SWALI: ELEZA KWA MIFANO KIIMA NA KIARIFU NA VIJENZI VYAKE

[MwlMaeda]

SWALI: Eleza kwa mifano Kiima na Kiarifu na vijenzi vyake.

James, J na Faustino, M (2014) wanasema Kiima ni kipashio ambacho, aghalabu hutokea kabla ya kitenzi. Kipashio hiki hutaja mtenda au mtendwa wa jambo linaloelezwa kwenye tungo.

Hao hao Oxford wanasema Kiarifu ni sehemu kkatika sentensi inayotoa taarifa kuhusiana na kiima. Ni sehemu inayoeleza kiima kimetenda nini, kimetendwa nini au kikoje.

Mdee, J. S (1999) anaeleza kuwa Kiima ni sehemu ya sentensi ambayo hutaja mtenda wa jambo linaloelezwa. Kiima aghalabu hutokea kushoto kwa kitenzi katika tungo.

Mdee anaeleza Kiarifu kuwa ni sehemu inayojazwa na neno au maneno yanayoarifu tendo. Kiarifu ndiyo sehemu muhimu zaidi katika tungo ambayo wakati mwingine huweza kusimama pekee bila kiima kwani huchukua viambishi viashiria kiima.

Vipashio vya Kiima

Mdee anafafanua kuwa Kiima kinaweza kujengwa na vipashio mbalimbali kama vifuatavyo:

Nomino

Mfano:

Mtoto anasoma

Juma anakimbia

Kiwakilishi

Mfano:

Yeye haishi hapa

Sisi tutaondoka pamoja

Yule hataki kuondoka

Wangu wanifuate

Nomino na Kivumishi

Mfano:

Watoto wote wameondoka

Wasichana wazuri wamewasili

Kitabu kidogo kuliko vyote kimeuzwa

Nomino na kishazi tegemezi kivumishi

Mfano:

Mtoto aliyeingia hapa amefiwa

Kisu kilichopotea kimeonekana

Kalamu iliyoisha wino imetupwa

Kitenzi nomino na Kivumishi

Mfano:

Kuimba kwenu kulitufurahisha

Kuja kwao kulitutia faraja

Vipashio vya Kiarifu

Kwa mujibu wa James Mdee Kiarifu kinajengwa na prediketa, kijalizo au chagizo kama ifuatavy:

Prediketa

Hii ni sehemu ya sentensi ambayo hujazwa na aina yoyote ya kitenzi (kishirikishi, kisaidizi au kitenzi kikuu). Prediketa ndiyo sehemu muhimu ambayo sentensi inapaswa kuwa nayo.

Mfano:

Juma ni mwanangu

Ali anasoma kitabu

Maria alikuwa anapika chakula jikoni

Asha yupo chumbani

Kijalizo

Hii ni sehemu ya sentensi ambayo hujazwa na nomino au kikundi nomino katika kiarifu. Nomino au kikundi nomino hiki huwakilisha mtendwa, mtendea au kitendea. Kijalizo hufuata kitenzi katika sentensi iliyo nacho. Kijalizo ni kipashio kisichojitokeza katika kila sentensi. Hutokea katika sentensi yenye kitenzi kinachohitaji kukamilishwa na nomino au kikundi nomino.

Mfano:

Baba analima shamba

Watalii wanaangalia nyumba mpya zilizojengwa

Malima ni mwalimu mpole

Nimempatia rafiki yangu kalamu

Chagizo

Hii ni sehemu ya sentensi inayojazwa na kielezi au kikundi kielezi cha aina yoyote kama vile vielezi vya idadi, namna, wakati au mahali kitendo kilipofanyika. Chagizo huweza kutokea mara baada ya kitenzi au kijalizo kutegemeana na muundo wa sentensi inayohusika, na vipashio vilivyomo.

Mfano:

Mama anasoma barua kimya

Mama anasoma kimya

Tutaondoka alfajiri na mapema

Watoto wanacheza uwanjani

Nimeondoa vitabu vyote mezani

Kwa ujumla Kiima na Kiarifu ni istilahi za sarufi mapokeo ambayo huitazama sentensi na vipashio vyake kiuamilifu (kikazi). Kwa wanamapokeo kila istilahi katika tungo ina kazi maalumu ambayo huitambulisha istilahi husika.

MAREJELEO

James, J na Faustino, M (2014) Kiswahili Kidato cha Tano na Sita. Oxford University Press. Dar es Salaam.

James, J. S (1999) Sarufi ya Kiswahili: Sekondari na Vyuo. DUP. Dar es Salaam.