JIFUNZE KISWAHILI

Utumizi wa Lugha

Dhanna ya utumizi wa lugha na mambo ya kuzingatia

Matumizi ya lugha ni namna ambavyo wazungumzaji wa lugha hutumia lugha kwa kuzingatia mila, desturi na kaida mbalimbali za jamii inayohusika. Katika mada hii utajifunza mambo ya msingi ya kuzingatia unapotumia lugha. Utaelewa dhana mbalimbali zinazohusishwa na matumizi ya lugha kama vile rejesta, misimu, utatata katika lugha, lugha ya mazungumzo na lugha ya maandishi.

Matumizi ya lugha ni maarifa yanayokusudiwa kumpa msomaji ujuzi utakaomwezesha:

– Kuitumia lugha yake kwa usanifu na ufasaha awapo katika mazingira tofauti tofauti

– Kumwezesha mtumiaji lugha kutambua, kutofautisha na kutumia mitindo mbalimbali ya lugha

– Kubaini makosa mbalimbali yanayofanywa na watumiaji wa lugha na kuyasahihisha

Dhima ya matumizi ya lugha

Dhima kuu ya lugha ni kupashana habari, ujuzi na maarifa mbalimbali. Vilevile lugha husaidia kujenga uhusiano mwema baina ya watu. Uhusiano huo unaweza kuwa wa kijamii, kielimu, kibiashara, kihuduma, kisiasa, kiuchumi n.k. Kwa hiyo, kujua jinsi ya kuitumia lugha kama inavyotakiwa, kunasaidia kufikisha vizuri ujumbe unaotakiwa bila kuupotosha. Vilevile kunasaidia kuepuka migongano, hasa ya kijamii kwa kuwa utakuwa umetumia lugha kwa mujibu wa mila na desturi za jamii inayohusika.

(a) Mada (Nini?)

Mada za mazungumzo zipo nyingi. Kuna mada za kijamii, kwa mafano ndoa, unyago, mapenzi, kifo, matanga, burudani, muziki n.k. Kuna mada za kibiashara kwa mfano bidhaa, kodi, vibali, fedha, hasara, faida n.k. Kwa hiyo, ili mazungumzo yaweze kwenda vizuri, wazungumzaji wanatakiwa kuzingatia mada husika.

(b) Madhumuni (Kwa nini?)

Malengo ya mazungumzo nayo yanaathiri matumizi ya lugha. Kwa mfano, lengo linaweza kutoa taarifa, kuhoji, kukejeli, kutia moyo n.k. Sasa jinsi lugha itakavyotumika katika kutoa taarifa ni tofauti na itakavyotumika katika kutia moyo au kukejeli.

Matumizi ya lugha huweza kuathiriwa pia na mahusiano ya wazungumzaji. Kuna mazungumzo baina ya watoto, wanafunzi, wazee, viongozi, marafiki n.k. Upo uhusiano wa daktari na mgonjwa, mwalimu na mwanafunzi, mnunuzi na muuzaji. Kwa hiyo mazingira baina ya pande hizi mbili yatategemea uhusiano wao, kwa hiyo kaida za uhusiano huu utapaswa kuzingatiwa.

(d) Utanzu wa mawasiliano (Kwa vipi?)

Hii ni njia ambayo mtu huitumia kufikisha ujumbe wake. Jinsi ya kutumia lugha na namna ya kuwasilisha ujumbe hutegemea sana uhusiano baina ya mzungumzaji na yule anayezungumzishwa. Mathalan, unaweza kutumia mazungumzo ya mdomo ana kwa ana, mazungumzo kwa njia ya simu au njia ya maandishi.

(e) Muktadha (Wapi?)

Mazungumzo yanaweza kuathiriwa na miktadha tofauti. Kwa mfano kuna miktadha ya kidini, kiganga, huzuni, sherehe, kisiasa, kielimu, kibiashara n.k. Mazungumzo yanaweza kufanyika mjini, kijijini, ugenini, shuleni, dukani, hotelini n.k

MITINDO MBALIMBALI YA LUGHA

Mtindo wa kitaaluma

Mtindo huu unatumiwa katika mazungumzo na maandishi ya kitaaluma. Miktadha ya mazungumzo ya kitaaluma ni kama vile kwenye semina na makongamano ya kitaaluma na katika utoaji wa mafunzo kwenye shule na vyuo.

Mtindo wa kitaaluma hutawaliwa na sifa zifuatazo:

(i) Matumizi makubwa ya istilahi ya lugha husika mf. Isimu, mofimu, nomino, kishazi, n.k

(ii) Matumizi ya maneno ya kigeni ya kimataifa mf. Haidroksaidi, leksikografia, nyukilia, n.k

(iii) Matumizi makubwa ya wakati uliopo na hali ya mazoea mf. Mwandishi anazunguzia kuhusu umaskini…..

(iv) Matumizi ya nafsi ya tatu mf. Kikao kiliamua kuwa uteuzi wa wajumbe uahirishwe mpaka kikao kijacho.

(v) Matumizi ya sentensi kamili mf. Imeamuliwa kuwa mjadala uendelee katika kikao kijacho.

(vi) Matumizi makubwa ya vidokezo vya maana mf. Jambo la kwanza…vilevile…

(vii) Matumizi ya majedwali, vielelezo na michoro mbalimbali.

