na Ndiguze ambacho
ndicho tutakachoanzia.

Nimesema kwamba mawazo ya Shaaban
Robert yana lengo au kiini fulani. Katika Adili
na Nduguze lengo lake ni upendo, yaani watu wapendane na kuishi kiujamaa-na
upendo huo ndio alioufungulia kitabu chenyewe alipoandika mwanzoni:

Shaaban Robert amekianza kitabu
chake kwa maelezo juu ya Mfalme Rai. Mawazo yenyewe, nionavyo mimi, ni sawa nay
ale yasemwayo na Azimio la Arusha kwamba, ili kuleta mafanikio na maendeleo ya
nchi, vihitajiwavyo ni ardhi, watu, uongozi bora na siasa safi.

Kiini cha kumuanzia Rain i kutaka
kueleza kwamba, hata kama ardhi na watu wapo, jambo la kwanza linalotakiwa ni
uongozi bora wenye msingi ufananao na tabia ya Rai. Pengine ardhi na watu wa
Ughaibuni walifanikiwa na kuendelea kwa sababu ya uongozi mzuri wa Rai. Mawazo ya
Shaaban ni kuwa uongozi mzuri wa nchi ni kama ule wa Rai ambao kiini chake
kilikuwa upendo. Alikuwa na mapenzi na wanaadamu, nao wakampenda;alifuata
msingi wa kidini wa zamani ambapo Daudi aliwapenda wanyama na Sulemani akatiiwa
na majini.

Mawazo ya Shaaban juu ya kiongozi
bora wa nchi yoyote yameelezwa katika wasifu wa Rai, ukurasa wa pili. Hapo uongozi
bora unaonekana unahitajia uadilifu, wema, kufanya kazi ndogo na kubwa au kutoa
amri zifanywe, kusaidia na kushiriki katika maendeleo ya nchi, kutolazimisha
watu mambo bali kuwashawishi tu (kama uhitajivyo ujamaa wa kweli), kuvuta mioyo
ya watu ili kusiwe na wavivu, magoigoi wala waoga.

Kwa namna hii Shaaban Robert atoa
mawazo kwamba viumbe wote wangefurahia sifa ya kiongozi wa namna hiyo-tangu
malaika mbinguni hadi ndege angani, watu duniani, samaki majini, na hata majini
na mashetani popote pale wafikiriwapo wapo. Upendo na ujamaa wa kweli ni
kufanya urafiki na viumbe mbalimbali pamoja na kuwajali watu wote. Baada ya
upendo ni matendo. Na hapa ndipo Shaaban aliposema: ‘Tendo hukidhi haja
maridhawa kuliko neno.’ Yaani, tendo huleta haja upesi lakini neno huichelesha;
na neno tu si njia ya kuleta mapinduzi kwa ajili ya maendeleo ya nchi.

Katika kuhukumu mwandishi
aonekane ana machache ya kueleza. Itolewapo hukumu inatakikana kiongozi awe
imara, asipendelee bali watu wote wawe sawa mbele ya sheria. Hiyo ndiyo
demokrasi halisi-demokrasia ya kiujamaa. Uongozi bora ni ule ufuatao haki ya
watu na wanyama pia, na ule ufanyao uchunguzi wa matukio yote-mazuri na
mabaya-kwa raia. Na, katika uchunguzi wa Rai kuhusu kasoro iliyotokea Janibu,
ndimo Shaaban Robert anamoeleza mawazo yake kuhusu tabaka kwa tabaka za maisha
ya kiujamaa nay ale yasiyo ya kiujamaa. Na juu ya huo uchunguzi Shaaban
anasema, ‘Mambo katika maisha yambo katika mwnedo huu siku zote. Hayajulikani mpaka
yamechunguzwa na kuthibitishwa kwanza.’ Kiongozi bora kama Rai huwa mtu arifu
wa mwendo huu!

Tunaambiwa vile vile kuwa si
kiongozi tu atakikanaye kuwa mtu wa kufaa bali watu wote walio na wajibu na
mamlaka chini yake, kama vile Rai alivyokuwa na Maarifa (Waziri Mkuu) na
Ikibali (Mshauri). Na kazi lazima ipokezanwe kwani kiongozi hawezi kufanya kazi
zote peke yake. Juu ya Ikibali, ambaye alikuwa na wajibu wa kwenda Janibu
kuchungua mambo ya kodi, tunayaona mawazo mengi ya mwandishi kuhusu njia nzuri
ya mtu kuiweza kazi yake kwa urahisi. Zaidi ya kuwa na maarifa mengi, kuchuana
na watu kwahitaji tabia njema ambayo
ndiyo inayomkamilisha mtu. Tabia njema kwa viongozi wa nchi ndiyo alama ya ‘jembe’
au ‘nyumba’ ambayo Shaaban anataka watu waiangalie wanapoteua viongozi wao, na
ndiyo sifa inayowapa watu kuwaamini na kuwapenda.

Sura ya kwanza ni fupi; lakini
mwandishi ameitumia kutolea mawazo mengi kuhusu uongozi bora wa watu na utumiaji
bora wa ardhi, kuhusu raia, serikali, mawaziri, siasa safi na mifano bora ya
viongozi. Sehemu yote iliyosalia-na ni kubwa-anaitumia kutolea mawazo yake
kuhusu umma na jinsi ya kuishi kwa mapenzi na ujamaa. Na sura zote kumi na nne
zifuatazo, hadi kufikia mwisho, ni maoni juu ya ‘machimbo na hazina zake’, ‘biashara
na faida yake’, ‘safari na manufaa yake’, ‘utajiri na Baraka yake’, ‘hali na
heshima yake’ na juu ya ndugu, watu, jamaa na matendo yao-mambo yahsuyo dunia
nzima. Kwanza kabisa amekwisha kutoa maoni yake kuhusu ardhi na mimea yake na
mifugo na mazao yake, kwamba ni hazina za urithi wa watu wote. Hebu basi
tuangalie ni nini awazacho mtungaji huyu juu ya ujamaa na upendo kati ya watu.

