JIFUNZE KISWAHILI

MUHADHARA WA SABA

UNYAMBULISHAJI KATIKA KISWAHILI

Unyambulishaji ni dhanna inayohusu upachikaji wa mofimu katika mzizi wa neno.

Mfano ;

(a) a-na-lim-a

(b) ki-lim-o

(d) wa-na-lim-ian-a

Ukichunguza mifano hiyo ya upachikaji wa mofimu utabaini kuwa mofimu zilizopachikwa zinaathiri maana ya mzizi pamoja na mfuatano wa maneno hayo katika sentensi.

Mfano:

(a) Juma analima mashamba mengi

(b) Kilimo kinafundishwa shuleni

(d) Juma ni mkulima hodari

(e) Juma na ali wanalimiana shamba

Kutokana na mifano hiyo unyambulishaji unaweza kuwekwa katika makundi mawili ambayo ni uambishaji na mnyambuliko.

Mfano

* Uambishaji

Uambishaji ni upachikaji wa viambishi katika mzizi wa neno pasipo kubadili kategoria ya neno.

Katika kiswahili uambishaji hutokea zaidi kabla ya mzizi wa neno. Hii imefanya watu wengi kufikiri kuwa uambbishaji ni kupachika tu viambishi kabla ya mzizi.Mofimu za uambishaji huitwa pia viambishi ambatishi. Viambishi ambatishi hufanya kazi mbalimbali za kisarufi kama kudokeza nafsi, ngeli, njeo, urejeshi, yambwa, yambiwa, n.k

Mfano:

UAMBISHAJI KATIKA MANENO YA KATEGORIA NYINGINE

Uambishaji hutokea pia katika maneno ya kategoria nyingine zaidi ya vitenzi.

(i) Uambishaji wa nomino.

Nomino zinazopokea mofimu ambatishi ni zile zenye umoja na wingi.

Mfano:

Umoja Wingi

M-toto Wa-toto

M- tume Mi-tume

Ki-ongozi Vi-ongoz

Mu-enzi Wa-enzi

(ii) Uambishaji wa vivumishi

mfano

umoja wingi

m-dogo wa-dogo

ki-chafu vi-chafu

ki-baya vi-baya

m-refu wa-refu

NB:Uambishaji sio miongoni mwa njia za uundaji wa maneno mapya kwa sababu maneno hayabadili kategoria.

* Mnyambuliko ni upachikaji wa viambishi katika mzizi wa neno vinavyobadili kategoria ya neno.

Mfano

Cheza

Mchezaji

Mchezo

Tuliocheza

Wametuchezea

Viambishi vya mnyambuliko huitwa viambishi nyambulishi na neno jipya kutokana na unyambuaji huitwa (kinyambuo) – ( vinyambuo).

NB: Unyambuaji ni mojawapo ya njia za uundaji wa maneno mapya

kwa sababu njia hii inahusu mabadiliko ya kategori ya neno.

MwlMaeda