MRADI WA KUSWAHILISHA PROGRAMU HURIA

[MwlMaeda]

MRADI WA KUSWAHILISHA PROGRAMU HURIA

WARSHA YA ARUSHA 1-5 NOVEMBA 2004-11-22

MADA YA MAFUNZO

UUNDAJI WA ISTILAHI: UZOEVU WA BARAZA LA

KISWAHILI LA TAIFA (BAKITA)

na

P.C.K. Mtesigwa

UUNDAJI WA ISTILAHI: UZOEVU WA BARAZA LA KISWAHILI
LA TAIFA

(BAKITA)

1.0 Utangulizi Jukumu kuu ambalo Baraza la Kiswahili la Taifa (BAKITA) limepewa kisheria kwa mujibu wa Sheria ya Bunge Na. 27 ya mwaka 1967 iliyoliunda ni kukuza, kuimarisha na kuendeleza Kiswahili hasa ndani ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania.

Katika marekebisho ya sheria hiyo yaliyofanyika mwaka 1983 kwa Sheria ya Bunge Na.

7, BAKITA limepewa uwezo wa kufuatilia na kusaidia ukuzaji wa Kiswahili katika nchi za nje pia. Kwa hiyo kazi zinapokuwa zimethibitishwa na BAKITA huzihusu pia juhudi za uendelezaji wa Kiswahili katika nchi za nje.

Kimsingi ukuzaji au uimarishaji wa lugha maana yake, kwa upande mmoja, ni utumiaji wa lugha hiyo kwa usahihi. Kwa mtazamo huo maana yake ni kuhakikisha kwamba kanuni za sarufi yake zinafuatwa. Lakini pamoja na hilo, kwa upande mwingine kuna suala la kuiwezesha lugha hiyo kukidhi mahitaji ya watumiaji wake wa kila hali na kila uwanja wa matumizi. Kusema kweli mojawapo ya vigezo vinavyotumika kujua kiwango cha kukomaa kwa lugha ni kupima jinsi inavyojimudu katika msamiati wake kukidhi matumizi katika nyanja mbalimbali zikiwemo nyanja maalumu za kitaalamu. Ili kutimiza lengo hilo hapan budi msamiati wake ukuzwe na kusambaa. Kwa mujibu wa Mkude (2004) aina ya msamiati uliosukwa kimkakati na kuratibiwa kwa nia ya kuashiria dhana teule za taaluma fulani huitwa istilahi. Huu ni msamiati maalumu ambao umetokana na msamiati mpana wa lugha na kufanyiwa marekebisho ili kuhakikisha kwamba maana ya neno inaacha au inapanua maana yake ya kawaida na kubeba maana maalumu kwa ajili ya matumizi katika uwanja maalumu.

Ili kutekeleza majukumu yake kama chombo chenye mamlaka ya kukuza na kuimarisha Kiswahili kama lugha ya taifa na mojawapo ya lugha mbili rasmi za Tanzania, BAKITA linayo idara mahususi (Idara ya Kamusi na Istilahi) inayoshughulikia kusanifu istilahi kwa ajili ya kuziba pengo la kukosekana kwa istilahi katika nyanja mbalimbali.

Kazi kubwa inayofanywa na idara hii ni kutafuta visawe vya Kiswahili vya istilahi za Kiingereza zilizopo tayari. Katika kufanya kazi hiyo BAKITA hupokea orodha za istilahi kama hizo baadhi huja tayari na mapendekezo ya visawe vya Kisahili vilivyopendekezwa na mletaji mwenyewe ili yapitiwe na kurekebishwa kama hapana budi au yathibitishwe ili baada ya kukubaliwa rasmi na BAKITA yasambaazwe na kuanza kutmika. Lakini kwa kiasi kikubwa orodha zinazoletwa huwa hazina mapendekezo yoyote ya visawe vya Kiswahili. Idara husika hufanya utafiti kutafuta visawe na kasha Kamati ya kuisanifu istilahi ya BAKITA hukaa na kutumia mbinu mbalimbali ili kuvipitia na kuvisanifu visawe hivyo. Ndipo visawe hivyo vinapowaslishwa katika kikao cha Baraza zima ili kutoa idhini na hatimaye kuvisambaza vianze

kutumika. Mpaka sasa BAKITA limefaulu kusanifu na kusambaza istilahi zipatazo zaidi ya elfu 10 za nyanja maalumu na taaluma mbalimbali zaidi ya 30. Lengo la makala hii ni kueleza misingi na mbinu ambazo BAKITA hutumia katika kuunda istilahi za Kiswahili. Vilevile makala itagusia matatizo yanayojitokeza wakati wa kuunda istilahi na pia baada ya kuunda istilahi.