Mtindo wa kirasimi

Huu ni mtindo wa lugha rasmi ambao hupatikana katika mazungumzo na maandishi ya kwenye miktadha kama mahakamani, kwenye mikataba, barua rasmi, kumbukumbu, n.k

Sifa za mtindo wa kirasimi

(i) Matumizi ya mitindo mahususi

mf . – Ndugu mgeni rasmi

– Mheshimiwa hakimu (mahakamani)

– Ndugu, Yah:, wako mtiifu (barua rasmi)

(ii) Matumizi makubwa ya istilahi za kirasimu

Idara, masijala, jalada, madai, n.k

(iii) Matumizi ya sentensi ndefu

Endapo upande mmoja kati ya pande hizi zinazoingia mkataba utapenda kujitoa, upande unaojitoa utaulipa upande unaobakia kiasi cha shilingi milioni moja kama gharama za usumbufu.

(iv) Matumizi ya maneno yanayotaja vyeo

– mwenyekiti

– Mwalimu wa taaluma

– Meneja mauzo, n.k

Mtindo wa magazetini

Magazeti ni chombo cha habari kinachotumia lugha ili kuwasiliana na jamii. Magazeti mengi hutolewa kwa lengo la kibiashara tofauti na machapisho mengine. Mara nyingi gazeti hutolewa kwa ajili ya siku moja tu na ikipita gazeti nalo huwa limepitwa na wakati isipokuwa kwa marejeleo maalumu.

Hali hiyo huathiri sana mtindo wa lugha kwani waandishi hupaswa kutumia lugha yenye ushawishi mkubwa kwa wateja na (wasomaji).

Sifa za mtindo wa Magazetini

(i) Huchanganya mitindo mbalimbali kwa sababu gazeti moja huwa na makala tofautitofauti.

(ii) Matumizi ya tamathali za usemi

Mf. – Timu ya riadha yaangukia ua

– Mnyama alishwa lambalamba chamazi

– Jangwani hoi kwa wakata miwa wa mtibwa

(iii) Matumizi ya misimu (simo)

– Kibosile abambwa laivu akifanya yake na denti

– Mwalimu amkojoza mwanafunzi darasani

(iv) Matumizi ya wakati uliopo

– Waziri akemea watendaji wabovu

– Uchaguzi kufanyika Oktoba

(v) Matumizi ya visawe vya maneno

Mf. – Mpira wa miguu, kabumbu, gozi, ndinga, soka

– Timu yafungwa, yabamizwa, yabugizwa, yatwangwa

(vi) Matumizi ya istilahi

Mf. – Mhariri, mwandishi wetu, maoni ya wasomaji, n.k

Mtindo wa mazungumzo yasiyo rasmi

Mazungumzo yasiyo rasmi ndiyo yanayochukua nafasi kubwa katika matumizi ya kila siku. Mazungumzo haya hufanywa bila ulazima wa kuzingatia kanuni za lugha.

Sifa za mtindo usio rasimi

(a) Mada huzuka papo hapo

(b) Mada zaidi ya moja huweza kuzungumzwa

(d) Matumizi ya sentensi zisizokamili mf. Nilipotua pale nika…..si unajua…

(e) Matumizi ya vifupisho vya maneno mf. Anaishi DOM, ansoma UDSM.

(f) Matumizi makubwa ya tanakali sauti mf. Anajipitisha pale fya,fya,fya

– Alipiga yowe uuwiiii…..

REJESTA

Kwa ujumla tunaweza kufasili rejesta kama mtindo wa lugha kutegemeana na kazi fulani, muktadha wa matumizi, lengo na uhusiano wa wanaowasiliana. Katika muktadha rasmi rejesta hurejelea upande mmoja kama vile, msamiati wa kiufundi, adabu maalum na matumizi ya lugha fasaha, mfano katika elimu, mahakamani na kadhalika.

AINA ZA REJESTA

Rejesta za Mitaani

Haya ni mazungumzo yanayozungumzwa magengeni nayo hueleweka na wazungumzaji wenyewe. Ni lugha ambayo huchipuka kutokana na kikundi cha watu ambacho ni kidogo. Mfano wa maneno yanayotumika sana mitaani ni kama vile “Mshikaji” (rafiki) Demu” (mwanamke)n.k. Kwa ujumla lugha ya mitaani ni lugha isiyo sanifu, ni lugha iliyojaa maneno ya mitaani ambayo yanaeleweka wa wazungumzaji wenyewe.

Mazungumzo ya Kwenye Shughuli Maalum (Rejesta za Mahali)
Mazungumzo ya kwenye shughuli maalumu hayafanywi kiholela, bali yanafuata taratibu na kanuni maalum zinazojitokeza katika mazingira haya. Kutokana na kutumiwa kwake kwa muda mrefu kwenye mazingira yale yale.
Mazungumzo ya kwenye shughuli maalumu ni kama vile mazungumzo ya:

– Maofisini au mahali popote pa kazi
– Mahakamani
– Hotelini
– Hospitalini
– Msikitini
– Kanisanin.k

(a) Mazungumzo ya hotelini yana utaratibu wake ambao katika hali ya kawaida

inaweza isieleweke.

A: Nani wali kuku?

B: Mimi

A: Chai moja wapi?

B: Hapa

Katika mazungumzo haya A- anapouliza “Nani wali kuku”: ana maana kuwa nani anahitaji kula wali na nyama ya kuku”. Hapa hana maana ya kumwainisha mtu aitwaye “wali kuku”.

(b) Kwa upande wa lugha ya mahakamani ni tofauti na lugha ya hotelini. Lugha ya

mahakamani inasisitiza usahihi ili kuondoa migongano miongoni mwa wanaohusika.

Mfano:

Wakili wa Utetezi: Nakuuliza jaribio la kutaka kupindua serikali litakuwa kosa la namna gani katika sheria za Kenya?