Katika sura ya pili, mwandishi
anatoa maoni yake kuhusu mgeni Ikibali aliyekuwa na hulka ya kuwapendeza watu
waliokutana naye na ambaye usoni aling’aa kwa kicheko; na aliyekuwa na fadhila
na shukrani. Katika kwenda kwake Janibu, Ikibali anakutana na Adili, Liwali wa
mji huo ambaye mtungaji anamtumia kuelezea mawazo yake kuhusu namna nzuri na
mbaya ya kuishi na ndugu na watu mbalimbali. Ikibali alipotaka kurudi
Ughaibuni, Adili alimwomba akae Janibu kwa muda wa siku tatu zaidi ili wazidi
kutafaraji pamoja. Ikibali akakubali, kwani ‘waungwana hawanyimani neno’. Kwa hiyo
tunaona vile vile kuwa penye upendo pana kujitolea na subira pia.

Twafahamu kwamba subira mara
nyingi huvuta heri, basi Ikibali naye katika kusubiri kwake alivuna heri-na heri
yenyewe ilikuwa ni kule kuona kuwa kuna kitu fulani kibaya ambacho ilimlazimu
Adili kukitenda bila furaha. Juu ya habari hii ya Adili, Shaaban
anatutanabahisha tusimchukulie mtu kwa hali yake ya nje tu, tukafikiri yakuwa
mtu kama Adili-Liwali mzima-ati hana jambo linalomuondolea furaha. Mtu kama
huyo, tunapogundua ana tatizo, inafaa tumsaidie-si katika mambo ya kikazi tu
bali hata mambo yake mwenyewe binafsi. Hii ndiyo sababu Ikibali akaazimia
kumsaidia mwenziwe ingawa hilo jambo la kusaidiwa lilikuwa ni la siri: siri ambayo
ilibidi ifichuliwe ili msaada upatikane. Ndipo Ikibali akaitoboa siri hiyo, ya
Adili na manyani wake, na baadaye akenda naye mbele ya Rai, si kwa ajili ya
kumuaibisha bali kumfanya Rai ayasikilize maelezo ambayo huenda yakawa ndio
ufunguo wa furaha. ‘Aonae kosa akitoa hana lawama’, ndivyo asemavyo mwandishi. Na
kusaidiana ni dalili ya upendo nan i ujamaa.

Katika sura ya tatu, mawazo ya
mwandishi ni kuwa vitendo ni mapinduzi. Tunaambiwa kwamba busara nyingi humjia
mtu baada ya jambo kufanyika. Hivyo, Adili hakumkasirikia Ikibali kwa kumtolea
siri yake kwa Rai. Inaonekana kwamba wazo la mtungaji ni kusema kuwa itukiapo
ajabu, au jambo la kushangaza, huenda kukawa na sababu maalumu na kwamba, jambo
lenyewe likichunguzwa, huenda sababu yenyewe ikaonekana. Ajabu ya wale manyani
waliopanda farasi na kumfanyia mfalme ishara inapochunguliwa ndipo sababu yake
inapofahamika. Katika kusikiliza shauri la Adili na manyani kuna wazo kwamba ‘waungwana
hawasemi uongo’. Kwa hivyo ingawa Adili ameshtakiwa kwamba anawatesa manyani,
tunaona anawageukia manyani wale wale na kuwataka wayathibitishe ayasemayo.

Kuhusu malezi ya Hasidi, Mwivu na
Adili, mtungaji atoa wazo kwamba kumlea mtoto ni kumtunza mwili, kumfundisha
mawaidha na kuzipanua fikra zake, na zaidi ya yote ni kumfundisha ‘wema’ wa
moyoni. Moyo ndio makao ya upendo ambao ndio msingi wa ujamaa.

Kuhusu madeni inaonekana kwamba,
ili kutengeneza maisha ya upendo na kujitegemea, kukopa si jambo zuri na
kwamba, kama imekuwa lazima kulipa kabla ya kudaiwa. Na yule anayekukopesha
naye asiwe na lazima ya kudai kwa kero au inda.

Shaaban anamtumia Adili kueleza
kuwa, ingawa yeye alikuwa kitinda mimba, aliweza kuwa na busara na subira zaidi
ya wakubwaze. Busara yake ilimfanya afaulu katika biashara kwani aliweka
daftari ya mapato, kwa hivyo mali yake haikupotea bila ya kuelewa vile
ilivyopotea. Wazo la mtungaji ni kuwa biashara au shamba lahitaji mpango ambao
usipokuwepo patapatikana hasara. Kwa kuwa ndugu zake Adili hawakuwa na mpango
walifilisika baada ya mwaka mmoja tu. Na hivi ndivyo watu wengi duniani
wafanyavyo: hupata mali wakafanyia pupa kwa kutaka kuchuma zaidi bila mpango,
mara wakapata hasara. Lakini mtu kuvumilia na kusamehe ndugu zake ndilo jambo
linalohitajia, na hapa mtungaji anazidisha sana wazo lake la ukarimu. Kwa ajili
ya upendo, Adili aliwagawia tena mali nduguze ili wafanye tena biashara na
wajitegemee, wasimnyonye. Katika safari waliyoifanya wote watatu, Shaaban
anachukua nafasi ya kueleza faida za safari kwa kusema kuwa safari huleta ‘kufarijika
kkatika hamu, kujua namna ya kuendesha maisha, kupata elimu mpya, kuelewa tabia
za watu mbalimbali, kukutana na marafiki wa kweli kushinda ndugu, na mtu mwenye
bahati mbaya kwao huweza kupata bahati njema ugenini.’