2.0 Misingi na mbinu za uundaji wa istilahi Shirika la Kimataifa la Viwango (ISO) ambalo miongoni mwa kazi zake ni kuratibu na kusimamia uendelezaji wa istilahi kimataifa, limeorodhesha kanuni zinazopaswa kufuatwa wakati wa kuunda istilahi katika lugha yoyote. Misingi hii imetokana hasa na mtazamo wa wanaisimu wa Vienna – yaani “Shule ya Istilahi ya Vienna (Austria)” iliyoanzishwa na Eugen Wuster. Kwa muhtasari kanuni hizo zinahusu uundaji wa istilahi lugha moja tu inapohusika na pale lugha mbili zinapohusika. Lugha moja inapohusika kanuni zifuatazo hazina budi zizingatiwe:

(1) Istilahi ziundwe baada ya kupata dhana iliyoelezwa kwa ukamilifu na wazi.

(2) Istilahi ziwe fupi kadiri iwezekanavyo lakini zenye kueleweka. Uundaji wa istilahi kwa vifupisho na akronimia uepukwe hasa kama istilahi kamili si ndefu sana.

(3) arufi ya lugha inayohusika lazima itiliwe maanani. Kwa hiyo istilahi ziundwe kwa kufuata mofolojia ya kawaida ya lugha.

(4) Istilahi ziundwe kwa njia ambayo itakuwa rahisi kuunda istilahi nyingine kwa mnyumbuliko.

(5) Uundaji wa istilahi kwa kupanua maana ya neno uepukwe hasa iwapo nyanja zinazotumia maneno hayo zinakaribiana, ili kuepusha utata. Kwa hiyo mfumko wa sinonimia au homonimia (visawe) hauna budi kuepukwa ili watumiaji wasikanganyikiwe.

Lugha mbili zinapohusika kanuni zifuatazo zizingatiwe:

(1) Uundaji wa istilahi kwa njia ya kutohoa maneno ya lugha nyingine uzingatie kuchukua maneno kama yalivyo katika lugha ya asili na kufanya marekebisho machache tu ili kulingana na sarufi na matamshi ya lugha pokezi.

(2) Uundaji wa istilahi kwa kutumia Kigiriki na Kilatini uendelezwe ili kuzingatia uwakilishi sahihi wa dhana hasa za sayansi na pia kupunguza kishawishi cha kupendelea kutumia baaadhi tu yalugha zinazotumika ulimwenguni hivi sasa. Katika uzoevu wa kusanifu istilahi, BAKITA limekuwa likizingatia pia kanuni za nyongeza ili kupata ufanisi zaidi kwa kutilia maanani jamii ya watumiaji wa Kiswahili na  utamaduni wake. Kubwa kati ya kanuni hizo za nyongeza ni:

(1)
istilahi ziepuke utusani – yaani zisiundwe kwa maneno ambayo tayari

yanaeleweka
kwamba ni matusi kwa watumiaji. Kwa mfano katika kutafuta

kisawe
cha penis, neno mboo hushitua watumiaji wa Kiswahili wengi na badala

yake
neno dhakari huvumulika na kutumika zaidi. Kadhalika kisawe cha neno

bone
marrow neno uboho ingawa ni sanifu pia lakini huepukwa sana katika

matumizi
na badala yake neno uloto limekomaa sana katika matumizi. Vilevile

katika
kutafuta kisawe cha neno anus, neno mkundu hushitua watumiaji na neno

ngoko
likachukuliwa.

(2)
Istilahi ziwe angavu vya kutosha – yaani istilahi ziweze kudokeza dhana

liliyokusudiwa
kwa kina na usahihi kadiri iwezekanavyo. Wakati wa kutafuta

kisawe
cha neno flip chart kwa Kiswahili kumekuwa na pendekezo la neno

bango
kitita. Katika kulichambua neno hilo imedhihirika ya kwamba ingawa

neno
bango kwa kiasi fulani linawakilisha ukubwa wa chart lakini dhana ya flip

haijidhihirishi.
Hivyo halina uangavu wa kutosha. Pendekezo linaloelekea

kupendelewa
ni chati pindu kwa kuwa neno hilo linawakilisha dhana ya chart

na
pia utumiksji wake wa kupinduliwa wakati chati hiyo inapotumiwa.