Kamishna Msaidizi: (Baada ya kupewa kitabu cha sheria za Kenya na kukisoma) Ni kosa la uhaini.

Wakili wa Utetezi: Ulichukua muda mrefu kufikia jibu hili. Washitakiwa wawili hawahusiani na makosa haya?

Kamishna Msaidizi: Sijui.

Kimsingi hii ni hali ya kawaida kabisa katika mahojiano ya mahakamani. Mara nyingi mahojiano katika mahakama hayaendi haraka sana. Kila mtu anayehusika – hakimu, mwendesha mashitaka, wakili, mdaiwa, shahidi, n.k. hujieleza kwa wazi wazi bila kujali urefu wa maelezo.

Rejesta Zinazohusu Watu

Rejesta zinazohusu watu ni yale mawasiliano yasiyo rasmi, ni yale maongezi ya kawaida ya kila siku au mazungumzo rasmi; kwa mfano mazungumzo kati ya:

– Vijana wenye rika moja,

– Wazee wenyewe,

– Wanawake wenyewe,

– Wanaume wenyewe,

– Mwalimu na mwanafunzi,

– Meneja na wafanyakazi wake,

– Mtu na mpenzi wake, n.k.

Mazungumzo miongoni mwa marafiki wa rika moja huzungumza lugha ambayo wao wenyewe wanaielewa na sio rahisi kwa mtu wa rika lingine kuielewa lugha hiyo.

Mfano:

‘Basi, Master jana wikiendi ilikuwa kibaridi sana’
‘Basi nilizamia info kwenye zinga la mnuso huko saiti za upanga’
‘Nilifika getini nikakuta baunsa kanyuti chedro likisubiri kumtoa noma kila mzamiaji’
Alikuwa mnoko kishenzi’
‘Akatema mkwara mbuzi, nikajibu kwa mkwara dume….akabloo mimi ndani’.

Maana ya Maneno

Wikiendi – Mwisho wa wiki.
Kibaridi –tulivu.
Kuzamia info – Kuingia mahali bila kualikwa.
Zinga la Mnuso –sherehe kubwa.
Saiti –sehemu.
Baunsa limenyuti chedro – Ni mlinzi wa mlangoni ametulia pembeni.
Noma – Hatari.
Mnoko kishenzi – kinaa sana
Mkwala mbuzi – Vitisho dhaifu (Sani, Toleo Na 49).

Mtu asomapo maelezo hayo, mara moja unaona jinsi vijana hawa wa rika moja waishio mjini wanavyozungumza Kiswahili. Si rahisi kwa mzungumzaji wa Kiswahili sanifu kuielewa kirahisi lugha hiyo.

Rejesta za Kitarafa

Hii ni lugha iliyozoeleka eneo Fulani na ikitoka nje ya mipaka yake huwa ni vigumu kueleweka.

mf.

– Kiswahili cha Kiyao

Juma amenitona (amenifinya)

– Kiswahili cha Kingoni

Mtambo mrefu (muda mrefu)

– Kiswahili cha Kimakonde

Achante chana (asnate sana)

Rejesta Rasmi

Huu ni mtindo wa lugha ulioenea nchi nzima hata kuvuka mipaka ya nchi. Mara nyingi huwa ni lugha rasmi ambayo husanifishwa kwa mfano Kiswahili ni rejesta rasmi itumiwayo katika Nyanja zote za elimu, biashara, siasa na masuala ya kisayansi. Kiswahili kinatokana na lahaja ya Kiunguja.

DHIMA YA REJESTA

(a) Rejesta hutumika kutambulisha makundi mbalimbali ya watu kupitia mazungumzo yao wawapo popote.

(b) Rejesta hupunguza ukali na utusi wa maneno. Baadhi ya watu hutumia rejesta kama njia ya kuficha maneno makali.

(d) Rejesta hupamba lugha kutokana na mchezo wa maneno yanayotumiwa na wazungumzaji.

(e) Rejesta hukuza lugha kutokana na kusanifishwa kwa maneno maya yanayopata mashiko kupitia rejesta mf. Chakachua, uhujumu uchumi, n.k

Sababu za Kutokea kwa Rejesta

Ubinafsi

Baadhi ya watu hupenda kujitofautisha na watu wengine katika usemaji wao na matokeo yake ni kuibua mtindo wa lugha.

Mwingiliano

Mwingiliano wa watu ndani ya jamii huchochea pia kuibuka kwa mitindo ya usemaji miongoni mwa wanajamii husika.

Kupita kwa wakati

Mabadiliko ya kihistoria katika jamii huipa jamii msukumo wa mabadiliko ya matumizi ya lugha na kuibua mitindo mbalimbali ya uzungumzaji.

Mf. Kipindi cha Azimio la Arusha, uhujumu uchumi, siasa za vyama vingi hadi sasa kumeibuka maneno mbalimbali kuendana na kila wakati.

Shughuli zilizopo

Shughuli inayotawala eneo fulani pia huchochea kuibuka kwa mitindo mbalimbali ya lugha inayoendana na shughuli husika.

Matumizi ya uficho

Baadhi ya watu hasa vijana huibua mitindo mingi ya lugha ili kufanya mawasiliano yao yawe siri.

Tofauti za hadhi

Matabaka ndani ya jamii pia huchangia kuibuka kwa rejesta ambazo huelezea hadhi ya kundi husika dhidi ya makundi mengine.

MISIMU (SIMO)

Misimu ni maneno yasiyo sanifu yanayozushwa na kikundi kidogo cha watu ili kuelezea utamaduni wa kikundi husika.