Katika sura ya sita mwandishi
aeleza tena kwamba upendo ndiyo jambo muhimu duniani, kwani Adili ‘aliwapenda
ndugu zake kama pumzi ya maisha yake mwenyewe’. Pendo huleta huruma, na huruma
hii ndiyo iliyomwezesha Adili kumwokoa yule tandu aliyetaka kuangamizwa na
nyoka. Jambo la kukumbuka hapa ni kwamba jema hulipwa na jema. Yule tandu,
ambaye alijigeuza msichana, aliahidi kumlipa wema Adili na akamwombea dua
njema. Sura hii inaonesha kwamba ujasiri unatakiwa sana katika kufanya mambo
yaonekanayo kuwa magumu. Kwa ujasiri wake, Adili alipata maji, na safari ya
pili akajitolea peke yake kwenda mji wa Mawe kutafuta tena maji ya kunywa.

Sura ya saba haina mawazo mengi
ya mtungaji ila kusema kwamba duniani kuna mali nyingi lakini ni vigumu mtu
kuipata ikiwa amejificha. Watakaoipata ni wale wajasiri tu wenye nia ya
kuipata. Sura ifuatayo yasema hivyo hivyo: bahati ya turufu humwendea mchezaji,
na ndivyo ilivyokuwa bahati ya Adili, hata sasa akawa na bahati ya kukaribishwa
humo mjini na msichana mrembo.

Mawazo ya uongozi bora yarudiwa
tena katika sura ya tisa. Katika ukurasa wa 35, tunaelezwa jinsi kiongozi
ahitajiwavyo kuwa katika maingiliano yake na watu na vile vile na dini ya kweli
ya Mungu. Mrefu alimwangamiza Mfalme Tukufu na enzi yake yote (ila bintiye,
Mwelekevu) kwa sababu kiongozi huyo alimdharau Mungu akawa anaamini mizimu na
uimamu wa Kabwere. Rehema za Mungu huwafikia wanaomtii, na hivi ndivyo
Mwelekevu alivyojaaliwa kukipata kile kitabu kitakatifu pamoja na ule
mkomamanga. Mizimu na kutomjali Mungu ni kinyume cha ustawi wa moyo.

Maelezo yafuatayo yanahusu wivu. Mtungaji
anatwambia kwa njia hii hii ya hadithi kuwa wivu haufai. Mwenye kupata kitu kwa
jasho lake aachwe kufurahia mapato yake. Katika ukurasa wa 40, mtungaji
anahubiri juu ya mambo machafu na hila mbovu kama za wale ndugu zake Adili
ambao kila mmoja wao aling’ang’ania kutaka kumwoa Mwelekevu na baadaye
wakaonelea kuwa yule binti awe mke wa wote-jambo ambalo ni chafu sana. Na hapo
ndipo atoapo mawazo yake kuhusu ndoa yenye msingi kamili, kuwa ndoa si jambo la
watu wote; ni la watu wawili tu-mume na mke. ‘Mwanamume hakukusudiwa kuwa
fahali wa kila mtamba, wala mwanamke kuwatembe wa kila jogoo’. Mafanikio ya
Adili yaliwakata maini nduguze, kwa hivyo maoni ya Shaaban hapa ni kwamba watu
wafanikiwao ni lazima wawe macho, watahadhari na kijicho wanachoonewa, kwani si
watu wote wapendao au wanaofurahia mafanikio yao. Tena nduguze Adili, waliokuwa
hawapendi Adili, wakamtosa majini kwa wivu. Tunaoneshwa kuwa, kwa upande
mwingine, pendo likitoka upande mmoja tu katika maisha ya ujamaa basi huwa
halina msingi imara, na maisha yake huwa si marefu. Pendo lazima litoke pande
zote mbili sawa kwa sawa.

Adili alitoswa majini lakini ile
dua ya msichana-tandu ikamuokoa. Mtenda mema mara ntingi hulipwa mema, na
mtenda mabaya naye pia hupata kadiri ya ule ubaya wake. Basi Adili akapata mali
zaidi, na nduguze walio na wivu wakaadhibiwa wakageuzwa manyani na kupigwa
mijeledi kila siku.

Sura ya kumi na nne na ya mwisho
zaonesha mambo mawili hasa: wajibu wa kiongozi kuwaangalia wafuasi wake kwa
shida zao-kama vile Rai alivyojishughulisha kumpatia Adili ushahidi kutoka kwa
babake Huria, Kisasi-na mafundisho kuhusu hali ya binadamu na vitendo vyake. Mawazo
haya ya Shaaban yasemwa na Rai kuwaambia nduguze Adili: ‘Weavivu walijitahidi
kuwa hodari, ilikuwa kinyume hodari kuwa wavivu; kama waovu walitaka kuwa wema,
ilichukiza wema kuwa waovu; kama maskini walitafuta utajiri, ilikuwa ujinga
matajiri kufuja walichokuwa nacho; kama mbegu kidogo iliongezwa mchanga,
ilikuwa uharabu mtu kuua ndugu yake; pia ilikuwa aibu kubwa sana kwa wazuri
kutenda maovu.’