(3)
Istilahi ziwe na ulinganifu wa mtiririko ulio katika dhana za kikoa kimoja.

Katika
hili ni muhimu kwa wasanifishaji kukumbuka kwamba istilahi hazikai

pekepeke.
Hazifiki mbali iwapo zitasimama pasipo kuhusisha maneno mengine

yaliyo
katika uga huo. Istilahi ni kama matundu ya wavu ambayo kila moja

sharti
ligusane na lenzake ili hatimaye mfumo mzima wa wavu uweze

kutengenezwa.
Kwa hiyo istilahi moja iwe chanzo cha kupata istilahi zingine

kutokana
na kuinyumbulisha na kuunda istilahi zinazohusiana katika uwanja

ule.
Kwa mfano: Sumaku (magnet), Usumaku (magnetism), Sumakisha

(magnetise),
Jisumakisha (auto magnetise), Usumakishaji (magnetization, nk.

(4)
Istilahi zilizozoeleka au kukomaa kutokana na kutumika kwa muda mrefu

zisibadilishwe.
Kanuni hii ni muhimu sana katika ukubalifu wa istilahi

zinazoundwa.
Ni muhimu kabla ya kuunda istilahi mpya kuchunguza iwapo

hakuna
istilahi inayotumika tayari ambayo inawakilisha kw usahihi dhana

inayokusudiwa.
Uzoevu wa BAKITA umeonyesha kuwa ni vigumu kwa istilahi

mpya
kukubaliwa na kushamiri pale ambapo tayari kulikuwa na istiahi

zilizokuwa
zikitumika, hasa zile za muda mrefu. Kwa mfano neno Ovataimu

(overtime)
lililokuwa limezoeleka kwa muda mrefu limeendelea kutumika

badala
ya neno ajari. Vivyo hivyo neno Mdai (creditor) limeendelea kutumika

badala
ya neno Mwia. Maneno yote mawili ni ya siku nyingi lakini neno mdai

limezagaa
zaidi katika matumizi kuliko neno mwia.

3.0
Vyanzo vya istilahi

BAKITA
linafuata utaratibu ufuatao ili kupata istilahi sanifu:

(a)
Hazina ya Kiswahili chenyewe

Hazina
ya Kiswahili chenyewe huhusisha Kiswahili na lahaja nyingine za Kiswahili.      

 Kwa kawaida kabla ya kutafuta kisawe cha
Kiswahili cha istilahi iliyo katika lugha ngeni,

wataalamu
wa uwanja husika huhusishwa kikamilifu ili kueleza kwa ukamilifu dhana au

maana
ya istilahi hiyo kwa wajumbe wa Kamati ya Kusanifu Istilahi. Baada ya hapo

wajumbe
huanza kutafuta iwapo kuna kisawe katika Kiswahili Sanifu cha istilahi

iliyotolewa.
Kama kisawe hakipatikani katika Kiswahili Sanifu wajumbe hutafuta kama

kuna
neno katika lahaja za Kiswahili. Mifano michache jinsi mbinu hii ilivyotumika
ni

istilahi
zifuatazo:

Chovyo
(oedema) kutoka lahaja ya Kipemba

Mbolezi
(elegiac poetry) kutoka lahaja ya Kimvita

Ng’ozi
(leaf curl) kutoka lahaja ya Kimtang’ata

Kisabeho
(breakfast) kutoka lahaja ya Kipemba (kutokana na Kitenzi kusabehe)

Kiangata
(hob) kutoka lahaja za Kiamu na Kisiu

Hazina
ya Kiswahili chenyewe pia huhusu mbinu mbalimbali zinazoweza kuunda

maneno
ya Kiswahili kwa njia ya kunyumbulisha mzizi waneno, kufinyaza maneno au

kwa
njia ya kuunganisha maneno:

Finyazo

Chakula
cha jioni = Chajio

Chemchemi
ya maji moto = Chemimoto

Mfupa
wa paja = Fupaja

Hati
ya kukataza kuiga = Hataza

Bara
lililozama = Barazama

Matuta
kama ngazi = Matungazi

Huduma
hadi bandarini = Huhaba

Huduma
hadi melini = Huhame

Utando
mwembamba wa ogani = Utandogani

Teknolojia
ya habari na mawasiliano = Teknohama nk.