Misimu huweza kudumu na kupata mashiko hata kusanifishwa kuwa msamiati rasmi au kutoweka pale inapokosa mashiko.

CHANZO CHA MISIMU

(a) Mabadiliko ya kihistoria

Misimu huzuka kutokana na mabadiliko ya nyakati katika jamii, mabadiliko hayo huchochea kuibuka kwa maneno yasiyo sanifu ndani ya jamii.

(b) Hali ya utani

Baadhi ya misimu huzuka kutokana na watu kutaniana miongoni mwao na hata kuitana majina fulani fulani.

Maingiliano baina ya watu wa jamii tofauti pia huchangia kuibuka kwa misimu mbalimbali.

(d) Kugunduliwa kwa dhanna mpya

Ugunduzi wa dhanna kama za kisayansi na kiteknolojia nako huibua misimu kutokana na dhanna hizo kupachikwa maana za kimisimu mf mashine za kiotomotela, kisimbuzi (king’amuzi), n.k

Sababu za Kutumia Misimu

(a) Kufanya mawasiliano yawe siri dhidi ya watu wasiohusika.

(b) Hali ya ujana kudhani matumizi ya misimu ndio kujuwa lugha vyema

(d) Kupunguza utusi na ukali wa maneno yasiyotamkika kirahisi

Njia za Kuunda Misimu

Kufupisha maneno

Mf. Ku – DISCO

Kutohoa toka lugha za kigeni

Mf. Fegi (fag), Antisosho (Antisocial)

Kutumia sitiari

Mf. – Amevaa chupa – (suruali nyembamba)

– Unga wa yanga – (unga wa njano)

Kutumia tanakali

Mf. Mataputapu, malapa

Kubadili maana ya msingi

Mf. – nyambizi

– Mikasi

– Kumfia mtu

Sifa za Misimu

(a) Kuzuka na kutoweka

(b) Huwa na chmvi nyingi

(d) Hupendwa sana hasa na vijana

(e) Huhifadhi historia ya jamii

Aina za Misimu

Misimu huweza kuwekwa kwenye makundi tofauti tofauti kwa kuzingatia vigezo mbalimbali.

Kigezo cha mada

Kigezo hiki cha mada kinatupatia aina zifuatazo:

(i) Misimu inayohusu pesa

– kuwaka/kuchacha/kukosa fedha

– kumtoa mtu upepo

– kuzunguka mbuyu

– kuchuna buzi, n.k

(ii) Misimu ya vyakula

Mf. – ubweche,cheka na watoto (wali)

– Bondo, nguna, (ugali)

– Pembejeo, magereza, (maharage)

(iii) Misimu ya ulevini

Mf. – juwa tungi/bwaksi

– Kukata maji

– Lete kama tulivyo

(iv) Misimu ya nguo

Mf. – kimodo

– Pensi nyanya

– Fundi tafadhali

– Kipedo

(v) Misimu ya usafiri

Mf. – vipanya

– Daladala

– Wa kusoma

– Kula kichwa

(vi) Misimu ya wanawake

Mf. – kishtobe

– Dogodogo

– Handiauti

Kigezo cha makundi ya watu

– Misimu ya wanafunzi

– Misimu ya wafanyabiashara

– Misimu ya magazetini

Kigezo cha jumla

(i) Misimu ya kawaida

Mf. – kujaa tele – kuwa na fedha

– Chai – hongo/rushwa

(ii) Misimu ya kujitokeza

Mf. – ganja – bangi

– Chauchau – rushwa

– Kidenishi – msichana

– Kidume – mvulana

Makundi yote hayo huweza kuwekwa katika aina kuu tatu za misimu ambazo ni:

Misimu ya pekee

Hii ni misimu ambayo huelezea mahusiano ya kikundi kimoja kutoka katika utamaduni mmoja, na hujulikana miongoni mwao pekee.

Misimuya kitarafa

Misimu hii hujulikana na watu wengi katikia eneo kubwa, yaweza kuwa ni kata, wilaya, tarafa au mkoa.

Misimu hiimara nyingi hutokana na mambo kama vile:

– Vitu vilivyomo

– Lugha inayotumika

– Uzoefu wa mazingira

Misimu zagao

Ni misimu iliyoenea nchi nzima au pengine kuvuka mipaka ya nchi, misimu hii husikika redioni, magazetini na hata kwenye vitabu. Msimu uliokita mizizi sana huweza kusanifishwa na kuwa msamiati rasmi.

Mf:

– Wafurukutwa

– Wakereketwa

– Wapambe

– Ufisadi

– Ngangari

– Buzi

– Chakachua

– Kufulia

MATUMIZI YA MISIMU

kukuza lugha

Baadhi ya maneno yanayoibuka kama misimu husanifishwa na kuwa msamiati rasmi wa lugha na kuikuza lugha.

kupamba lugha

Matumizi ya misimu huifanya lugha iwe na mvuto miongoni mwa watumiaji wake

kurahisisha mawasiliano

Watumiaji wa misimu huelewana kirahisi na haraka zaidi kuliko wanapotumia lugha sanifu

Misimu hupunguza ukali na utusi wa maneno

Kuunganisha watu

Misimu hupunguza tofauti za watu kiumri na hata kiuchumi na kuwafanya waongee kwa namna moja.

Kuhifadhi historia ya jamii

Baadhi ya misimu hukumbatia historia ya jamii husika kwa kipindi kirefu cha jamii husika.

Kuibua hisia

Baadhi ya misimu hubeba hisia mbalimbali za wasemaji na kuelezea hisia hizo kupitia mazungumzo yao.