Kwa hiyo, ni dhahiri yakuwa
katika Adili na Nduguze Shaaban
afundisha watu waishi kwa kupendana chini ya uongozi bora, na wajisaidie
kiujamaa badala ya kujiangamiza na kuoneana wivu ambao hauna faida-si kwa hao
wenye wivu tu, bali kwa nchi nzima. Vile vile anawaambia wale wenye busara na
werevu kwamba dunia ni kubwa na imejaa mali na vitu vizuri ambavyo vitakuwa ni
vya kila avitoleaye jasho na mwenye wema moyoni na akili kichwani.

Wasifu wa Siti Binti Saad zaidi unaonesha pendo kuliko ujamaa,
lakini kiini chake ni ‘kujitegemea’. Kama Bwana Waziri Juma asemavyo katika
dibaji ya kitabu hicho (uk. vii), ni sawa kama mwandishi awatia moyo wasichana
na wanawake wengi wa Kiafrika wanaojibidiisha kwa shughuli mbalimbali kwa ajili
ya maisha yao.

Shaaban Robert ana nia ya kueleza
kwamba ni lazima mtu ajitegemee kwanza ndipo atakapofanikiwa kupata yale
ayatakayo. kule kuwa mwanamke, au kutosoma, au kutokuwa na fedha, au kutozaliwa
na kukaa mjini, au kutokuwa na sura nzuri, hayo yote si kitu kwani kujiamini,
kuwa na nia, na kuwa na subira na juhudi kunaweza kuleta mafanikio mengine
makubwa yasiyoweza kufikiriwa hata kidogo hapo mwanzoni. karibu kitabu chote
kinazungumza habari za mtu mmoja tu, na hakisemi mengi juu ya watu wengine ila
kuonesha tu yakuwa wapo wengine waliomuonea wivu Siti wakastahili kupewa jibu
la kuwatia vidaka vya midomo. kwa hivyo inaonekana kwamba maelezo yaliyomo humu
ni kama safari ya barabara moja yenye vipingamizi, na mtungaji anaonesha vile
msafiri mmoja anavyoendelea na safari yenyewe. na hata huyu msafiri mwenyewe, Siti,
ametumiwa na mtungaji ili awe mfano kwa wanawake wengine wanaojidharau na kuona
kwamba hakuna lolote hapa duniani wawezalo kulifanya. Lakini hivyo sivyo;
ulimwenguni ni mpana.

Shaaban Robert anataka kuonesha
kuwa katikati ya vizuizi mtu anaweza kusimama na kufanya kazi kwa bidii hata
akajipatia sifa. Siti hakuwa na bahati njema ya kuviepuka ‘vipingamizi’ vile vilivyotajwa
hapo juu (kutokuwa na sura nzuri na kadhalika), lakini vivyo alianza safari
yake katika maisha. alijua kuwa wazazi wake ni maskini, kwa hivyo aliendelea na
biashara yao ya kuuza vyungu. hakuna mtu aliyepata vyote au aliyekosa vyote. Mtumwa-jina
la Siti la hapo mwanzo-alikosa sura nzuri, lakini alifadhiliwa sauti ya kuvutia
kweli kweli. Fimbo iliyo mkononi ndiyo iuayo nyoka; kwa hivyo Siti aliifanya
sauti yake ndiyo fimbo yake, na akaitumia vilivyo. Hapa Shaaban anachukua
nafasi ya kutueleza kuwa sura nzuri si kitu cha kukiangalia sana maishani mara
kwa mara, wala si kizima kiu cha mapenzi. Mawazo yake ni kuwa inambidi mtu aikubali
hali yake kwanza, kisha ndipo atakapoweza kuona ni wapi anapofaa ili aweze
kufanya jambo atakalo kwa kadiri ya uwezo wake. na haya yote yawezekana, si ya
ajabu.

Lakini, katika kukata shauri juu
ya jambo la kutekeleza, mtu mara nyingi humbidi kuyatoa mhanga mambo yake
fulani aliyokuwa nayo kama vile Siti ilivyombidi kukiacha kijiji chao Fumba,
mumewe, mtoto wake na maisha ya utulivu yasiyo na ghasia, akakata shauri
kukidhihirisha kipawa chake kwa kuimba katika taarab mjini Unguja. Alihitajia
sana subira, juhudi, kujiamini na kujitegemea katika maisha mapya ya mjini
yaliyokuwa na vipingamizi vingi. kimojawapo cha vipingamizi hivyo kilikuwa ni
kushindwa kuimba siku ya kwanza alipotokea hadharani. Alikuwa hajazoea. Lakini
baadaye alifaulu kwani ‘alishikilia kazi yake kwa bidii’, akawa na dhamira na
nia ya kufaulu.

Kipawa bila ya ujasiri, dhamira
na nia ni bure tu. Maisha ya mjini ni magumu na hasa kwa mwanamke ambaye ni
mgeni tena ni mtu mzima ambaye hapo alipokuwapo hakuwa na mume. Lakini Siti
hakuwa muhuni. Aliweza kukaa imara kwani alikwenda mjini kwa kusudi maalumu; na
palimfaa kwalo. Hakwenda mjini kutafuta fedha, kwani tunaambiwa yakuwa Siti
hakupenda fedha, lakini kazi yake ilikusudiwa kumletea sifa na umaarufu. Hakuwa
mnyang’anya watu fedha kwa sababu ‘alikuwa mcha Mungu wa sala na saumu. Alisali
vipindi vitano kila siku, akafunga faradhi na suna katika maisha yake yote’.
Maoni ya mwandishi hapa ni kuwa mtu awe wa ibada saa za ibada, na mlimwengu
wakati wa mambo ya kilimwengu.

