JIFUNZE KISWAHILI

Njia ya kutumia mpangilio tofauti wa fonimu au vitamkwa: Kila lugha ina fonimu au sauti za msingi ambazo hutumika kujenga silabi ambazo nazo hujenga maneno yote ya lugha husika. Maneno mengi katika lugha huweza kupatikana kwa kubadili mpangilio wa vitamkwa/sauti-fonimu za lugha husika.

Kwa mfano:

Sauti-fonimu /a/, /o/, /n/ zikibadilishiwa mpangilio kwa namna mbalimbali zinaweza kuzalisha maneno kama vile:

(i) o-n-a => ona (ii) => noa (iii) => oana.

Njia ya miambatano

yaani kuunganisha maneno: Hapa maneno mawili yanaunganishwa na kuwa neno moja. Kuna aina mbalimbali za miambatano:

(i) Miambatano kati ya jina huru na jina huru.

mwana + hewa = mwanahewa

mwana + nchi = mwananchi

Afisa + misitu = Afisamisitu

(ii) Miambatano kati ya Nomino na Kivumishi.

Mla + mbivu = Mlambivu

(iii) Miambatano kati ya jina tegemezi na jina huru. Jina tegemezi linatokana na kitenzi.Mwana + kwetu Mwanakwetu.

Mpiga + maji Mpigamaji.

Mpiga + mbizi Mpigambizi

(iv) Miambatano kati ya kitenzi na jina.

Piga + mbizi pigambizi

Pima + maji pimamaji

Kutohoa maneno:

Kila lugha ina uwezo wa kuchukua maneno kutoka kwenye lugha nyingine ili kukidhi haja ya mawasiliano kulingana na maendeleo ya jamii. Kiswahili nacho kimechukua maneno kutoka lugha mbalimbali za kigeni na lugha za Kibantu na kuyatohoa ili kusadifu misingi ya sarufi yake.

Mfano:

(a) Kiingereza:

(i) tractro => trekta => trekita => terekita

(ii) plaugh => plau => pulau

(iii) shirt => sheti => shati

(iv) geography =>jiografia => jografia

(v) machine => mashine

(b) Kiarabu:

(i) laki => pokea

(ii) ahadi => milele

(iii) dhaifu => nyonge

(iv) ila => isipokuwa

(i) bibo => bibo

(ii) roda => roda

(ii) mesa => meza

(iii) copa => kopa

(d) Kiajemi:

(i) bandar => bandari

(ii) dirisha => dirisha

(iii) kod => kodi

(iv) pilao => pilau.

(e) Kihindi:

(i) achari => achari

(ii) biyme => bima

(iii) ghati => gati

(iv) lakh => laki

(f) Kijerumani:

(i) schule => shule

(ii) hella => hela

(g) Kutoka Lugha za Kibantu

(i) faculty => kitivo <kipare/kisambaa.

(ii) composite => kivung <kipare

(iii) state house => ikulu <kigogo/kisukuma

(iv) national assembly => bunge<kigogo/kisambaa

(v) fluid => ugiligili <kinyakyusa

Njia ya urudufishaji:

Hii ni njia ya kurudia neno, likawa neon moja.

Mfano:

(i) kimbele => kimbele mbele

(ii) pole => pole pole

(iii) kinyume => kinyume nyume

(iv) kimya => kimya kimya

(v) kizungu => kizungu zungu

Kwa njia ya kufupisha maneno: Njia ya kufupisha maneno inachukua ama herufu ama silabi ya kwanza ya kila neno lililojitokeza katika jina zima la mahali au kitu funi.

Mfano:

(i) Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili => TUKI

(ii) Baraza la Kiswahili Tanzania => BAKITA

(iii) Chama Cha Mapinduzi => C.C.M

(iv) Baraza la Mitihani la Taifa => BAMITA

nk.

Njia ya kutumia mnyambuliko na uambishaji:

Neno jipya huundwa kwa kuunganisha viambishi kwenye mzizi au shina la neno. Njia hii hukuza lugha bila taabu kwani maneno ya lugha nyingi yanaweza kunyumbuliwa na kuambishwa, kama ifuatavyo:

(a) Mnyambuliko wa Majina:

(i) taifa => taifisha => taifishwa => taifishiwa. nk.

(ii) soma => somea => somesha => someshea => someshwa => someshewa => somesheka => , nk.

(b) Mnyambuliko wa Vitenzi:

(i) piga => pigana => pigisha => pigishwa => pigishia => pigia => pigiana, pigika, nk.

(ii) cheza => chezana => chezesha => chezeshwa => chezeshea => chezeana => chezwa => chezeka, nk.

(i) fupi => fupisha => fupishia => fupishwa => fupishiwa => => fupishana => fupishika, nk.

(ii) safi => safisha => safishana => safishia => safishiana => safishika, nk.

(d) Mnyambuliko wa Vielezi:

(i) haraka => harakisha => harakishana => harakishika => harakishia => harakishiana, nk.

Njia ya Kutumia Uambishaji

(i) taifa => utaifa, mataifa, utaifishaji, nk.

(ii) piga => kupigana, anapiga, nk.

(iii) safi => msafi, wasafi, nk.

(iv) haraka => kuharakisha, nk.

Njia ya kufananisha sauti/umbo: Baadhi ya maneno ya Kiswahili yametokana na mwigo wa sauti au dhana ya kitu fulani.

Mfano:

(i) Piki-piki- piki-piki => pikipiki,

Neno ambalo limetokana na mwigo wa sauti (mlio) wa chombo husika.

(ii) tu-tu-tu => mtutu (wa bunduki)

neno ambalo limetokana na mwigo wa sauti ya risasi inapotoka kwenye bunduki baada ya kufyatuliwa.

(iii) kifaru

Hii ni zana ya kivita ambayo imepewa jina hilo kutokana na umbo lake lililofanana na mnyama aitwaye kifaru.

Njia ya vijenzi/viundaji:

Mara nyingi vijenzi huunda neno ambalo huwa nomino. Vijenzi hupachikwa mwishoni mwa kitenzi ili kiwe nomino. Maneno yanayojitokeza huwa na maana na ngeli tafauti tafauti.

Vijenzi vitumikavyo ni kama ifuatavyo:

Kijenzi Kitenzi Nomino

{i} jenga mjenzi

linda mlinzi

soma msomi

panda mpanzi

{ji} winda mwindaji

soma msomaji

sema msemaji

cheza mchezaji

linda mlindaji

{o} soma somo/masomo

sema msemo/misemo

cheza mchezo

{u} kua ukuu

tulia utulivu /mtulivu

tukuka utukufu/mtukufu

choka uchovu

{e} teua mteule

tuma mtume

kata mkate

umba kiumbe

MAREJELEO

Maganga (1997), OSW 102: Historia ya Kiswahili. Chuo Kikuu Huria cha Tanzania.

Masebo, J. A. Nyengwine, N. (2002), Nadharia ya Lugha ya Kiswahili, Kidato cha 5 na 6. Aroplus Industries Ltd: Dar es Salaam.

MwlMaeda