ATHARI ZA MISIMU

(a) Misimu huharibu lugha kwa sababu sio maneno sanifu

(b) Misimu hingiza msamiati wenye matusi katika lugha

(d) Misimu huwa na chumvi nyingi kwa hiyo haiaminiki

(e) Huzuka na kutoweka hivyo si ya kutegemewa

(f) Huwa na maana nyingi hivyo huleta kutoelewena.

UMAHIRI KATIKA LUGHA

Umahiri wa lugha ni ujuzi wa hali ya juu alionao mtu katika lugha kupitia stadi zote nne za lugha ambazo ni:

– Kuzungumza

– Kusikiliza

– Kusoma

– Kuandika

Umahiri wa lugha waweza kuhusu lugha moja au lugha zaidi ya lugha moja.

SABABU ZA UMAHIRI WA LUGHA

(a) Kusomea lugha kwa kiwango cha juu.

(b) Kuitumia lugha kwa muda mrefu na kila siku

(d) Kuwa karibu na wajuzi wa lugha kwa muda mrefu

(e) Kuwakosoa na kuwasahihisha watu wengine

ATHARI ZA UMAHIRI

Athari za kimatamshi

Baadhi ya watu hupata tabu ya kutamka baadhi ya sauti kutokana na athari ya lugha zao za asili.

Mf:

– Wakurya husema kurara badala ya kulala

– Wanyakyusa husema fyatu badala ya viatu

– Wapare husema thamaki badala ya samaki

– Wachaga husema subu badala ya supu

Athari za msamiati

Kumudu lugha zaidi ya moja huchochea uchanganyaji wa msamiati.

Mf:

– Kuwa standby badala ya kuwa tayari

– Nitakubeep badala ya nitakutonya

– Niliona missed call yako badala ya niliona simu fifi yako

Athari za kimuundo (Kisarufi)

Baadhi ya wazungumzaji huchanganya miundo ya lugha wanazozimudu kutokana na umahiri walionao.

Mf.

– Huyu mtoto ni mkorofi (Kiingereza)

– Mtoto huyu ni mkorofi (Kiswahili)

Athari za kimaana

Kumudu lugha zaidi ya moja kwa kiwango cha kawaida hufanya wazungumzaji waweze kung’amua maana angavu kwa kila msamiati hasa wanapobadili msimbo.

Mfano: Kinyamwezi neon “Igolo” lina maana ya “Jana” “Keshokutwa” kwa mantiki hii ni rahisi kumkuta mnyamwezi akisema.

– Nitakuja jana

– Nilikwenda kesho kutwa

LUGHA YA MAZUNGUMZO NA LUGHA YA MAANDISHI

Lugha ya mazungumzo

Huu ni utanzu wa mawasiliano unaomwezesha mtu kufikisha mawazo yake kwa njia ya mazungumzo yam domo. Lugha ya mazungumzo chanzo chake ni kuzungumza na kikomo ni kusikiliza.

MAMBO YA KUZINGATIWA NA MZUNGUMZAJI

Ø Kuzungumza kwa sauti ya kusikika

Ø Kutumia lugha kwa usanifu na ufasaha

Ø Mpangilio mzuri wa mawazo

Ø Uwazi na ukweli wa kinachozungumzwa

MAMBO YA KUZINGATIWA NA MSIKILIZAJI

Ø Utulivu na usikivu

Ø Kuelekeza mawazo katika kinachosikilizwa

Ø Kubaini wazo kuu

Ø Kuhusisha kinachosikilizwa na mazingira halisi.

Lugha ya maandishi

Ni utanzu wa mawasiliano unaomwezesha mtu kufikisha ujumbe au hisia zake kwa njia ya maandishi. Lugha ya maandishi chanzo chake ni kuandika na kikomo ni kusoma.

TOFAUTI YA LUGHA YA MAZUNGUMZO NA LUGHA YA MAANDISHI

(a) Uwasilishaji

Lugha ya mazungumzo huwasilishwa kwa njia ya mazungumzo na lugha ya maandishi huwasilishwa kwa njia ya maandishi.

(b) Chanzo na kikomo

Lugha ya mazungumzo chanzo ni kuzungumza na kikomo ni kusikiliza lakini lugha ya maandishi chanzo ni kuandika na kikomo ni kusoma.

Lugha ya mazungumzo hukutanisha mzungumzaji na msikilizaji lakini lugha ya maandishi haimkutanishi mwandishi na msomaji.

(d) Mabadiliko

Lugha ya mazungumzo huweza kubadilika kulingana na wakati na mazingira lakini lugha ya maandishi haiwezi kupokea mabadiliko.

(e) Maandalizi

Lugha ya mazungumzo haina maandalizi lakini lugha ya maandishi inahitaji maandalizi.

(f) Uhifadhi

Lugha ya mazungumzo huhifadhiwa kichwani lakini lugha ya maandishi huhifadhiwa katika maandishi kwa kumbukumbu za baadaye.

(g) Wahusika

Lugha ya mazungumzo ina wahusika wengi lakini lugha ya maandishi ni kwa wale wanaojua kusoma na kuandika tu.

(h) Gharama

Lugha ya mazungumzo haina gharama ikilinganishwa na lugha ya maandishi.

(i) Matumizi ya sauti (Fonimu)

Lugha ya mazungumzo inatoa uhuru wa kimatamshi kama kiimbo, shadda, kidatu na toni tofauti na lugha ya maandishi.