Pia inaonekana mwandishi
anafikiri kwamba Siti alifanikiwa kwa sababu ya ukarimu wake na Baraka kuliko
kuwa ni kwa sababu ya masharti ya mikataba na mapatano katika kazi yake.
Mafanikio, kwa wale wajuao wayafanyayo ni kama moto wa mbugani. Mara watu
wakawa wanamfuatafuata Siti, watribu wakamzunguka kwa vinanda ili awaimbie,
wapiga picha na wapiga chapa nao wakamwendea, watu wa santuri pia wakawa
wanamfuata, na kwa njia hii sifa za mwanamke huyu zikatapakaa hata nje ya Afrika
Mashariki. Mafanikio mengi ya Siti, asema Shaaban, ni kwa sababu alikuwa
mtanashati, hana majivuno, mwenye adabu na mlahaka kwa watu wote.

Ni kweli kabisa kwamba ‘jina
kubwa lolote halipatikani duniani bila vizuizi kadha wa kadha’ kwa maana kuna
mfano wa Siti ambaye, mara tu alipoanza kupata sifa kwa kuimba, watu walianza
kumwonea wivu na kumdharau na hata kumtukana. Kuhusu mambo haya yote, maoni ya
mwandishi ni haya: mtu lazima awe na subira, bidii na uvumilivu katika kazi
yake; aende mbele bila ya kuangalia nyuma.

Safari ya Siti katika maisha
ilifanikiwa kwa ramani ya maneno. Mwenye busara hujiwekea maneno ya kumwongoza.
Katika kuwajibu waliokuwa wakimtia ila na kumtukana, Siti alisema:

Huu ndio wimbo uliowakomesha
wapinzani wake. Na yaonesha kwamba mtu yambidi kujitetea anaposhambuliwa na
binadamu wenziwe, lakini si kujitetea kishenzi kama mnyama wa porini.

Kama kawaida, mwandishi
anajiuliza kwa nini Siti alifanikiwa hivyo? Maoni yake ni kwamba, kwanza, Siti
alifahamu sana tabia za watu, alikuwa na adabu na alijua kuchukuana nao (wazo
lililomo katika kitabu cha Adili na
Nduguze pia); na pili aliwapenda sana wasikilizaji wake. Hapa upendo
waonekana kuwa ndio msingi wa mafanikio. Hata hivyo, Siti hakujisifu mwenyewe.

Baada ya kueleza kwamba Siti
alizidi kusonga mbele, na kuviruka vipingamizi vingi, mwandishi anatoa mawazo
yake kwamba hayo hayakuwa mambo ya ajabu; matendo yake yanaweza kuigwa. Siti
alikuwa ni mtu kama watu wengine. Katika ukurasa wa 49 yapo mawazo mazuri ya
Shaaban yanayosema:

‘Fikiri kama na wewe umepata
kutenda neno lolote la fadhili kwa watu au nchi yako. Kama hujalifanya bado,
lifanye sasa. Yamkini una marafiki. Wafurahishe kwa fadhili yoyote uwezayo
kutenda. Haikosi una washindani. Wape sababu ya kukuajabia kwa unyofu ulio nao….Maisha
yalikuwa matendo, sio usingizi’.

Tangu mwanzo mpaka mwisho wa sura
ya nane Shaaban ameacha kutuzungumzia mtu wake. Hapa anasimama na kutoa mawazo
yake juu ya jambo moja muhimu sana kwa wanaadamu. Nalo ni tabia njema. Anasema
tabia njema imo katika ukweli na mapenzi ya moyoni. Tabia njema haifuati elimu,
wala utajiri, wala kuwa na cheo. ‘Tabia ilikuwa kama njia panda kuu katika
maisha yaliyogawa watu kwenda pande mbalimbali za dunia.’ Watu hutengana kadiri
ya tabia. Hata Mungu anawagawa watu kwa kufuata tabia zao. Ni vizuri kuwa na
tabia nzuri ambayo Shaaban Robert anafikiri ina amani na upole, saburi na
unyenyekevu, uungwana na uaminifu kwa watu wote-hiyo ni johari. Mwandishi
anahubiri juu ya tabia njema itakiwayo, akitoa mfano wa Siti, na anamalizia
kitabu chake vizuri sana kwa kutaja waziwazi kiini hasa cha mawazo na maoni
yake juu ya maisha.

Kama nilivyosema hapo awali,
Shaaban Robert katika Wasifu wa Siti
Binti Saad anaonesha jinsi mtu, hata akiwa katika hali ya chini, awezavyo
kujitahidi hadi akaweza kustawi na kujitegemea. Sura ya mwisho inatilia mkazo
neno kuu la kitabu hiki, ‘kujitegemea’. ‘Kujikimu ni kujiruzuku. Kujiruzuku ni kujitegemea kwa chakula, nguo na
masurufu mengine katika maisha.’ Na hapa ndipo tutakapokomea kutoa mawazo ya
mtungaji wa kitabu hiki.