Jambo
la kuzingatia ni kwamba mbinu hii inapaswa itumiwe kwa uangalifu sana ili

istilahi
itakayotokana nayo iwasilishe dhana kwa usahihi na pia iwe na uangavu wa

kutosha
kwa watumiaji. Kama mojawapo kati ya sifa hizo ikipuuzwa istilahi haitakuwa

sahihi
ipasavyo na wala uangavu ukipuuzwa istilahi haitapata nguvu ya kusambaa na

kushika
mizizi baina ya watumiaji.

Muunganiko
wa maneno

Mbinu
hii hutumika hasa kwa lengo la kufupisha istilahi ndefu kwa kuondoa viunganifu

au
umilikaji.

Kipima
pembe kwa ubapa = Kipimapembe ubapa

Doa
la kutu = Doakutu

Nyundo
ya rungu = Nyundorungu

Mwana
+ harakati = Mwanaharakati

Mwendo
wa kasi = Mwendokasi

Nishati
iliyotulia = Nishati tuli

Nishati
yenye mwendo = Nishati mwendo

(b)
Hazina ya lugha za Kiafrika

Lugha
za Kiafrika ni chanzo kingine ambacho husaidia kuunda visawe vya Kiswahili.

Hazina
hii hutumiwa pale hazina ya Kiswahili chenyewe inaposhindwa kukidhi haja ya

kupata
istilahi mwafaka inayoweza kuwakilisha dhana inayoshughulikiwa. Upendeleo

hutolewa
kwanza kwa lugha za Kibantu kwa sababu Kiswahili chenyewe ni mojawapo

kati
ya lugha za kundi hilo. Kwa hiyo maneno yanayotoka katika lugha za kundi hili
hata

yachukuliwapo
katika Kiswahili yatakuwa na uangavu wa kutosha kwa watumiaji wa

Kiswahili.
Kwa sasa BAKITA limekuwa likitafuta maneno yaliyo katika lugha za

Kibantu
za Tanzania kuliko za nchi zingine. Jambo la kuzingatia kamam ilivyokwisha

kudokezwa
katika kanuni ya kukopa au kutohoa ni kwamba maneno yanayochukuliwa

kutoka
huko hurekebishwa ili yatii kanuni ya muundo wa Kiswahili hasa katika maumbo

yake
na pia jinsi yanavyopaswa yapatanishwe yatumikapo katika sentensi. Mifano

michache
kutoka hazina hii ni kama ifuatayo:

Neno
la asili Istilahi Kisw) Umoja (Kisw) Wingi Upatanisho

Lishiganga
(Kisukuma) Shiganga (boulder) Ø Ma- li- yaAkasoko

(Kinyakyusa)
Kasoko (cardella) N- N- I- ziOlweya

(Kihaya)
Lweya (plain land) N- N- I- zi

Itepo
(Kimwera) Tepo(clone) Ø Ma- A- wa-

 au pia N- I- ziUlugiligili

(Kinyakyusa)
Giligili (synovial fluid) N- N- I- zi-

Lugha
zingine za Tanzania ambazo si za Kibantu pia zimetoa mchango wa kupata istilahi

za
Kiswahili. Utaratibu unaofuatwa umekuwa ni uleule wa kuchukua neno la asili na

kulirekebisha
ili lichukue umbo na kanuni za sarufi ya Kiswahili. Mifano michache

iliyotokana
na hazina hiyo ni kama ifuatayo:

Embuti
(Kimasai) Mbuti (Kiswahili) duodenum

Engalem
(Kimasai) Ngalemu (Kiswahili) carving knife

Kamongo
(Kijaluo) Kamongo (Kiswahili) cat fish nk

Hazina
ya lugha za Kiafrika pia imehusisha lugha zisizo za Kibantu zinzazotumiwa nje

ya
Tanzania. Mpaka sasa mchango uliopatikana umetoka katika baadhi ya lugha za

Afrika
Magharibi. Mifano michache iliyotokana na lugha hizo ni kama ifuatayo:

Kola
(Kihausa, Kiibo, Kiyoruba) Kola (Kiswahili) kola nut

Rara
(Kiyoruba) Rara(Kiswahili) ballad

Dyeli
(Kimaninke, Kisusu) Yeli (Kiswahili) griot

Juju
(Kiyoruba, Kiibo, Kipijini) Juju (Kiswahili) complex witchcraft nk

©
Lugha za Kigeni

Sehemu
kubwa sana ya istilahi za Kiswahili imetokana na Kiingereza na Kiarabu. Lugha

zote
hizi mbili zimekiathiri sana Kiswahili katika uwanja huu na msamiati kwa jumla

kutokana
na sababu za kihistoria kwamba pamekuwa na uhusiano wa kutawala na

kutawaliwa.
Maneno mengi mno ya Kiingereza na Kiarabu yametoholewa katika

Kiswahili,
hata pasipokuwa na sababu za kutosha, kiasi kwamba baadhi ya wataalamu

hushuku
kwamba lazima Kiswahili kiachane na tabia hiyo kwa kujitahidi kutazama

hazina
iliyo ndani ya Kiswahili chenyewe au katika lugha za Kiafrika.

Kama
ilivyokiwsha kudokezwa kinachofanyika wakati wa kutumia hazina kutoka

lugha
hizi mbili ni kurekebisha maneno ya lugha hizo ili yakubaliane na mfumo wa

matamshi
na othografia ya Kiswahili. Mifano michache kati ya mingi tuliyo nayo ni

kama
ifuatayo:

Psychology
= Saikolojia

Commissioner
= Kamishena

Oxygen
= Oksijeni

Hormone
= Homoni

Element
= Elementi

Vitamin
= Vitamini

Uterus
= Uterasi (Mji mimba)

Chocolate
= Chokoleti/ chakleti

Chlorine
= Klorini nk.

Kwa
kuchunguza orodha ya istilahi za Kiswahili iliyopo inaelekea utohoaji wa maneno

ya
Kiingereza na Kiarabu ndicho chanzo kikuu cha istilahi za Kiswahili badala ya

kwamba
hazina ya Kiswahili chenyewe inapaswa kuwa ya kwanza ikifuatwa na hazina ya

lugha
za Kiafrika.Ziko sababu nzuri tu wakati mwingine wa kuhitaji kuendeleza

ukubalifu
wa istilahi kimataifa. Yako maneno ambayo kwa mfano majina ya waasisi wa

uvumbuzi
Fulani ndiyo pia istilahi ya kitajwa kinachohusika. Lakini maneno hayo si

mengi
sana katika maarifa ya utaalamu wenyewe. Waswahili hawana budi kuchungua

vyanzo
vyao kikamilifu kwanza kabla ya kukkimblia kutohoa. Kanuni za unyambulishaji

wa
maneno, uhusianishaji wa dhana katika kikoa kimoja uwe ndilo jambo la
kuzingatia

awali
ya yote katika usanifishaji wa istilahi.

4.0
Matatizo

Ingawa
misingi na mbinu zilizotajwa zimesaidia sana kupata na kusanifisha visawe vingi

vya
Kiswahili lakini yapo matatizo yaliyojitokeza katika kutekeleza kazi hiyo. Hapa

yataelezwa
machache angalau kwa kifupi ili inapobidi hadhari ichukuliwe. Kimsingi

matatizo
haya yanagusia utumiaji wa hazina ya Kiswahili chenyewe na lahaja zake na

hata
lugha za Kiafrika, suala la kutumia finyazo kama mbinu ya kuunda istilahi na

utusaji.

Hazina
ya Kiswahili na lugha za Kiafrika

Kwa
utaratibu ambao BAKITA limejiwekea ili kupata istilahi, Kiswahili chenyewe na

lahaja
zake ndiyo hazina ya kwanza. Lakini hazina hii haijatumika kikamilifu

inavyopaswa
kwa sababu mbalimbali. Lugha za Kiingereza na Kiarabu zimetagaa sana

katika
uundaji wa istilahi kwa sababu lugha hizi ziliwahi kuwa lugha za watawala
nchini

mwetu
na zikapata hadhi ya pekee. Waundaji wa istilahi huziona kama kimbilio ili

kurahisisha
kazi yao kwa kutohoa istilahi zinazoletwa katika orodha. Laiti utafiti wa

kutosha
katika uwezekano wa kunyumbua maneno ya Kiswahili chenyewe, au

kuchekecha
msamiati ulio katika lahaja za Kiswahili ingeshangaza jinsi hazina ya

Kiswahili
ilivyo pana na ilivyo na uwezo wa kuziba mapengo yaliyopo ya istilahi.