MAKOSA KATIKA LUGHA

Lugha ndicho chombo muhimu cha mawasiliano baina ya watu wa jamii moja. Ili watu waweze kuitumia lugha kwa kuelewana, lazima pawepo utaratibu au sharia zinazotawala utumiaji wa lugha. Mzungumzaji akikiuka kanuni za lugha, anazungumza lugha potofu. Upotoshaji huu hujitokeza katika sarufi na kwenye mantiki. Makosa katika sehemu zote mbili husababisha kukatika kwa mawasiliano au kutoa ujumbe usiokusudiwa.

Mifano:

(a) Nimenunua chiti jana (Nimenunua kiti jana)

(b) Ukifika pale upige holi (Ukifika pale upige hodi)

Sentensi (a) na (b) hukata mawasiliano, msikilizaji asijue maana inayokusudiwa. Hii ni kwa sababu, maneno “chiti” na “holi” hayafahamiki au hayatumiki kwa namna hiyo. Sentensi © inatoa maana isiyokusudiwa, msemaji anaelezea namna ya kuondoka badala ya wakati wa kuondoka.

Kwa hiyo lugha inapotumika vibaya huweza kupotosha lengo la msemaji. Makosa haya yanaweza kujitokeza katika sarufi na mantiki.

MAKOSA YA KISARUFI

Taratibu za lugha hutawala matamshi ya maneno, miundo ya tungo na maumbo ya maneno. Makosa ya kisarufi yanaweza kugawanywa katika sehemu zifuatazo:

(i) Makosa ya kimsamiati

Baadhi ya watu huchanganya msamiati wakati wa kuzungumza. Watu hutumia msamiati usiolingana na maana iliyokusudiwa.

Mfano:

– Watu huchanganya neon “nona” na “nenepa” wengi husema “siku hizi umenona sana.” Hii si sahihi kwani mtu husemwa “amenenepa” na mnyama husemwa kuwa amenona.

– Vilevile watu huchanganya neon “mazingira” na “mazingara.” Wengi husema, “mazingara yameharibiwa sana siku hizi.” Hii sio sahihi na sahihi ni kusema “Mazingira yameharibiwa sana siku hizi”

– Maneno mengine ni “ajali” na “ajili.” Watu husikika wakisema “Asha alifariki kwa ajili ya gari moshi” badala ya kusema “Asha alifariki kwa ajali ya gari moshi”

– Maneno engine ni “wakilisha” na “wasilisha.” Watu husema, “waziri wa fedha atawakilisha bajeti ya mwaka huu bungeni” badala ya kusema “waziri wa fedha atawasilisha bajeti ya mwaka huu bungeni.”

Makosa ya kimsamiati yanatokana na mazungumzaji kutokuwa na ujuzi wa kutosha wa msamiati wa lugha anayoitumia au wakati Fulani yanatokana na utani miongoni mwa wazungumzaji. Kwa mfano matumizi ya “nona” kwa kumuelezea mtu mnene yanatokana na kuambiana hivyo kwa utani lakini hatimaye watu wakalichukua neon hilo katika matumizi ya kawaida.

(ii) Makosa ya kimuundo

Makosa mengine yanayojitokeza ni katika muundo. Sentensi za Kiswahili kwa kawaida huanza na nomino ya mtenda au mtendwa na huwa na vitenzi.

Mfano:

(a) Huyu mtoto ni mkorofi

x N t V

Sahihi inapaswa kuwa:

(b) Mtoto huyu ni mkorofi

N V t V

Sentensi (a) imetumia muundo wa lugha ya Kiingereza na sentensi (b) imezingatia muundo wa Kiswahili.

Katika makosa ya kimuundo, vilevile kuna tatizo la upatanisho wa kisarufi. Watu hupotosha au kuchanganya upatanisho wa kisarufi.

Mfano:

– Watu husikika wakisema, “sikuwa ninajua kuwa Tunu ni dada yako” sahihi ni kuwa, “Sikujua kuwa Tunu ni dada yako”

– Wengine husema, “Sisi wote tunapenda nyama” badala ya kusema; “Sisi sote tunapenda nyama”

– Pia kuna wanaosema, “Nimekuja hapa ili kusudi niongee na nyinyi.”Hili ni kosa kwa sababu neon “ili” na “kusudi” hayawezi kufanya kazi ppamoja, sahihi ingekuwa “nimekuja hapa ili niongee na nyinyi au nimekuja hapa kusudi niongee na nyinyi”.

(iii) Makosa ya kimatamshi

Wakati mwingine makosa hujitokeza katika matamshi. Watu wengi hushindwa kutamka baadhi ya sauti za Kiswahili au wakati mwingine huchanganya na kubadili sauti hizo.

Mfano:

– Wakurya hutumia r badala ya l

Mimi naenda kurara – mimi naenda kulala

– Wandali (ileje) hutumia s badala ya z, dh na th.

Selasini – thelathini

Sahabu – dhahabu

Samani – dhahabu

– Wapare hutumia th badala ya s

Thamaki – samaki

– Wanyakyusa hutumia f badala ya vy

Fiatu fyangu – viatu vyangu

Kwa kawaida makosa ya kimatamshi yanatokana na athari ya lugha mama (lugha ya kwanza). Kwa kuwa Kiswahili ni lugha ya pili kwa wazungumzaji wengi, hivyo lugha ya kwanza inakuwa na athari kubwa kwa mtu anayejifunza lugha ya pili.

(iv) Makosa ya kuongeza vitamkwa/viambishi

Baadhi ya wazungumzaji huongeza vitamkwa mahali pasipohitajika na hivyo kuharibu lugha.

Mfano:

– Amekwendaga kwao – badala ya amekwenda kwao.

– Mtoto msafi – badala ya mtoto safi

– Msichana mhodari – badala ya msichana hodari

– Vitabu vipo mashuleni – badala ya vitabu vipo shuleni

– Bwana yule huwaga hapendagi fujo – badala ya bwana yule huwa hapendi fujo.