Baada ya kuhakiki Adili na Nduguze na Wasifu wa Siti Binti Saad, na pia nikiyapima mawazo ya marehemu
Shaaban Robert katika fasihi zake nyingine kama mashairi yake Masomo Yenye Adili, Kusadikika, na Kufikirika, naona vigumu sana kuuepa
ukweli kwamba marehemu aliandika vitabu vyake kwa nia ya kufundisha watu;
alitoa fasihi yake iwe kioo cha watu kujiangalia ili waone jinsi wanavyoishi na
wanavyotaka kusihi, na vile vile waone jinsi ambavyo yeye mwenyewe Shaaban
Robert angependelea watu waishi. Kwa sababu hii, maandishi yake yote yanang’aa
kwa ilani isemayo, ‘Maisha ya mtu ni msingi wa maendeleo ya nchi.’ Maneno haya
ndiyo ufunguo uliomo mwanzoni kabisa mwa Maisha
Yangu na Baada ya Miaka Hamsini-kitabu ambacho kwacho Shaaban ametueleza na
kutuonesha sehemu ya maisha yake. 

 

Hebu tuuchungue ustadi alioupitisha Bwana Muhammed Said Abdulla katika maandishi haya kutoka ukurasa wa kwanza wa Mzimu wa Watu wa Kale.

Jambo la kwanza ni hakika aliyonayo ya chumba hiki. Ni kama kwamba Bwana Muhammed anakiona chumba chenyewe mbele yake na huku anaandika, na siyo kuwa anakibuni kutoka akilini. Hakika hii inamfanya msomaji vile vile ‘akione’ chumba hiki mbele yake. ‘Kweli, ama hiki chumba!’ anaamini. Imani hii ndiyo inayomfanya ajihisi kuwa yumo katika chumba hiki. Pale akijihisi kuwa yumo katika chumba cha Musa kilichomo ndani ya ulimwengu wa kubuni, ndipo msomaji anapokuwa ameshaukimbia kwa nafsi yake ulimwengu huu wetu – ulimwengu wa hakika, ulimwengu wangu na wako – na kuingia ulimwengu wa kubuni.

Kukimbia huku kwa nafsi, kutoka ulimwengu wa hakika kwenda
ulimwengu wa kubuni, ndio msingi war aha ya usomaji, nan i moja katika malengo ya maana ya msomaji wa maandishi ya kubuni.

Jambo la pili ni tabia ya Musa. Katika kutuchorea chumba cha Musa, mwandishi anatuchorea tabia ya Musa. Madhumuni mawili yamechanganywa – kutupa picha ya chumba na kutupa picha ya mwenye chumba. Huu ndio ustadi. Bwana Muhammed anapoongea juu ya chumba anaongea juu ya mambo mawili – chumba na tabia ya mwenye chumba bilakutaja tabia zake. Kwa mfano, ‘Viti vilikuwa viwili tu – kimoja kimesukumizwa chini ya mvungu wa meza…..’ Kuna uchache wa vitu: viti viwili tu. Bwana Musa si mtu mwenye kupenda fanicha ya kitajiri na mazulia ya kifalme. Kwake yeye, fanicha sip ambo la nyumba bali ni kitu cha matumizi. Kiti ni kitu cha kukalia tu, si cha kujisifia. Yeye hajali nidhamu ya viti na vitu kama hivi. Viti vimekaa ovyo tu- ‘kimoja kimesukumwa’. Neno ‘kimesukumwa’ hapa laonesha kutokujali kwake. Maana jambo linaloingia fikirani katika kusoma maneno haya ni kuwa Musa, bila ya kujali chochote, na si kwa makusudi, kakisukuma hiki kiti bila ya kujali tena kukiweka sawa. Hata kwa mfano ingalikuwa sio yeye aliyekisukuma, lakini madhali yeye hakukirudisha mahali pake, madhali yeye hakukiweka katika mpango fulani, yaonesha kuwa yeye mwenye chumba hiki hajali habari ya nidhamu.

Tunaambiwa kuwa kuna uchache wa fanicha lakini kuna wingi wa vitabu – vitabu juu ya meza, vitabu katika rafu, vitabu katika mashubaka mawili. Bwana Musa apenda vitabu na ana kiu cha elimu. Uandishi ni jambo la uchaguzi kwa vile mwandishi huchagua kuandika neno hili na kuacha neno hili. Kwa vile uchaguzi huu hufanywa kwa sababu maalumu, basi kila kinachoandikwa nacho huwa na sababu maalumu. Juu ya msingi wa makala haya nimejenga uchambuzi huo hapo juu. Kwani sikubali kuwa maneno kama (kiti) ‘kimoja kimesukumwa….’ ni maneno tu. Maneno haya yameandikwa kutoa picha fulani kwa ubingwa. Ikiwa tunakubaliana kuwa katika maandishi ya kubuni kila linaloandikwa lina sababu, basi ni nini sababu ya maneno, Hapana picha hata moja juu ya kuta zote tatu? Kwa nini mwandishi anatwambia hivi? Maana katika chumba hiki viti vingi vimetoweka, havipo.

Lakini mwandishi ametaja habari ya picha tu, yakuwa hakuna picha yoyote viambazani. Tena anasisitiza ‘hata moja’. Nitalijibu swali hili
kwa kusema kuwa huo ni ufundi. Katika kutwambia nini hakipo, anatwambia nini kipo; katika hali ya kutoweka, kuna kuwako. Nini kimetoweka? Picha zimetoweka. Hakuna picha. Lakini kuna nini? Vipo ‘vitu’ hivi bali bila ya kutajwa: Ni kawaida katika nchi hii, yaani Unguja, kuweka picha viambazani. Huu ni utamaduni na ustaarabu wa watu hawa. Kama ingalikuwa kuweka picha si jambo la kawaida, mwandishi asingalistaajabu juu ya ukosefu wa picha hizo. Imekuwa kama mwandishi anatwambia: ‘Kwa kawaida chumba kama hiki hapa petu huwa na picha. Lakini katika chumba hiki hapana picha hata moja juu ya ukuta.’ Kwa hivyo tunaelewa juu ya utamaduni.