Kadhalika
hazina kubwa bado inalala tuli katika lugha za Kiafrika hasa zikichambuliwa

kwa
kuzingatia mazingira ya kijiografia au shughuli za kiuchumi katika maeneo

zinamozungumzwa.

Mbinu
ya kutumia finyazo

Kama
ilivyokwisha kudokezwa, uundaji wa istilahi kwa kutumia finyazo hauna budi

ufanywe
kwa makini sana ili istilahi iwakilishe kwa usahihi dhana inayokusudiwa na

wakati
huohuo iwe angavu ili watumiaji waweze kupata angalau fununu ya dhana hiyo.

Baadhi
ya mifano tuliyoitoa awali katika kueleza mbinu hii yaweza ktumika hapa ili

kudhihirisha
ugumu wa kuitumia.

Chemchemi
ya maji moto = Chemimoto (Je, dhana ya maji imewakilishwa?)

Huduma
hadi bandarini = Huhaba (Je, istilahi hii ni angavu vya kutosha kuwapa

watumiaji
fununu ya dhana inayowakilishwa?)

Utando
mwembamba wa ogani = Utandogani (Je, dhana ya mwembamba imewakilishwa

katika
istilahi hii?)

Ushiriki
katika hali ya mtu mwingine (empathy) = Ushirikali (Je, istilahi hii
inazingatia

hali
ya mtu mwingine? Je, inao pia uangavu unaokusudiwa?)

Pengine
jambo la msingi ni kuzingatia kwamba istilahi ni neno maalumu kwa dhana

maalumu
na hivyo suala la uangavu halipaswi kutiliwa mkazo sana. Lakini kama hivyo

ndivyo,
basi ni bora kuepuka finyazo na kutafuta mbinu nyingine itakayoweza kukidhi

haja
hiyo kwa ukamilifu zaidi.

Utusani

Sayansi
inataka dhana iwakilishwe kikamilifu bila hoja ya mzungukozunguko. Koleo

liitwe
koleo na si kitu kingine. Hali hiyo inadai utamaduni wa watumiaji wa lugha,

wakiwemo
watumiaji wa Kiswahili, wasiyaonee aibu maneno ambayo yanaweza kuwa

matusi
katika matumizi ya kawaida. Zaidi ya hayo ili kutimiza lengo la kuunda istilahi

maneno
ambayo pengine ni matusi katika lugha ambayo si Kiswahili hayapaswi

kutazamwa
kama matusi katika lugha hiyo au katika Kiswahili chenyewe.

MAREJEO

BAKITA
(1974 – 1983). Istilahi Sanifu (Namba 1 – 5)

BAKITA
(1979). KAKULU (Kamati ya kusanifu Lugha) Na.3

ISO
(1968). R 704-1968. Naming Principles

Kiingi,
K. B. (1981). Swahilization of International Scientific Vocabulary (Mimeo)

Mkude,
D. J. (2004). “Usuli na Umuhimu wa Istilahi katika Maendeleo ya Jamii” Makala

iliyowasilishwa
katika Warsha ya Mafunzo ya Uundaji wa Istilahi za Mradi wa

Istilahi
za Mikrosofti, Juni 2004, Dar es Salaam. Haijachapishwa

Mtesigwa,
P.C.K. (1983). Ethnolects as a source of Swahili technical terms: A case of

Kikerewe
fisheries terminology. Tasnifu ya MA (Linguistics), Chuo Kikuu cha Dar

es
Salaam. Haijachapishwa

Mwansoko,
H. J. M. (2004). “Misingi ya Uundaji wa istilahi” Kitini kilichowasilishwa

katika
Warsha ya Mafunzo ya Uundaji wa Istilahi za Mradi wa Istilahi za

Mikrosofti,

Juni 2004, Dar es Salaam. Haijachapishwa