Kwa kwaida makosa ya kuongeza vitamkwa/viambishi yanatokana na athari ya lugha mama (lugha ya kwanza), hasa athari ya Kisukuma au Kinyamwezi katika matumizi ya Kiswahili. Wasukuma na Wanyamwezi huongeza kitamkwa/kiambishi mwanzoni au mwishoni mwa neon wanapozungumza Kiswahili, ijapokuwa kosa hilo hufanywa hata na watu ambao lugha hizo si lugha zao za kwanza.

(v) Makosa ya kuacha maneno

Wazungumzaji wengine huacha maneno fulani katika sentensi na bado wakafikiri wanatoa ujumbe uleule wa awali.

Mfano:

– Damasi ameondoka kazini – mzungumzaji anakusudia kusema “Damasi ameondoka kuelekea kazini” lakini anatoa ujumbe kuwa “Damasi ameondoka (hayupo tena) kazini.” Sentensi hii inatoa maana ambayo ni kinyume kabisa na ile inayokusudiwa na mzungumzaji.

– Wewe mtoto baba yako amerudi kutoka kazini? mzungumzaji hapa anakusudia kuuliza kama “Baba amerudi kutoka kazini.” Kwa kuliacha neno “kutoka” mzungumzaji anatoa maana ambayo ni kinyume kabisa na ile maana aliyokusudia. Swali lake linataka kujua kama – “Baba amekwenda tena (amerudi) kazini,” n.k

(vi) Makosa ya tafsiri sisisi

Hii ni tafsiri ya neon kwa neon. Tafsiri ya neon kwa neon nayo inaleta

matatizo ya kisarufi katika lugha.

Mfano:

– Oshwa na mvua

“Katika mafuriko ya juzi nyumba mbili zimeoshwa na mvua”. Sentensi hii ina makosa. Sentensi sahihi ingekuwa: “Katika mafuriko ya juzi nyumba mbili zimechukuliwa na maji ya mvua.”

Sababu ya kosa hili ni tafsiri ya moja kwa moja kutoka lugha ya Kiingereza “wash out”. Athari ya kufikiri kwa Kiingereza na uwezo mdogo wa kutafsiri maneno hayo kwa Kiswahili.

– Kosa linguine liko katika matumizi ya maneno Aidha………au. Wakati huu aidha yuko mjini au kazini”. Hapa kuna kosa, sahihi ingekuwa hivi “Wakati huu yuko mjini aidha kazini………au iwe……wakati huu yuko mjini au kazini”.

Sababu ya kosa hili ni tafsiri sisisi kutoka Kiingereza ya either….or…muundo ambao hauko katika Kiswahili. Katika Kiswahili neon “aidha” lina maana ya “isitoshe”, “zaidi ya hayo”, n.k. Na mara nyingi huwa mwanzoni mwa sentensi.

– Kosa linguine ni matumizi ya neon osha uso. “Kwa kuwa ni asubuhi sina budi kuosha uso.” Sentensi hii ina makosa, sentensi sahihi ni “Nawa uso”. “Kwa kuwa ni asubuhi sina budi kunawa uso”. Sababu ya kosa hili ni tafsiri sisisi kutoka Kiingereza ya “Wash my face.”

Kwa ujumla makosa ya kisarufi ni mengi na yanategemea sana mazingira Fulani hutokea zaidi kwenye jamii za watu wa maeneo fulani.

MAKOSA YA KIMANTIKI

Mantiki ni utaratibu mzuri wa kufikiri. Makosa ya kimantiki ni yale yanayoonesha kukosekana kwa utaratibu wa kifikra. Ni makosa yanayotokana na upotofu wa mawazo ya mzungumzaji.

Mfano:

Watu wengi husikika wakisema hivi:

– Usimwage kuku kwenye mchele mwingi. badala ya kusema usimwage mchele kwenye kuku wengi.

– Nyumba imeingia nyoka badala ya kusema Nyoka ameingia ndani ya nyumba.

– Chai imeingia inzi – Kwa kawaida inzi ndiye anayeingia kwenye kikombe cha chai. Chai haina uwezo wa kumwingia inzi. inzi ameingia kwenye chai.

– Rashidi amejenga hoteli mpya tena inakula watu – Kwa kawaida watu ndio wanaokula vyakula kwenye hoteli. Hoteli haili watu. Rashidi amejenga hoteli na inapata wateja wengi.

Kusahihisha Makosa

Katika lugha yoyote ile, makosa ya kawaida yataendelea kuwepo. Jambo lililopo ni kujaribu kuyazuia kabisa yasitumike katika taasisi rasmi kama vile shuleni, vyuoni, kwenye barua na mikutano ya kikazi, vyombo vya habari, sehemu za hadhara, n.k

Kuhusu makosa ya kisarufi kwa ujumla, jitihada za marekebisho sharti zitiliwe maanani tangu kiwango cha elimu ya msingi. Tafsiri za lugha ya kwanza zinazoathiri Kiswahili zikifanywa, bila shaka zitasaidia sana katika kuwapa waalimu mwanga kuhusu makosa yanayohitaji masahihisho.

Makosa ya msamiati husambazwa zaidi na vyombo vya habari na wakati mwingine hata na walimu. Pengine ingekuwa jambo zuri kama somo la matumizi ya Kiswahili lingesisitizwa katika vyuo vyetu vya ualimu.

UTATA WA TUNGO

Tungo tata ni ile yenye maana zaidi ya moja, na aghalabu maana zenyewe haziko wazi kabisa. Sentensi moja inaweza kueleweka hivi au vile, na kila maana ikawa sahihi katika mazingira yake.

