MOFOLOJIA YA KISWAHILI: MUHADHARA WA NANE: UUNDAJI WA MANENO /ISTILAHI/ MSAMIATI

[MwlMaeda]

MUHATHARA WA NANE:

NJIA ZA UUNDAJI WA MANENO /ISTILAHI/ MSAMIATI

Uundaji wa maneno ni mchakato unaowezesha lugha kujiongezea msamiati ili kukidhi haja ya mawasiliano na kuendana na mabadiliko yanayotokea kila siku.

Maneno ya lugha ya Kiswahili hayaundwi kiholela bali hufuata taratibu na kanuni zinazokubalika kitaalamu.

Njia zitumikazo kuunda maneno ni kama zifuatazo:

v  Unyambuaji

Njia hii inatumia mzizi mmoja wa neno na kuzalisha maneno mapya kwa kupachika viambishi nyambuaji

Mfano

• soma
  

Somo

Kisomo

Msomi

Msomaji

• lima
  

Mkulima

Kilimo

Mlimaji

v  Uambatishaji/mwambatano

Hii ni njia ya kuunda maneno mapya kwa kuambatanisha maneno mawili.

Mfano

Mwana+chama  – Mwanachama

Askari+kanzu – Askarikanzu

Bwana+shamba – Bwanashamba

v  Urudufishaji / Uradidi

Hii ni mbinu ya kurudiarudia neno au sehemu ya neno na kuunda neno jipya ambalo huwa na maana tofauti na maneno yanayorudiwarudiwa.

Mfano

(a)     Pole   : polepole

(b)     Sawa   : sawasawa

©     Haraka : harakaharaka

v  Akronimu/ufupishaji

Ufupishaji ni njia mojawapo ya kuundia maneno mapya,ufupishaji huweza kufanyika kwa namna mbili ambazo ni.

Ø  Kufupisha kwa kuchukua herufi za mwanzo

Mfano

CWT (Chama cha Walimu Tanzania)

VVU (Virusi Vya Ukimwi)

Ø  Kufupisha kwa kuchukua silabi za mwanzo za maneno yanayo fupishwa

Mfano

BAKITA (Baraza la Kiswahili la Taifa)

TUKI (Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili)

TATAKI (Taasisi ya Taaluma za Kiswahili)

v  Uhulutishaji

Ni njia ya kuunda maneno mapya kwa kuchukua vijisehemu vya

neno pasipo kufuata kanuni yoyote.

Mfano

Mnyama mfu – nyamafu

chakula cha jioni  – chajio

hati za kukataza   – hataza

Mtu asiye kwao     – msikwao

v  Utohoaji

Ni uchukuaji wa maneno toka lugha moja na kuyatumia kwenye

lugha nyingine baada ya kuyarekebisha kimatamshi na

kimaandishi ili yaendane na sarufi ya lugha inayotohoa.

Mfano

     Neno                     Lugha asilia     Kiswahili

     Shirt                      Kiingereza          Shati

    Schule                    Kijerumani         Shule

    Bakura                   Kiarabu              Bakora

    Benjera                  Kireno              Bendera

    Matching guys       Kiingereza       Machinga

v  Kuchukua

Hii ni mbinu ya kuongenza maneno kwa kuyachukua toka lugha

yake na kuyatumia kama yalivyo. Uchukuaji hufanyika kwa

lugha zinazoendana kisarufi kama Kiswahili na lugha za

kibantu.

Mfano

Kitivo — kisambaa /kipare

Ikulu  – kinyamwezi

Kigoda – kizaramo

v  kubadili mpangilio wa fonimu

Mfano

Lima – mila – imla – mali

 

v  kufananisha umbo /sauti /tabia

Mfano

1. Kufananisha umbo
   

kifaru-(mnyama faru)

mkono wa tembo-(mkonga wa tembo)

kidole tumbo-(umbo la kidole)

1. Kufananisha Tabia.
   

Ubeberu-(beberu la mbuzi)

Ukupe-(mdudu kupe)

1. Kufananisha Sauti
   

Pikipiki (mlio wa pikipiki)

Mtutu (mlio wa bunduki)

Nyau (mlio wa paka)

Kuku – kokoriko (mlio wa kuku)

v  Njia ya udondoshaji

Mfano

mkwe wake  – mkwewe

mwana wake – mwanawe

ndugu yake – nduguye

v  Kuzingatia matumizi ya kitu

Mfano

Banio  – (kubana)

Chanio – (kuchana)

Fyekeo – (kufyeka)

v  Kutarjumi/kutafsiri

Mfano;

Fluid – (ugiligili)

Acquired immunal deficiency syndrome (Upungufu wa kinga mwilini)

Human immunal virus – (virusi vya ukimwi)

Anti-rentro-virus   – (dawa za kufubaza makali ya ukimwi)

[MwlMlela]

Nimejifunza kitu kipya, kweli elimi Haina mwisho,kila jambo twapaswa kusoma na kupata maarifa mapya