Jambo la pili ni kuuliza: hizi picha ni picha gani? Mwandishi hatwambii. Jambo jema hivyo kutotwambia. Jema kwa sababu fikra za msomaji Zapata mawanda makuu ya kuchagua.

Mimi niliposoma kitabu hiki nilifasiri kuwa picha hizi ni za rafiki, jamaa au mke. Mara nilipofikiri hivi picha niliyoipata ya Musa ni kuwa Musa ni mtu pweke; hana jamaa, hana mke wala hana rafiki! Lakini nikasema kuwa lakini Najum ni rafiki yake! Nikabadilisha mawazo pale pale. Hana rafiki wengi, hana jamaa kabisa wala hana mke. Lakini si lazima, anaweza kuwa ana jamaa lakini haweki picha zao kama wanavyofanya watu wote. Mbona hakuweka picha ya Najum? Musa, kwa hiyo, si mtu kama watu wengine wa Unguja; ni mtu asiyependa kufanya mambo kama wanavyofanya watu wengine. Vile vile Bwana Musa ni mtu pweke. Haya yote nimeambiwa kwa ufundi, kwa mstari mmoja tu: ‘Hapana picha hata moja juu ya kuta zote tatu….’

Mstari huu umenieleza habari kadha wa kadha. Kunieleza huku siyo kwa kawaida, bali kwa ubingwa. Mstari huu unazitekenya fikra za msomaji na kuziachia ziende zinapopelekwa na shauku zake. Bila shaka kila mtu atafasiri atakavyo, lakini kule kufunguliwa mawanda ambapo fikra zetu zaweza kutimka zitakavyo ni jambo la ustadi.

Katika kitabu chake, Bwana Muhammed Said Abdulla ametumia ufundi kama huu pahala pengi. Hivyo sitaweza kuonesha pahala pote hapo katika kurasa chache hizi, lakini tunaweza kuonesha maandishi ambayo yamepitishwa kidogo na ufundi wa namna nyingine. Najum yupo ndani ya mzimu, kashikwa na woga. Mbele yake anamwona mtu wa kutisha- miguu yake ameinyosha mbele, kichwa chake amekipakata. Mwandishi anatusimulia (uk. 37): ‘ Najum aliduwaa na kutumbua macho. Miguu yake haikuweza kusimama sawasawa kwa ajili ya hofu. Alitamani kurudi nyuma, lakini hofu ilimzidia. Alipozunguka kumtazama Bwana Musa….wapi? Bwana Musa hayupo!’ Maandishi haya yanaweza
kusomwa namna mbili. Mtu anaweza kuyasoma kama maelezo. Mwandishi anamwona Najum fikrani mwake, naye anatueleza vitendo vya Najum kama avionavyo humo. Utaratibu unamtenga mwandishi na ‘kiumbe’ chake-Bwana Muhammed, mwandishi, na Bwana Najum ni watu wawili tafauti. Bwana Muhammed ni mtoaji habari tu na msimulizi way ale yanayomfika Bwana Najum. Yeye hayahisi yale anayoyahisi Najum.

Tunaweza kufasiri namna nyingine tena. Mwandishi na kiumbe chake katika maarifa haya huwa kitu kimoja. Kwanza Bwana Muhammed anatueleza yale yanayomkuta kiumbe chake-Najum. Lakini kwa vile yeye na kiumbe chake wameambatana sana, hawezi kujizuia kueleza bila kuyahisi yeye mwenyewe yale anayoyahisi Najum. Kwa mfano. Toka mstari ‘Najum aliduwaa…’ mapaka… ‘Alipozunguka kumtazama Bwana Musa….’ (uk. 37) mwandishi yu mbali na kiumbe chake. Anatoa ripoti tu. Lakini kiumbe, yaani Najum, anageuka. Anapogeuka anahisi ‘kitu’ fulani. Bwana Muhammed hawezi kungojea kutueleza kile anachohisi Najum. Yeye na Najum wanakuwa kitu kimoja. Bwana Muhammed anayahisi anayoyahisi kiumbe chake. Hawezi tena kukaa na kutueleza kwa utulivu kama vile anavyofanya mwanzo wa maelezo. Kwa hivyo…. ‘wapi? Bwana Musa hayupo!’ Hofu na ajabu, yote yamemuelemea Najum. Anayeona ajabu na hofu hapa ni Najum. Lakini kitambo kidogo alikuwa ni Bwana Muhammed aliyekuwa akituongelea. Sasa ni Najum anayetuongelea. Mabadiliko yamefanyika kufumba na kufumbua. Maandishi haya yanaonesha maendeleo ya uandishi na kitendo.

Bila shaka Bwana Muhammed ni fundi wa usimulizi. Lakini mimi nina malalamiko mawili makubwa. Kwanza, hajaudhibiti kamili ufundi huu. Kwa mfano, baada ya Musa kumaliza maelezo yake, mwandishi anatwambia (uk. 79): ‘Kiasi dakika kumi zilipita, kimya kilitawala ukumbi mzima wa Baniani. Husikii kitu ila labda tik tik ya saa ikitokea upande wa ndani tu.’ Ni wazi kuwa haiwezekani kuweko dakika kumi za ukimya mahali kama hapa. Kwani kimya hiki si kimya cha kawaida, ni kimya chenye mivumo ambayo haiwezi kukaa kwenye ukimya au katika hali ya wasiwasi kama hiyo kwa muda mrefu kama huo. Mwandishi kajiandikia tu bila ya kufikiri.