Mfano:

(i) Mtoto anaendesha – utungo huu unaweza kutoa maana kuwa:

Mtoto ana uwezo wa kuendesha chombo cha barabarani,angani au baharini.
Mtoto ana maradhi ya tumbo la kuhara.

(ii) Juma amenunua mbuzi – utungo huu unaweza kueleweka kuwa:

Juma amenunua chombo cha kukunia nazi
Juma amenunua mbuzi mnyama afugwaye

(iii) Nyumba imebomolewa nini?

Mtu ametumia (chombo) nini kubolea nyumba?
Mtu amekuwa na sababu ipi iliyomfanya aibomoe nyumba?
Nyumba imebomolewa sehemu gani?

(iv) Shuleni kwetu hatuna mwalimu wa Kiingereza

Shuleni kwetu hatuna mwalimu anayefundishwa Kiingereza
Shuleni kwetu hatuna mwalimu mwenye uraia wa Uingereza

Sababu za utata

(i) Neno kuwa na maana zaidi ya moja “endesha” na “mbuzi” katika sentensi ya kwanza nay a pili hapo juu.

(ii) Kutozingatia kanuni za uandishi.

Mfano I

(a) Tulimkuta Juma na rafiki yake, Meshaki

(b) Tulimkuta Juma na rafiki yake Meshaki

Sentensi (a) ina maana kuwa tuliwakuta watu wawili yaani Juma na rafiki wa Juma. Rafiki huyo anaitwa Meshaki: Alama ya mkato baada ya neon “yake” huonesha kuwa taarifa imekamilika na neon “Meshaki” ni ufafanuzi tu wa “Rafiki yake”.

Sentensi ya (b) ina maana kwamba tulimkuta Juma na mtu mwingine ambaye ni rafiki wa Meshaki.

Mfano II

Baba John amefika

Sentensi hii inaweza kutenganishwa na kutiwa mkazo sehemu mbalimbali kama ifuatavyo:

– Baba, John amefika

– Baba John, amefika

– Baba John amefika

(iii) Kutumia maneno bila kuzingatia mazingira au muktadha unaohusika na matumizi ya maneno hayo.

Mfano:

Mwajuma ametumwa na Rama

Katika sentensi hii, msikilizaji na mzungumzaji wataelewana iwapo wote wanawajua Mwajuma na Rama na hali ya uwezekano wa yupi wa kumtuma nani.

(iv) Utumiaji wa maneno yenye maana / lugha ya picha iliyofichika, yaani viashiria.

Mfano:

Nina ua nyumbani pangu

Nina wigo
Sehemu yam mea
Natoa watu maisha
Binti mzuri (Lugha ya picha)

(v) Matumizi ya vitenzi vyenye kauli ya kutenda au kutendewa.

Mfano:

Peter ameuawa na simba

– Simba amemuua Peter

– Peter amemuua simba

– Simba na Peter wameuawa na mtu fulani.

(vi) Kuwepo kwa mofu ya kauli ya kutendea

Mfano:

Juma alimpigia ngoma Asha

– Juma alimpiga Asha kwa sababu ya ngoma

– Juma alipiga ngoma kwa niaba ya Asha

– Juma alipiga ngoma ili kumfurahisha na kumburudisha Asha.

(vii) Kuwepo kwa kiambishi nafsi kiambata A-Wa

Mfano:

Alisema atakutembelea.

– Mtu huyo atakutembelea wewe

– Mhusika huyo anakuambia mtu mwingine atakutembelea

Baba atawatuma sokoni

– Baba atawatuma nyinyi sokoni

– Baba atawatuma wahusika wengine sokoni

(viii) Matumizi ya baadhi ya viunganishi

Mfano

Nilikuwa na Juma na watoto wake.

– Juma aliambatana na watoto wake

– Nilikutana na Juma, kasha nikakutana na watoto wa mtu mwingine.

(ix) Matumizi ya baadhi ya vihusishi

Mfano:

Juma hapendi kusoma kama Damasi

– Wote hawapendi kusoma

– Juma hapendi kusoma ila Damasi amezidi

(x) Matumizi ya vimilikishi

Mfano:

Frenki atajenga kibanda chake

– Frenki atajenga kibanda atakachokimiliki yeye

– Frenki atajenga kibanda cha mtu mwingine

Mercy alisema atakwenda kwao

– Mtu fulani atakwenda kwa akina Mercy

– Mercy atakwenda kwa mhusika fulani

– Mercy atakwenda anakoishi na wazazi wake

(xi) Matumizi ya mzizi “ingine”

Mfano:

Kingine kimepatikana

– Kitu kingine zaidi ya hiki kimepatikana

– Kingine kimepatikana badala ya hiki

Wengine hawahitajiki

– Wengine zaidi ya hawa hawahitajiki

– Wengine baadhi ya hawa hawahitajiki

– Wengine badala ya hawa hawahitajiki

Kuondoa Utata

Ø Katika lugha ya mazungumzo kuwe na mkazo tofauti wa sauti kuonesha kwamba neno lipi lipewe uzito zaidi

Ø Kuzingatia matumizi sahihi ya alama za uandishi katika maandishi

Ø Matumizi sahihi yenye kuleta utata

Ø Kuepuka makosa ya kisarufi na kimantiki yasiyo ya lazima

Ø Uteuzi mzuri wa maneno hasa yenye kubeba maana zaidi ya moja

Ø Kuwa makini na matumizi ya maneno yenye maana ya picha.

MwlMaeda