Maelezo kama haya yamo mengi katika kitabu hiki. Vilevile tukiangalia mikogo ya Musa inayovuka mpaka katika sehemu ya mwisho ya kitabu, twaona kwamba Musa anajikwatua na kiko chake na kujipanua mpaka msomaji akawa hapendezwi tena.

Lalamiko la pili linahusu msingi wa hiki kitabu. Hiki kitabu kimetawaliwa na kimejengwa juu ya mithali ya Sherlock Holmes. Sherlock Holmes na Watson-Musa na Najum. Kuiga si
jambo baya, lakini kuna miigo ya namna mbalimbali. Inapokuwa kuiga ni
kubadilisha majina na mahali, basi kuiga huko ni kubaya. Mwigo huu ndio mwigo
alioufanya Bwana Muhammed. Badala ya Sherlock Holmes ametafuta jina
jingine-Musa. Akambadilisha rangi. Sherlock Holmes akaweka Unguja. Akamwita Musa,
Mwafrika. Tukisoma kitabu hiki inakuwa vigumu sana kukubali kuwa yeye ni mtu wa
Unguja. Nalo hilo si ajabu. Kwani yeye ni Mzungu mweusi. Kumpa mtu jina la
Kiafrika na rangi nyeusi na umbile la Kiafrika siyo kumfanya kiumbe huyo awe
Mwafrika hasa katika ulimwengu wa kubuni. Kwani fikra na thamani, na utamaduni
wa mtu vile vile ni sehemu kuu ya kiumbe. Musa anaonekana Mwafriks. Lakini utamaduni
wake na ustaarabu wake ni wa kigeni. Yeye ni Mzungu mweusi.

Sina shaka yoyote kuwa
Bwana Muhammed anataka sisi tumpende Musa. Lakini kioo cha tabia alichotuwekea
kina kasoro fulani kama nilivyoonesha hapo juu. Fikra za Mzungu mweusi si fikra
njema za kuiga.

Hoja inatolewa kuwa
Bwana Muhammed hakuandika kitabu hiki kama mafunzo juu ya tabia. Yeye kataka
kuandika hadithi ya upelelezi. Lengo lake si kuhutubia bali kufurahisha. Maoni yangu
juu ya hoja kama hizi ni haya.

Ikiwa lengo ni
kufurahisha na kuandika hadithi ya upelelezi, mwandishi anaweza kuandika
hadithi ya upelelezi yenye mizizi ya hapa hapa Tanzania. Hapa upelelezi
unafanywa sana na polisi lakini sio upelelezi namna hiyo. Habari hii ya
mpelelezi wa siri (private detective), mwaka 1957, katika kisiwa cha Unguja ni
habari ngeni, tena ni vigumu kusadikika.

Haikubaliki kuwa wakati
huo, mwaka 1957, walikuwapo wapelelezi wa siri wa namna hii. ‘Mpelelezi wa siri’
ni mtu mwenye kuuza uwezo wake wa upelelezi kwa wale wanaouhitaji. Ni jambo la
kuuza na kununua. Mpelelezi huyo anauza. Hivyo lazima awepo mnunuzi wa
upelelezi huo. Lazima iwepo haja ya upelelezi kama huo kabla ya kuwepo
mpelelezi kama huyo. Haja hii hutokeaje? Nchi huwa na mauaji au maasi mengine
ambayo polisi peke yao hawawezi kuyachunguza. Pengine watu wanataka kupelelezi
mambo fulani fulani kwa siri. Haya yanasababisha haja ya mpelelezi wa siri. Mauaji
mengi au maasi mengine ni alama ya miji mikubwa kama London, New York,
Johannesburg, au hata Nairobi. Ukubwa wa nchi, wingi wa watu, mandeleo na
ustaarabu wa kisasa-haya yote yanasababisha maasi. Na maasi nayo yanasababisha
haja ya mpelelezi wa siri.

Unguja, mwaka 1957,
haikutimiza sharti hizi. Sisemi kuwa Unguja kulikuwa hakuna maasi, bali
haukuwapo wingi wa maasi hata ukasababisha haja ya kuwapo mpelelezi kama huyu.

Hebu tujiulize huyu
Musa anafanya kazi gani (pale anapokuwa hapelelezi)? Anapataje chakula chake? Je,
analipwa kwa upelelezi aufanyao? Hii ni kazi inayompa fedha ya kuendesha
maisha? Maswali haya hayajibiwi. Tunaambiwa tu kuwa Musa ni mpelelezi hodari. Na
sisi lazima tuamini.

Kwa ufupi maoni yangu
juu ya maandishi ya Bwana Muhammed Said Abdulla ni haya. Bwana Muhammed ni
mwandishi mwenye ustadi na ubingwa wa kuandika. Lakini ubingwa wake bado
hajaumiliki sawa sawa. Tena ni jambo la kusikitisha kuwa ufundi huu umejiruhusu
kutawaliwa moja kwa moja na mithali ya kigeni.

REJEA

Uchambuzi wa Maandishi

ya Kiswahili (1996) Dar es Salaam. DUP. Kimehaririwa na Farouk. M. Topan.